جایگاه کتابخانه در تفکر مسلمانان سلف
(ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ)؛ «ن، سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند».
 شأن و عظمت قلم و به تبع آن کتاب که خدای متعال بارها در قرآن کریم از آن نام می‌برد، خود گویای ارزشی است که کتاب و کتابت در نزد پروردگار جهان داراست. اسلام دین علم و دانش است و مسلمانان را به دانش اندوزی توصیه می‌کند، انسان‌های دانا را با انسان‌های نادان برابر نمی‌داند و درخواست پیامبر از خدا این است که علمش افزون شود. توصیه‌های ویژه رسول الله صلی الله علیه وسلم و شیفتگی مسلمانان به یاد گرفتن و یاد دادن باعث پیدایش دستاوردهای بزرگ مادی و معنوی بوده است.
با ظهور اسلام، کتابت وحی و پس از آن ضبط احکام و احادیث آغاز شد، و از قرن دوم هجری نگارش و ترجمه کتب در رشته‌های مختلف شروع شد. در پی تألیف و ترجمه کتب و به منظور حفظ و نگهداری میراث علمی و فرهنگی بشر اولین کتابخانه‌ها در ممالک اسلامی بوجود آمدند. تا جایی که در قرن چهارم و پنجم هجری کتابخانه‌های بزرگی در سراسر ممالک اسلامی وجود داشت. در واقع پیدایش کتابخانه از آغازین روزهای اسلام، دستاورد بزرگداشت علم و دانش می‌باشد.
در فرهنگ اسلامی شکوهمندی‌هایی است که جهان بشری را به شگفتی و سپاس وامی دارد. کتاب‌هایی که اندیشمندان مسلمان نگاشته‌اند، کتابخانه‌هایی که مسلمانان بویژه خلفای مسلمان بنیان نهاده‌اند، ‌از جمله شکوهمندی‌هایی است که همگان را به تعظیم وا داشته است.
آنچه در این مقال شایان گفتگو است، همین توجه ویژه‌ای است که مسلمانان به کتابخانه‌ها داشته‌اند، کتابخانه در واقع، قلب هر مؤسسه آموزشی، پژوهشی و تربیتی است. قوت و ضعف تعلیم و تربیت و تحقیق در هر جامعه‌ای وابسته به قوت و ضعف مراکز علمی ـ آموزشی آن جامعه است و قوت و ضعف مراکز علمی آموزشی وابسته به قوت و ضعف آن مرکز (یعنی کتابخانه‌ها) است.
‌از تتبع و استقراء در مدارک اسلامی چنین بر می‌آید که مسلمانان قدرت و قوت تحقیقات نجومی، فن‌آوری‌های پزشکی، پژوهش‌های علمی، تربیتی و دینی خود را در قرون طلایی تمدن اسلام مرهون شکوفایی و رونق مجموعه‌های بزرگ و میلیونی کتابخانه‌های خود هستند. مسلمانان بسیار سریع به جایگاه برتر کتابخانه‌ها بعنوان حافظان میراث علمی و فرهنگی بشر، و نقش آموزشی ـ پژوهشی و تربیتی آن در جامعه و مراکز تعلیم و تربیت پی بردند و با همتی تام و عزمی راسخ برای تشکیل و سازماندهی کتابخانه‌ها آستین همت بالا زدند.

اولین کتابخانه در اسلام
می‌توان گفت اولین کتابخانه مسلمانان در زمان حضرت معاویه رضی الله عنه توسط خود ایشان بنیان نهاده شده است. یوسف العش در کتاب خود می‌نویسد: «نخستین بیت الحکمه (کتابخانه‌ای) که شناسایی آن برای ما ممکن هست متعلق به حضرت معاویه رضی الله عنه بوده است که پس از دست به دست شدن بین وارثان او به دست خالد بن یزید بن معاویه افتاد و خالد بن یزید اولین فرد در تاریخ اسلام است که کتابخانه‌ای عمومی تأسیس کرد.[1]
«در واقع باید گفت که در زمان خلافت چهار خلیفه نخست، نمی‌توان از مجموعه کتاب‌ها به عنوان کتابخانه‌ها صحبتی به میان آورد. اما با ظهور سلسله اموی در دمشق و فتح ایران، بین النهرین و شمال آفریقا،‌ دنیای فرهنگی اسلام وارد مرحله جدیدی شد، اولین قدم در این مهم (کتابخانه) از طرف مؤسس این سلسله یعنی معاویه بن ابی سفیان رضی الله عنه برداشته شد.
مدارک تاریخیِ روشنی در دست است که جمع‌آوری کتاب چه به صورت شخصی و چه به صورت عمومی از زمان حکومت بنی امیه شروع شده است. به گونه‌ای که اولین مدارک موجود در باره موجودیت کتابخانه در دنیای اسلامی که مشابه کتابخانه‌های عمومی امروز می‌باشد به زمان خالد بن یزید مربوط می‌باشد.»[2]
 
کتابخانه‌ها و نقش آموزشی آنها
کتابخانه‌ها همواره نقش بسزایی در امر آموزش داشته‌اند تا جایی که بیشتر کتابخانه‌های اسلامی، ‌در سده‌های میانه، بنیادهای آموزشی و فرهنگی بودند که در کنار آموزش، کار کتابخانه‌های نوین را هم بر دوش می‌کشیدند. نمونه‌های بسیاری از کتابخانه‌هایی که کار آموزش در آنها انجام می‌گرفت وجود دارد. «در کاخ علی بن یحیی منجم (275هـ) کتابخانه بزرگی بود به نام خزانةالحکمة که مردم از جاهای گوناگون برای مطالعه بدان روی می‌آوردند. حتی برای دانشجویانی که می‌خواستند در گوشه‌ای از کتابخانه زندگی کنند تسهیلات و هزینه‌هایی آماده شده بود و به آنان خوراک نیز داده می‌شد.
جعفر بن حمدان موصلی کتابخانه‌ای سرشار داشت که هر کس می‌توانست از آن بهره‌مند شود،‌حتی به دانشجویان تهیدست کمک‌های مالی می‌کرد، و خود در آنجا به تدریس می‌نشست.
ابوعلی سوار کتابخانه‌ای داشت که به دانشجویانش ماهانه مقرّری رسمی می‌پرداخت. و دیگر از کتابخانه بزرگ و زیبای بصره می‌توان نام برد که دانشجویان برای بهره‌مند شدن از این کتابخانه شگفت‌انگیز به آنجا می‌آمدند و در درس استادی که همیشه علم کلام می‌آموخت، شرکت می‌جستند و سرانجام در کتابخانه خزانه شاپور گفت و شنودها و مناظره‌هایی چهره می‌بست که ابو العلاء‌مصری از سرشناس‌ترین چهره‌های آن بود.»[3]
فراوانی، شکوه و عظمت کتابخانه
شور و اشتیاق مسلمانان به علم و دانش و به تبع آن کتاب و کتابت و به پاس بزرگداشت منزلت کتاب، ‌و جهت حفظ میراث علمی و فرهنگی بشر، آنان را بر آن داشت تا توجهی جدی و شایان به کتابخانه‌ها داشته باشند. از این روکتابخانه‌های بسیار و بزرگی بنیان نهاده شد.
دکتر شلبی در کتاب خود «تاریخ آموزش در اسلام» می‌نویسد: «کتابخانه‌ها آنچنان فراوان بودند که به سختی می‌توان مسجد و یا بنیاد علمی‌ای یافت که فاقد کتابخانه باشد. بدینسان گروه‌های مختلفی از طبقات اجتماعی گوناگون از این مجموعه‌ها بهره می‌گرفتند و نیز کمتر مدرسه‌ای در عراق، خراسان، سوریه و مصر پیدا می‌شد که کتابخانه‌ای نداشته باشد،‌در واقع به سختی می‌توان تک مدرسه‌ای بدون مجموعه کتابخانه یافت.»[4]
توجه جدی مسلمانان به کتابخانه‌ها باعث پیدایش ساختمان‌هایی سترگ و مستقل برای کتابخانه‌ها شد. «مسلمانان به ساختن ساختمان‌هایی به عنوان کتابخانه‌های همگانی اهمیتی سترگ می‌دادند. برخی از کتابخانه‌ها همانند کتابخانه شیراز،‌ «کردوبا» (قرطبه) قاهره و بغداد در ساختمان‌هایی جداگانه قرار داشتند با اتاق‌هایی بسیار برای کاربردهای گوناگون و تالارهایی که جهت مطالعه و تحقیق و اتاق‌هایی جهت نسخه‌برداری از دست نوشت‌ها و اتاق‌هایی برای برگزاری نشست‌ها و انجمن‌های ادبی، به گونه‌ای که تمام اتاق‌ها از ابزار آسایش و راحتی جهت مطالعه پر بود.»[5]
آدامز متز در کتاب خود می‌نویسد: «خواجه نظام الملک در نظامیه بغداد کتابخانه عظیمی را برای دانشجویان و روشنفکران تأسیس کرد که بودجه آن به «یک میلیون و 54 هزار» فرانک طلا می‌رسید. خلیفه المستنصر بالله عباسی کتابخانه بزرگی برای ملل و نحل مختلف شرق در بغداد بنیان نهاد که صدها کتابدار وصدها هزار جلد نسخه خطی در آن موجود بود. کتابخانه خلیفه العزیز فاطمی یک میلیون و ششصد هزار جلد کتاب داشت که در این کتابخانه وسایل گوناگون نجومی،‌ نقشه کرات آسمانی،‌ و یک نقشه بسیار بزرگ جهان‌نما روی پارچه ابریشمی کبود کشیده شده بود.»[6]
جهت ارایه تصویر مختصری از عظمت و شکوه کتابخانه‌های مسلمانان می‌توان نام و شمار کتاب‌های تعدادی از کتابخانه‌های بزرگ در تمدن اسلامی را به اختصار به شرح ذیل نام برد: [7]
بیت الحکمة بغداد 4000000 جلد
کتابخانه شاپور بغداد 10000 جلد
کتابخانه سلطنتی قاهره 1000000 جلد
بیت الحکمة قرطبة 400000 جلد
کتابخانه دارالحکمة قاهره 100000 جلد
کتابخانه طرابلس شام 3000000 جلد
کتابخانه مراغه 400000 جلد
و همچنین جهت ارائه تصویری بهتر و روشن‌تر از جایگاه کتابخانه در تفکر مسلمانان سلف می‌توان حقیقت تاریخی ذیل را یاد آور شد،‌ در بررسی تاریخ کتابخانه‌های مسلمانان حقایق و شگفتی‌های بسیاری مشاهده می‌شود. از جمله: «هنگامی که نوح بن منصور سامانی به صاحب بن عباد وزارت را پیشنهاد کرد نپذیرفت، یکی از دلایلش این بود که جابه جا کردن کتابخانه‌اش که نزدیک 400 بار شتر بود دشوار می‌نمود. بدینسان او ماندن در کنار کتاب‌هایش را بر وزارت ترجیح داد، ‌وی اجازه استفاده آزادانه از کتابخانه‌ا‌ش را به همگان داده بود و حتی برای آن‌هایی که از کتابخانه بیشتر استفاده می‌کردند، جوایزی تعیین کرده بود. و هنگام وفات، کتابخانه بزرگ خود را که بالغ بر 206 هزار جلد کتاب بود به شهر ری بخشید.))[8]
آنچه در این مختصر گفته شد قطراتی از اقیانوس شکوهمندی‌های اسلام است. این شکوه و عظمت و این توجه قابل تحسین مسلمین به کتابخانه‌ها زمانی ما را بیشتر شگفت‌زده می‌نماید که بدانیم تمام این دستاوردها و سایر دستاوردهای علمی، هنری، فرهنگی و تربیتی مسلمانان درست در زمانی صورت می‌گیرد که طلیعه‌داران علم و تکنولوژی عصر حاضر در آن دوران در خواب قرون وسطایی خود بسر می‌بردند،‌ بگونه‌ای که نه تنها با مجموعه‌های میلیونی کتابخانه‌ها کاملاً بیگانه بودند بکله حتی بسیاری از کتاب‌های علمی در گوشه‌های کلیسا به زنجیرها کشیده شده بود و اجازه استفاده عمومی از آنها نبود.
اما سوگمندانه حوادث بسیاری باعث سقوط تمدن اسلامی شد و با افول تمدن و فرهنگ در سرزمین‌های اسلامی کتابخانه‌ها نیز در غروب غمناکی فرو رفتند. حملات وحشیانه مغول و تاتار، یورش غربیان به کتابخانه‌ها، بی‌همتی و بی‌علاقگی حکام داخلی و به تبع آن مردم پس از حملات وحشیانه مغول‌ها و تاتارها سبب شد تا بسیاری از کتابخانه‌ها به اصطبل!! تبدیل شوند، بسیاری توسط سربازان به غارت بروند و بسیاری توسط دلالان طمعکار کتاب خریداری شوند و این سقوطی بود که خیزشی بدنبال نداشت.
در بررسی تطبیقی اوضاع کنونی کتابخانه‌های اسلامی و غربی به وضوح می‌توان به عدم خیزش کتابخانه‌های اسلامی و رشد همه جانبه کتابخانه‌های غیر اسلامی پی‌برد.

نگاهی کوتاه به وضعیت کتابخانه‌های غیر اسلامی
به عنوان نمونه، ‌فقط به بررسی وضعیت کتابخانه‌های یک کشور اکتفاء می‌نمائیم (آنهم به صورت آماری و مختصر.(
کشور روسیه با داشتن 360 هزار کتابخانه دارای مجموعه‌ای از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های دنیا و بخصوص آسیاست. از مجموعه 360 هزار کتابخانه یاد شده، 128هزار آن بصورت کتابخانه عمومی در معرض استفاده عموم مردم است.
کتابخانه لنین،‌ با مجموعه 36 میلیونی! خود در صدر کتابخانه‌های روسیه قرار دارد. مجموعه این کتابخانه به 247 زبان! می‌باشد که 25 میلیون آن به زبان روسی و بقیه به زبان‌های دیگر است. بطور مثال این کتابخانه در حدود 20 هزار جلد کتاب در باره ادبیات ایران است!. روزانه به طور تقریبی 7000 نفر مراجعه‌کننده روسی و غیر روسی دارد و سالانه بیش از 12میلیون جلد کتاب به امانت می‌دهد. علاوه بر کتابخانه لنین می‌توان از کتابخانه لنینگراد با مجموعه 28 میلیونی آن نام برد.
همچنین کتابخانه ملی علم و صنعت روسیه با مجموعه 10 میلیونی و کتابخانه آخوندوف با مجموعه 5/4 میلیونی د رحال سرویس دهی به دنیای اطلاعاتی و پژوهشی خود هستند.
از دیگر کشورها می‌توان کتابخانه ملی چین، ‌فرانسه، آلمان، بریتانیا و آمریکا و سایر کشورها را نام برد که هر کدام از آنها دارای مجموعه‌های 20 الی 30 میلیونی هستند. علاوه بر این، کتابخانه کنگره آمریکا دارای 80 میلیون جلد! مواد کتابی و غیر کتابی است که در حال حاضر پیشگام عرضه کتابداری نوین به جهان می‌باشد.
با این تفصیل به خوبی می‌توان پی برد که: اگر مسلمانان قدرت و قوت تحقیقات، پژوهش‌ها و فن‌آوری‌های خود را در گذشته مرهون کتابخانه‌های بزرگ خود بوده‌اند، امروزه غربی‌ها نیز قدرت و قوت تحقیقات علمی و نوآوری‌های صنعتی خود را مرهون کتابخانه‌های عظیم و باشکوه خود هستند.
کتابخانه‌ها در عصر الکترونیک
آنچه شایان توجه است وضعیت کتابخانه‌ها درعصر الکترونیک می‌باشد. «موج انقلاب اطلاعاتی که در چند دهه دیگر به کمال خواهد رسید به زودی تحولی شگرف در تمام شؤون زندگی ایجاد می‌کند و این امری است اجتناب ناپذیر. آنچه مهم است انطباق با چنین شرایط ویژه پیشرفت تکنولوژی و اطلاعاتی است. کتابخانه‌ها در عصر الکترونیک مفهوم امروزی خود را از دست خواهند داد، ‌نظام ارتباطی بی‌کاغذ بر دنیا حاکم خواهد شد،‌ و سلطه کامپیوتر و ارتباطات از راه دور همه جا را تحت پوشش خود قرار خواهد داد.»[9]
استفاده از نوارهای مغناطیسی برای ثبت و ضبط اطلاعات منجر به کنار گذاشتن کاغذ خواهد شد. کتاب الکترونیکی ،‌کتاب مرجع الکترونیکی، کتابخانه الکترونیکی قابل حمل، جای مشابه‌های خود را در وضع فعلی خواهد گرفت.»[10]
کتابخانه‌ها به عنوان ابزاری در خدمت علم و تکنولوژی و معارف بشری همواره باید خود را پا به پای چنین پیشرفت‌هائی بکشانند و الا محکوم به زوال و فنا خواهند ماند. «در برابرتحول سریع تکنولوژی اطلاعات،‌بعید به نظر می‌رسد که کتابخانه به عنوان نهادی بتواند پایداری کند،‌ کتابخانه‌هایی می‌توانند به بقای خود ادامه دهند که خواستار تلاش و پویایی باشند و بخواهند با واقعیات خود را تطبیق دهند.»[11]
در این شرایط حساس و در عالم وابستگی تکنولوژی و صنعتی و به ویژه اطلاعاتی، ‌شایسته است بار دیگر با همتی تام و با عزمی راسخ به سازماندهی کتابخانه‌های مساجد، ‌مدارس و دانشگاه‌های اسلامی بپردازیم، ‌شاید در سایه همت و تلاش و با توکل به قدرت خداوند بتوانیم شمه‌ای از دستاورهای گذشته خود را کسب نماییم و بار دیگر شکوهمندی‌هایی بیافرینیم که مسلمانان سلف آفریدند، از این رو پیشنهاد می‌شود:
1 - در جهت رشد و شکوفایی مجموعه کتابخانه خود کوشا باشیم،‌ به گونه‌ای که مجموعه شایسته و قابل توجهی برای مساجد، مدارس و دانشگاه‌های خود فراهم آوریم.
2- مجموعه‌ها را بر اساس یکی از طبقه‌بندیهای رایج در دنیا سازماندهی نمائیم. بخصوص کتابخانه‌های مساجد و مدارس، ‌که بدون سازماندهی و به شیوه‌ای ابتدایی و در واقع بدون هیچ گونه شیوه‌ای اداره می‌شوند.
3- در جهت کامپیوتریزه کردن مجموعه خود و همگام شدن با امکانات اطلاع رسانی روز گام‌های اساسی و حساب شده‌ای برداریم.
امید که کتابخانه‌ها بتوانند جایگاه خود را در جوامع اسلامی ما بیابند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
[1]- عش، ‌یوسف، کتابخانه‌های عمومی و نیمه عمومی عربی در قرون وسطی، ترجمه اسد الله علوی ص، : 36.
[2]- مکی السباعی، محمد، نفش کتابخانه‌های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شکویی،ص: 12.
[3]- شلبی، احمد، تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمد حسین ساکت، ص: 123.
[4]- همان،‌ص: 152.
[5]- همان ص: 152.
[6]- متز، آدامز، زندگی مسلمانان در قرون وسطی، ترجمه علی مظاهری ص: 239.
[7]- زیدان،‌جرجی ، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، ص: 637
[8]- مکی السباعی، محمد، نقش کتابخانه‌های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شکویی،‌ص: 145.
[9]- لنکستر، ف،‌ ویلفرد، کتابخانه‌ها و کتابداران در عصر الکترونیک، ترجمه اسدالله آزاد، ص: 44.
[10]- همان،‌ص: 90.
[11]- همان،‌ص: 200.