جايگاه كتابخانه در تفكر مسلمانان

(ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ ﴿١﴾ ؛ شأن و عظمت قلم و به تبع آن كتاب كه خداي متعال بارها در قرآن كريم از آن نام مي برد، خود گوياي ارزشي است كه كتاب و كتابت در نزد پروردگار جهان داراست. اسلام دين علم و دانش است و مسلمانان را به دانش اندوزي توصيه مي كند، انسانهاي دانا را با انسانهاي نادان برابر نمي داند و در خواست پيامبر از خدا اين است كه علمش افزوان شود. توصيه هاي ويژه رسول الله e و شيفتگي مسلمانان به ياد گرفتن و ياد دادن باعث پيدايش دستاوردهاي بزرگ مادي و معنوي بوده است.
 با ظهور اسلام، كتابت وحي و پس از آن ضبط احكام و احاديث آغاز شد، و از قرن دوم هجري نگارش و ترجمه كتب در رشته هاي مختلف شروع شد. در پي تأليف و ترجمه كتب و به منظور حفظ و نگهداري ميراث علمي و فرهنگي بشر اولين كتابخانه ها در ممالك اسلامي بوجود آمدند. تا جايي كه در قرن چهارم و پنجم هجري كتابخانها هاي بزرگي در سراسر ممالك اسلامي وجود داشت. در واقع پيدايش كتابخانه از آغازين روزهاي اسلام، دستاورد بزرگداشت علم و دانش ميباشد.
در فرهنگ اسلامي شكوهمندي هايي است كه جهان بشري را به شگفتي و سپاس وامي دارد. كتابهايي كه انديشمندان مسلمان نگاشته اند، كتابخانه هايي كه مسلمانان بويژه خلفاي مسلمان بنيان نهاده اند،‌از جلمه شكوهمندي هايي است كه همگان را به تعظيم وا داشته است.

 آنچه در اين مقال شايان گفتگو است، همين توجه ويژه اي است كه مسلمانان به كتابخانه ها داشته اند، كتابخانه در واقع، قلب هر مؤسسه آموزشي، پژوهشي و تربيتي است. قوت و ضعف تعليم و تربيت و تحقيق در هر جامعه اي وابسته به قوت و ضعف مراكز علمي ـ آموزشي آن جامعه است و قوت و ضعف مراكز علمي آموزشي وابسته به قوت و ضعف آن مركز ( يعني كتابخانه ها) است.
‌از تتبع و استقراء در مدارك اسلامي چنين بر مي آيد كه مسلمانان قدرت و قوت تحقيقات نجومي، فن آوريهاي پزشكي، پژوهشهاي علمي، تربيتي و ديني خود را در قرون طلايي تمدن اسلام مرهون شكوفايي و رونق مجموعه هاي بزرگ و ميليوني كتابخانه هاي خود هستند. مسلمانان بسيار سريع به جايگاه برتر كتابخانه ها بعنوان حافظان ميراث علمي و فرهنگي بشر، و نقش آموزشي ـ پژوهشي و تربيتي آن در جامعه و مراكز تعليم و تربيت پي بردند و با همتي تام و عزمي راسخ براي تشكيل و سازماندهي كتابخانه ها آستين همت بالا زدند.
اولين كتابخانه در اسلام
  مي توان گفت اولين كتابخانه مسلمانان در زمان حضرت معاويه رضي الله عنه توسط خود ايشان بنيان نهاده شده است. يوسف العش در كتاب خود مي نويسد: «نخستين بيت الحكمه ( كتابخانه اي) كه شناسايي آن براي ما ممكن هست متعلق به حضرت معاويه رضي الله عنه بوده است كه پس از دست به دست شدن بين وارثان او به دست خالد بن يزيد بن معاويه افتاد و خالد بن يزيد اولين فرد در تاريخ اسلام است كه كتابخانه اي عمومي تأسيس كرد[أ1]
«در واقع بايد گفت كه در زمان خلافت چهار خليفه نخست، نمي توان از مجموعه كتابها به عنوان كتابخانه ها صحبتي به ميان آورد. اما باظهور سلسله اموي در دمشق و فتح ايران، بين النهرين و شمال آفريقا،‌ دنياي فرهنگي اسلام وارد مرحله جديدي شد، اولين قدم در اين مهم ( كتابخانه) از طرف مؤسس اين سلسله يعني معاويه بن ابي سفيان رضي الله عنه برداشته شد.
 مدارك تاريخيِ روشني در دست است كه جمع آوري كتاب چه به صورت شخصي و چه به صورت عمومي از زمان حكومت بني اميه شروع شده است. به گونه اي كه اولين مدارك موجود در باره موجوديت كتابخانه در دنياي اسلامي كه مشابه كتابخانه هاي عمومي امروز مي باشد به زمان خالد بن يزيد مربوط مي باشد.»[2]
كتابخانه ها ونقش آموزشي آنها
كتابخانه ها همواره نقش بسزايي در امر آموزش داشته اند تا جايي كه بيشتر كتابخانه هاي اسلامي، ‌در سده هاي ميانه، بنيادهاي آموزشي و فرهنگي بودند كه در كنار آموزش، كار كتابخانه هاي نوين را هم بر دوش مي كشيدند. نمونه هاي بسياري از كتابخانه هايي كه كار آموزش در آنها انجام مي گرفت وجود دارد.«در كاخ علي بن يحياي منجم (275هـ) كتابخانه بزرگي بود به نام خزانة الحكمة كه مردم از جاهاي گوناگون براي مطالعه بدان روي مي آوردند. حتي براي دانشجوياني كه مي خواستند در گوشه‌اي  از كتابخانه زندگي كنند تسهيلات و هزينه‌هايي آماده شده بود و به آنان خوراك نيز داده مي شد.
جعفر بن حمدان موصلي كتابخانه‌اي سرشار داشت كه هر كس مي‌توانست از آن بهره مند شود،‌حتي به دانشجويان تهيدست كمكهاي مالي مي‌كرد، و خود در آنجا به تدريس مي نشست.
ابوعلي سوار كتابخانه‌اي داشت كه به دانشجويانش ماهانه مقرّري رسمي مي‌پرداخت. و ديگر از كتابخانه بزرگ و زيباي بصره مي توان نام برد  كه دانشجويان براي بهره‌مند شدن از اين كتابخانه شگفت انگيز به آنجا مي آمدند و در درس استادي كه هميشه علم كلام مي‌آموخت شركت مي جستند و سرانجام در كتابخانه خزانه شاپور گفت و شنودها و مناظره‌هايي چهره مي‌بست كه ابو العلاء‌مصري از سرشناس ترين جهره‌هاي آن بود.»[3]
فراواني، شكوه و عظمت كتابخانه

شور و اشتياق مسلمانان به علم و دانش و به تبع آن كتاب و كتابت و به پاس بزرگداشت منزلت كتاب، ‌و جهت حفظ ميراث علمي و فرهنگي بشر، آنان را بر آن داشت تا توجهي جدي و شايان به كتابخانه ها داشته باشند. از اين روكتابخانه هاي بسيار و معظمي بنيان نهاده شد.
دكتر شلبي در كتاب خود «تاريخ آموزش در اسلام» مي‌نويسد: «كتابخانه‌ها آنچنان فراوان بودند كه به سختي مي‌توان مسجد و يا بنياد علمي‌اي يافت كه فاقد كتابخانه باشد. بدينسان گروههاي مختلفي از طبقات اجتماعي گوناگون از اين مجموعه‌ها بهره مي‌گرفتند و نيز كمتر مدرسه‌اي در عراق، خراسان، سوريه و مصر پيدا مي‌شد كه كتابخانه‌اي نداشته باشد،‌در واقع به سختي مي‌توان تك مدرسه‌اي بدون مجموعه كتابخانه يافت.»[4]
توجه جدي مسلمانان به كتابخانه‌ها باعث پيدايش ساختمانهايي سترگ و مستقل براي كتابخانه‌ها شد.«مسلمانان به ساختن ساختمانهايي  به عنوان كتابخانه‌هاي همگاني اهميتي سترگ مي‌دادند. برخي از كتابخانه‌ها همانند كتابخانه شيراز،‌ «كردوبا» (قرطبه) قاهره و بغداد در ساختمانهايي جداگانه قرار داشتند با اتاقهايي بسيار براي كاربردهاي گوناگون و تالارهايي كه جهت مطالعه و تحقيق و اتاقهايي جهت  نسخه برداري از دست نوشتها و اتاقهايي براي برگزاري نشستها وانجمنهاي ادبي، به گونه‌اي كه تمام اتاقها از ابزار آسايش وراحتي جهت مطالعه پر بود.»[5]
آدامز متز در كتاب خود مي نويسد:«خواجه نظام الملك در نظاميه بغداد كتابخانه عظيمي را براي دانشجويان و روشنفكران تأسيس كرد كه بودجه آن به «يك ميليون و 54 هزار» فرانك طلا مي‌رسيد. خليفه المستنصر بالله عباسي كتابخانه بزرگي براي ملل و نحل مختلف شرق در بغداد بنيان نهاد كه صدها كتابدار وصدها هزار جلد نسخه خطي در آن موجود بود. كتابخانه خليفه العزيز فاطمي يك ميليون و شصد هزار جلد كتاب داشت كه در اين كتابخانه وسايل گوناگون نجومي،‌ نقشه كرات آسماني،‌ و يك نقشه بسيار بزرگ جهان نما روي پارچه ابريشمي كبود كشيده شده بود.»[6]

جهت ارايه تصوير مختصري از عظمت و شكوه كتابخانه‌هاي مسلمانان مي توان نام و شمار كتابهاي تعدادي از كتابخانه‌هاي بزرگ در تمدن اسلامي را به اختصار به شرح ذيل نام برد: [7]

 بيت الحكمة بغداد   4000000     جلد
كتابخانه شاپور بغداد  10000      جلد
كتابخانه سلطنتي قاهره 1000000     جلد
 بيت الحكمة قرطبة      400000       جلد
كتابخانه دارالحكمة قاهره 100000      جلد
كتابخانه طرابلس شام    3000000    جلد
كتابخانه مراغه       400000     جلد

و همچنين جهت ارائه تصويري بهتر و روشنتر از جايگاه كتابخانه در تفكر مسلمانان سلف مي‌توان حقيقت تاريخي ذيل را ياد آور شد،‌ در بررسي تاريخ كتابخانه‌هاي مسلمانان حقايق وشگفتي هاي بسياري مشاهده مي‌شود. از جمله:«هنگامي كه نوح بن منصور ساماني به صاحب بن عباد وزارت را پيشنهاد كرد نپذيرفت، يكي از دلايلش اين بود كه جابه جا كردن كتابخانه‌اش كه نزديك 400  بار شتر بود دشوار مي‌نمود. بدينسان او ماندن دركنار كتابهايش را بر وزارت ترجيح داد، ‌وي اجازه استفاده آزادانه از كتابخانه‌ا‌ش رابه همگان داده بود و حتي براي آنهايي كه از كتابخانه بيشتر استفاده مي كردند، جوايزي تعيين كرده بود. و هنگام وفات، كتابخانه بزرگ خود را كه بالغ بر  206  هزار جلد كتاب بود به شهر ري بخشيد.))[8]

آنچه در اين مختصر گفته شد قطراتي از اقيانوس شكوهمندي هاي اسلام است. اين شكوه و عظمت و اين توجه قابل تحسين مسلمين به كتابخانه‌ها زماني ما را بيشتر شگفت زده مي نمايد كه بدانيم تمام اين دستاوردها و ساير دستاوردهاي علمي، هنري، فرهنگي و تربيتي مسلمانان درست در زماني صورت مي گيرد كه طليعه داران علم و تكنولوژي عصر حاضر در آن دوران در خواب قرون وسطايي خود بسر مي بردند،‌ بگونه‌اي كه نه تنها با مجموعه هاي ميليوني كتابخانه‌ها كاملاً بيگانه بودند بكله حتي بسياري از كتابهاي علمي در گوشه‌هاي كليسا به زنجيرها كشيده شده بود و اجازه استفاده عمومي از آنها نبود.
اما سوگمندانه حوادث بسياري باعث سقوط تمدن و فرهنگ اسلامي شد و با افول تمدن و فرهنگ در سرزمينهاي اسلامي كتابخانه‌ها نيز در غروب غمناكي فرو رفتند. حملات وحشيانه مغول و تاتار، يورش غربيان به كتابخانه‌ها، بي همتي و بي علاقگي حكام داخلي و به تبع آن مردم پس از حملات وحشيانه مغولها و تاتارها سبب شد تا بسياري از كتابخانه‌ها به اصطبل!! تبديل شوند، بسياري توسط سربازان به غارت بروند و بسياري توسط دلالان طمعكار كتاب خريداري شوند و اين سقوطي بود كه خيزشي بدنبال نداشت.
در بررسي تطبيقي اوضاع كنوني كتابخانه‌هاي اسلامي و غربي به وضوح مي‌توان به عدم خيزش كتابخانه‌هاي اسلامي و رشد همه جانبه كتابخانه‌هاي غير اسلامي پي‌برد.
نگاهي كوتاه به وضعيت كتابخانه‌هاي غير اسلامي
به عنوان نمونه،‌فقط به بررسي وضعيت كتابخانه‌هاي يك كشور اكتفاء مي نمائيم( آنهم به صورت آماري و مختصر.)
كشور روسيه با داشتن 360 هزار كتابخانه داراي مجموعه‌اي از بزرگترين كتابخانه‌هاي دنيا و بخصوص آسياست. از مجموعه 360 هزار كتابخانه ياد شده، 128هزار آن بصورت كتابخانه عمومي در معرض استفاده عموم مردم است.
كتابخانه لنين،‌با مجموعه 36 ميليوني! خود در صدر كتابخانه هاي روسيه قرار دارد. مجموعه اين كتابخانه به 247 زبان! مي باشد كه 25 ميليون آن به زبان روسي و بقيه به زبانهاي ديگر است. بطور مثال اين كتابخانه در حدود 20 هزار جلد كتاب در باره ادبيات ايران است!. روزانه به طور تقريبي 7000  نفر مراجعه كننده روسي و غير روسي دارد و سالانه بيش از 12ميليون جلد كتاب به امانت مي دهد. علاوه بر كتابخانه لنين مي توان از كتابخانه لنينگراد با مجموعه 28 ميليوني آن نام برد.
همچنين كتابخانه ملي علم و صنعت روسيه با مجموعه 10 ميليوني و كتابخانه آخوندوف با مجموعه 5/4 ميليوني د رحال سرويس دهي به دنياي اطلاعاتي و پژوهشي خود هستند.
 از ديگر كشورها مي‌توان كتابخانه ملي چين، ‌فرانسه، آلمان، بريتانيا و آمريكا و ساير كشورها را نام برد كه هر كدام از آنها داراي مجموعه هاي 20 الي 30 ميليوني هستند. علاوه بر اين كتابخانه كنگره آمريكا داراي 80 ميليون جلد! مواد كتابي و غير كتابي است كه در حال حاضر پيشگام عرضه كتابداري نوين به جهان مي‌باشد.
با اين تفصيل به خوبي مي توان پي برد كه: اگر مسلمانان قدرت و قوت تحقيقات، پژوهشها و فن آوريهاي خود را در گذشته مرهون كتابخانه‌هاي بزرگ خود بوده‌اند، امروزه غربيها نيز قدرت و قوت تحقيقات علمي و نو آوريهاي صنعتي خود را مرهون كتابخانه هاي عظيم و باشكوه خود هستند.
كتابخانه‌ها در عصر الكترونيك
 
آنچه شايان توجه است وضعيت كتابخانه‌ها درعصر الكترونيك مي‌باشد.«موج انقلاب اطلاعاتي كه در چند دهه ديگر به كمال خواهد رسيد به زودي تحولي شگرف در تمام شؤون زندگي ايجاد مي‌كند و اين امري است اجتناب ناپذير. آنچه مهم است انطباق با چنين شرايط ويژه پيشرفت تكنولوژي واطلاعاتي است. كتابخانه‌ها در عصر الكترونيك مفهوم امروزي خود را از دست خواهند داد، ‌نظام ارتباطي بي‌كاغذ بر دنيا حاكم خواهد شد،‌ و سلطه كامپيوتر و ارتباطات از راه دور همه جا را تحت پوشش خود قرار خواهد داد.»[9]
استفاده از نوارهاي مغناطيسي براي ثبت و ظبط اطلاعات منجر به كنار گذاشتن كاغذ خواهد شد. كتاب الكترونيكي ،‌كتاب مرجع الكترونيكي، كتابخانه الكترونيكي قابل حمل، جاي مشابه‌هاي خود را در وضع فعلي خواهد گرفت.»[10]
كتابخانه‌ها به عنوان ابزاري در خدمت علم و تكنولوژي و معارف بشري همواره بايد خود را پابه پاي چنين پيشرفتهائي بكشانند و الا محكوم به زوال و فنا خواهند ماند. «در برابرتحول سريع تكنولوژي اطلاعات،‌بعيد به نظر مي‌رسد كه كتابخانه به عنوان نهادي بتواند پايداري كند،‌كتابخانه هايي مي توانند به بقاي خود ادامه دهند كه خواستار تلاش و پويايي باشند و بخواهند با واقعيات خود را تطبيق دهند.»[11]
در اين شرايط حساس و در عالم وابستگي تكنولوژي و صنعتي و به ويژه اطلاعاتي ،‌شايسته است بار ديگر با همتي تام و با عزمي راسخ به سازماندهي كتابخانه‌هاي مساجد ،‌مدارس و دانشگاههاي اسلامي بپردازيم،‌شايد در سايه همت و تلاش و با توكل به قدرت خداوند بتوانيم شمه‌اي از دستاورهاي گذشته خود را كسب نماييم و بار ديگر شكوهمنديهايي بيافرينيم كه مسلمانان سلف آفريدند، از اين رو پيشنهاد مي شود:

1-در جهت رشد و شكوفايي مجموعه كتابخانه خود كوشا باشيم،‌به گونه‌اي كه مجموعه شايسته و قابل توجهي براي مساجد، مدارس و دانشگاههاي خود فراهم آوريم.
2- مجموعه ها را بر اساس يكي از طبقه بنديهاي رايج در دنيا سازماندهي نمائيم. بخصوص كتابخانه‌هاي مساجد ومدارس ،‌كه بدون سازماندهي و به شيوه‌اي ابتدايي و در واقع بدون هيچ گونه شيوه‌اي اداره مي شوند.
3-در جهت كامپيوتريزه كردن مجموعه خود و همگام شدن با امكانات اطلاع رساني روز گامهاي اساسي وحساب شده‌اي برداريم.

اميد كه كتابخانه‌ها بتوانند جايگاه خود را در جوامع اسلامي ما بيابند.

--------------------------------------------------------------------------------
[1] - عش،‌يوسف ، كتابخانه هاي عمومي و نيمه عمومي عربي در قرون وسطي ، ترجمه اسد الله علوي ص، : 36
[2] - مكي السباعي، محمد، نفش كتابخانه هاي مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامي، ترجمه علي شكويي،ص: 12
[3] - شلبي، احمد، تاريخ آموزش در اسلام، ترجمه محمد حسين ساكت، ص: 123
[4] - همان،‌ص: 152
[5] - همان ص: 152
[6] - متز، آدامز، زندگي مسلمانان در قرون وسطي، ترجمه علي مظاهري ص: 239
[7] - زيدان،‌جرجي ، تاريخ تمدن اسلام، ترجمه علي جواهر كلام، ص: 637
[8] - مكي السباعي، محمد ، نقش كتابخانه هاي مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامي، ترجمه علي شكويي،‌ص: 145
[9] - لنكستر، ف،‌ويلفرد، كتابخانه ها و كتابداران در عصر الكترونيك، ترجمه اسدالله آزاد، ص: 44
[10] - همان،‌ص: 90
[11] - همان،‌ص: 200 جايگاه كتابخانه