آیت اللّه شيخ محمد مردوخ کردستانی

آیت اللّه شیخ محمد مردوخ‌ کردستانی، خلف مرحوم شیخ عبدالمومن‌ امام جمعه‌ی کردستان، در شب 27 رجب سال 1297 هجری‌قمری برابر با سال 1256 خورشیدی در سنندج متولد شد. وي از نسل اميرمحمد سر سلسله مردوخيان مي‌باشد که در سال 737 هجری‌قمری براي تبليغ دين اسلام با يک عده از کسان و بستگان خود از شام (سوريه) به خاک اورامان کردستان هجرت نموده و در دشت شاميان، چادر زدند. سپس براي جلوگيري از سرما ناچار شدند که دهکده دگاشيخان را بنا کنند. پدرش سِمَت امامت جمعه سنندج را بر عهده داشت. در سن هفت سالگی نزد پدرش به‌ خواندن الفبا و جزء اخیر قرآن و نوشتن‌ پرداخت. پدرش به جای اشعار، قواعد علمیه را سرمشق برای او می‌نوشت و شفاهاً شرح می‌داد که در مدت کوتاهی‌ نوشتن و صرف و نحو و منطق و حساب‌ و هندسه را یاد گرفت، سپس تصریف‌ زنجانی و نصّاب و فرض و سنت و کلیله‌ و دمنه را نزد شیخ عبدالرحمن عمویش‌ خواند. بعد در نزد شیخ محمود لَدُنی که در مسجد عبداللّه کهراد سنندج مدرّس‌ بود، انموزج را تا مرفوعات فرا گرفت‌ و مابقی را خود برای استاد تقریر می‌کرد. به خاطر برخورداري از هوش و ذکاوت فوق‌العاده زودتر از حد انتظار به علوم قديمه دست يافته و به مراحل نهايي رسيد.
پدرش در تاریخ 1299 هجری‌ قمری به ناصر الدین شاه قاجار نوشته‌ بود، خداوند در این اواخر عمر پسری‌ به من عطا فرموده و طبق احکام نجوم، زایچه‌ی طالع او دلالت دارد بر این که‌ عمر او طولانی خواهد بود، و مقامات‌ عالیه را طی خواهد کرد، مایلم پس‌ از درگذشت من شغل امامت جمعه و قضاوت کردستان به او واگذار گردد، چون اجازه‌ی این دو شغل در مذهب‌ اهل تسنن بستگی به رأی و اراده‌ی‌ پادشاه دارد، مستدعی است دستور فرمایند فرمان امامت جمعه و قضاوت‌ کردستان به اسم او (شیخ محمد) صادر شود. به فاصله‌ی چند روز فرمان‌ همایونی شرف صدور یافت. در تاریخ‌ 1309 هجري‌قمری که دوازده ساله بود، پدرش‌ بیمار شد و قادر به رفتن به مسجد جامع‌ نبود، به موجب فرمان مذکور و اراده‌ی‌ پدرش و چون داراي بيان شيوا و منطقي قوي بود، از همان جواني شغل امامت و خطابت جمعه را عهده‌دار شد.
شیخ عبد المومن، پدر وي، روز 19 رجب‌ 1314 هجري‌قمری وفات یافت. ممزوکات‌ او عبارت بود از سه دانگ دهکده‌ی‌ (زندان)، دو باب آسیا، دو دباغ خانه، دو قطعه باغ، و یک دست عمارت مسکونی‌ که عواید آن‌ها به آیت اللّه تعلق داشت. پس از درگذشت پدرش مجدداً بر حسب تقاضای سالارالملک حکمران‌ کردستان (پسر حسین علی خان امیر نظام‌ گروسی) فرمان امامت جمعه و شغل‌ قضاوت کردستان به انضمام یک قبضه‌ سر عصای مرصّع از طرف مظفر الدین شاه‌ برای آیت اللّه مردوخ صادر شد.آقایان‌ ملا حبیب‌الله فخرالشّریعه و ملا اسکندر مدرّس داوطلبانه برای اداره کردن محضر رسمی حاضر شدند، آقای فخرالشّریعه‌ که خوش خط بود، رشته‌ی تحریرات‌ را عهده‌دار شد و آقای ملا اسکندر هم‌ متصدی امور دفتر و عقود و ایقاعات‌ گردید، خود آیت اللّه نیز در ضمن انجام‌ وظایف امامت و قضاوت به مطالعه‌ی‌ متون علوم نقلیه و عقلیه و بعضی از شروح پدر افتاد. در سواري و تيراندازي و قلمفرسايي و نقاشي و خطاطي نمونه دوران و سرآمد اقران بود. تمام‌ علوم رسمی، ریاضی، صنایع مستظرفه و هنرهای زیبا از قبیل معماری، نجاری،  حجاری، نقاشی، حکاکی، ساعت‌سازی، ریخته‌گری، صحافی، خیاطی، گلکاری‌ و پیوند،  و با زبان‌هاي انگليسي و عربي نيز آشنايي و مهارت کامل داشت به صورتي که در صدد برآمد علوم را از انحصار عربی‌دان‌ها آزاد نماید، و همه را به‌ فارسی سهل و ساده تدوین کند تا هر کسی که سواد فارسی داشته باشد بتواند از آن‌ها استفاده نماید بنابراین اکثر علوم‌ را به فارسی تدوین نمود.
آیت اللّه مردوخ، در سن 30 سالگي و در تاریخ 1327 هجري‌قمری برابر با 1286 خورشيدي به منظور تنویر افکار مردم یک دستگاه‌ ماشین چاپ سربی، به سنندج وارد نمود و روزنامه‌یی به نام «ندای اتحاد» دایر کرد و راجع به وحدت اسلامی و محسنات‌ شریعت اسلام و تحول آن بر حسب‌ اقتضای زمان و مکان مقالات جالب توجه‌ نگاشت. این اولین بار بود که در سنندج‌ چاپخانه و روزنامه دایر گردید، مقالات‌ آیت اللّه مردوخ در قلوب روشنفکران مؤثّر واقع شده از هر طرف نامه‌ی تحسین به‌ او نوشتند؛ مرحوم شیخ حسام الدین در بالای نامه‌یی که به او نوشته بود این‌ شعر را مرقوم داشته بود:

محمد از تو می‌جویم خدا را              تو کردی زنده شرع مصطفی را

همچنين «انجمن صداقت» را نيز تشکيل مي‌دهد و چون مردم بيش از حد علاقه و دلبستگي نشان مي‌دهند انجمن را به «حزب ترقي و تهذيب اخلاق» تغيير مي‌دهد، و به نشر مسلک دموکراسي مي‌پردازد.
در 26 محرم  1337 هجري‌قمري رئيس عدليه و ادارات اوقاف و معارف کردستان مي‌شود. در سرودن اشعار عربي و فارسي و کردي تسلط کامل داشت که بيشتر آن در ديوان اشعارش موجود مي‌باشد.
شیخ محمد مردوخ در حوادث مشروطه کردستان و سال‌های پس از آن نقش مهمی داشت. از نظر انتشار و ترجمه کتاب نیز آثار زیادی منتشر کرد. مجموع آثار منتشر شده و ناشده‌ي ایشان حدود ۱۱4 جلد کتاب و رساله مي‌باشد. مهمترین و معروفترین کتاب وی، کتابِ تاریخ کرد و کردستان است که مرجع تاریخی مهمی در تاریخ نوین کردها و کردستان می‌باشد. بیش از پنج بار به جان وی سوء قصد شده است، اما در شب جمعه بيست و يکم شهريور سال 1354 خورشيدي مطابق با 5 رمضان 1395 هجري‌قمري بعد از يک مدت بيماري در سن 98 سالگي، به مرگ طبيعي در شهر سنندج فوت نمود و طبق وصيت خود در دهکده‌ي نَوَرَه در چند کيلومتري غرب سنندج به خاک سپرده شد.

لیست کتب مرحوم آیت‌الله شیخ محمد مردوخ کردستانی:

1-‌ تاریخ مردوخ یا تاریخ کرد و کردستان.
2- فرهنگ مردوخ (2 جلدی).
3- فقه محمدی (4 جلدی)
4- اصول فقه محمدی. 5- صرف محمدی. 6- نحو محمدی.
7- منطق محمدی
8- حساب و هندسه‌ی محمدی
9- مواریث
10- رموز آفرینش
11- خلاصة الاحکام در شرح کفایه الاسلام
12-‌ منتخب‌الخواص
13- طب جدید
14- برجستگان جهان
15- جغرافیای سنندج
16- عقیدة اسلامی
17- متعه
18- جان نما
19- هدف نما یا دستور ملل دنیا
20- جام و جان و جین
21- تاریخچه‌ی تشیع
22- اصلاح مصطلحات
23- شطرنج‌نامه‌ی فارسی
24- شطرنج‌نامه‌ی کردی
25- پرسش‌ها یا خلاصه‌ی حکمت و کلام
26- 14 سوال
27- عول و تعصیب
28- نسیم رستگاری
29- آیین رستگاری
30- ندای اتحاد
31- سرمایه‌ی هدایت
32-‌ رهبر بشر
33- راهنمای سعادت
34- دانش و دین
35- مناسک حج
36- یزدان و اهرمن
37- گفتارها
38- پاسخ به یزدی
39- پاسخ به پاسخ
40- پاسخ به خمینی
41- سقوط تحلیل
42- توضیح سقوط
43- سفاء العلیل
44- مائده
45- تثلیث طلاق
46- دستور امیر به مالک اشتر
47- بطلان تثلیث طلاق
48- رد بابی و بهائی
49- جواب معترضین
50- چاره‌ی بدبختی
51-‌ رخصت ربا
52- اُم الکتاب
53- جهان نما
54- زمین و انسان
55- دین وآیین
56- محارم نسبی و سببی
57- جبر و اختیار
58- پیرامون ماده‌ی 8 خانواده
59- سیاست المدن
60- نخبة الاعلام
61- مولودنامه
62- دیوان اشعار
63- خطبه‌ها
64- منشئات
65- خلاصة التواریخ
66- جفر مصنوعی
67- ردّ اجتهاد
68- دستور بهبودی
69- اتوبیوگرافی مردوخ
70- حکمة الاحکام
71- شرح اسطرلاب
72- شرح حلقه‌ی کریمیه
73- شرح ربع مجیب
74- طباخی
75- فلاحت
76- القاب الرّجال
77- حل اختلاف
+ 37 رساله در موضوعات مختلف

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران از نشر کتب آيت الله مردوخ (بجز دو کتاب تاريخ کرد و کردستان و کتاب فرهنگ مردوخ ايشان) جلوگيري کامل به عمل آمد و تا کنون (سال 1391) هيچ کدام از آثار ايشان تجديد چاپ نگرديده است (البته با پرس و جو از بعضي بزرگان کردستان و اشخاصي که به کردستان عراق سفر نموده‌اند، اطلاع يافتم که بعضي از آثار ايشان که در داخل کشور ايران شايد تا سال‌هاي ديگر هم فرصت و مجوزي براي نشر آن‌ها پديد نيايد در کردستان عراق و از روي نسخ اصلي کتاب که در زمان پهلوي به چاپ رسيده بود، بازنويسي و چاپ گرديده است).

حقير - کاوه   اورک بختياري
سنندج  - 1391.12.20