راهنمای حج وعمره در ﭘرتو کتاب و سنت و آثار سلف
تأليف:
سید محمد سمیعی رستاقی
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمدلله وحده والصلاة والسلام على من لا نبي بعده!
چون بنای این راهنما بر اختصار است لذا از ذکر ﭘیشگفتار خودداری نموده و به اصل مطلب میﭘردازیم:
میقات بردو نوع است:
۱- زمانی.
۲- مکانی.
میقات زمانی: عبارت از ماه‌های حج، شوال، ذوالقعدة و ذوالحجة است.
میقات مکانی: عبارت از جاهای مخصوصی است که از آنجا احرام به حج وعمره می‌بندند و آن ﭘنج جاست:
۱- ذو الحلیفة یا (آبیار علی) میقات اهل مدینه و کسانی که از راه مدینه به حج و عمره می‌آیند است.
۲- جحفه یا (رابغ) میقاتگاه اهل شام، مصر و سایر کسانی که از مغرب می‌آیند است.
۳- قرن المنازل یا (قرن الثعالب) میقاتگاه اهالی نجد، حجاز، یمن و کسانی که از آن طرف می‌آیند است.
۴- یلملم میقاتگاه اهالی یمن، فارس و کسانی که از مشرق می‌آیند است.
۵- ذات عرق یا (ضریبه) میقاتگاه اهالی عراق و کسانی که از آن سو به حج می‌آیند است.
میقاتگاه اهل مکه خود مکه است.
حج و عمره به سه صورت انجام می‌گیرد:
عبارت از احرام به عمره در ماه‌های حج سﭘس احرام به حج در وقت آن (هشتم ذی الحجة) است این صورت برای کسی که قربانی همراهش نباشد بهتر است.
عبارت از احرام به عمره و حج با همدیگرست.
تنها احرام به حج است.
تذکر: فرق میان قارن و مفرد در این است که قارن بر آن قربانی است.
اساس عمره بر چهار چیز است:
عبارت از نیت دخول در عمره با صیغه «لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ بِعُمْرَة» است.
شخص معتمر از لباس مفصل و دوختۀ خود بیرون آمده و لباس احرام معمول که لنگ ﭙا و دوش است میﭘوشد، سپس در حالت ایستاده و روی به طرف قبله با صدای بلند شروع به «لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لاَ شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ، إِنَّ الْحَمْدَ، وَالنِّعْمَةَ لَكَ، وَالْمُلْكَ لاَ شَرِيكَ لَكَ» می‌کند و آن را تا انجام طواف ادامه می‌دهد، چنانچه به علت پیش‌‌آمدی احتمال قطع عمره‌اش می‌دهد صیغۀ «اللهُمَّ مَحِلِّي حَيْثُ حَبَسْتَنِي» به آن بیفزاید، در اینصورت قربانی بر او نیست، و می‌تواند در آينده حج و یا عمره نماید جز حج فرض که باید قضا کند.
غسل‌زدن و استعمال بوی خوش قبل از احرام سنت است.
زنان هرنوع لباسی جز لباس زینتی را میﭘوشند و از ﭘوشیدن دست‌کش و نقاب صورت خودداری می‌نمایند، بهتر است که احرام بعد از نماز فرض و یا سنتی منعقد شود، خود احرام دارای نماز به خصوصی نیست، پس از ورود به إحرام هفت چیز بر مردان و زنان محرم و دو چیز فقط بر مردان محرم حرام می‌شود.
۱- تراشیدن و کوتاه‌کردن موی سر و هر موی دیگر بدن.
۲- کوتاه‌کردن ناخن دست و پا.
۳- استعمال بوی خوش.
۴- عقد ازدواج چه برای خود و چه برای دیگران.
۵- بوسه‌زدن و لمسی که شهوت‌برانگیز باشد.
۶- آمیزش‌نمودن با همسر خود.
٧- شکارکردن حیوانات بری و وحشی حلال‌گوشت مانند آهو و شکارکردن پرنده.
انجام این هفت چیز بر زنان و مردان محرم حرام است، دو چیز دیگر از محرمات مختص به مردان است:
۱- پوشیدن موی سر.
۲- پوشیدن لباس مفصل و دوخته‌شده.
سنت است که محرم جهت ورود به مکه غسل زند، و به مسجد الحرام که رسید پای راستش راجلو و با خواندن دعای «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَسَلَمْ، اللَّهُمَّ افْتَحْ لِي أَبْوَابَ رَحْمَتِكَ» وارد مسجد الحرام شود، به محض دیدن خانه کعبه دستش را بلند و دعای «اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْكَ السَّلَامُ، فَحَيينَا رَبَّنَا بِالْسَلاَمْ» خوانده و به طرف حجر الأسود رفته و طواف خود را شروع کند.
سپس نیت طواف نموده و شروع به انجام آن می‌کند، در صورت امکان حجر الأسود را با دست راستش گرفته و می‌بوسد، و بر آن سجده می‌کند، چنانچه ممکن نبود لمس کرده و دستش را می‌بوسد و اگر بازهم ممکن نبود به سوی آن اشارۀ می‌کند، إین کار را در هر دور از طواف خود انجام می‌دهد، سپس کعبه و حجر الأسود را از طرف چپ خود قرار داده و از آنجائیکه خط کشیده شده الله أکبر گویان طوافش را شروع می‌کند، به رکن یمانی که رسید فقط به آن دست می‌کشد و: «رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً، وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ» می‌گوید.
طواف دارای دعای بخصوصی نیست، شخص در آن می‌تواند قرآن بخواند و هر دعای دیگر بکند.
در طواف ستر عورت و طهارت شرط است، بنابراین شخص عریان و زن حائض جایز نیست طواف نمایند، طواف هفت دور است و هر دوری از حجر الأسود شروع و به آن ختم می‌شود.
در طواف مراعات دو چیز سنت است:
۱- اضطباع: عبارت از قراردادن وسط لباس احرام زیر بغل راست و انداختن دو طرف آن بر روی کتف چپ، به گونه‌ای که کتف راست آشکار بماند است، این امر خاص به مردان می‌باشد.
۲- رمل: عبارت از سرعت‌رفتن در طواف با گام‌های متقارب به همدیگر است، این کار در سه دور اول از طواف خود انجام می‌دهد.
سـﭘس در صورت امکان به سوی مقام ابراهیم رفته و دو رکعت نماز را نزد مقام ابراهیم به گونه‌ای که مقام میان خود و کعبه قرار داده، در رکعت اول سورۀ «کافرون» و در رکعت دوم سورۀ «إخلاص» می‌خواند سپس به طرف چاه زمزم رفته و از آن آب می‌نوشد، و به حجر الاسود برگشته و آن را می‌بوسد.
پس از طواف به سوی کوه صفا بالا رفته تاجائیکه کعبه را مشاهده روی به طرف آن دستش را بلند نموده و سه بار «اللَّهُ أَكْبَرُ» و «لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَيُمِيتُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ، لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، أَنْجَزَ وَعْدَهُ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ، وَهَزَمَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ» می‌گوید، سعی دارای دعای مخصوصی نیست، هر دعایی که خواست در آن می‌کند، بهتر است که دعاهای وارده از ﭘیامبر و اصحاب بنماید، سـﭘس از صفا به سوی مروه سرازیر شده تا به ستون سبز رسیده از آنجا تا ستون سبز بعدی سرعت رفته، سپس به صورت عادی تا کوه مروه بالا می‌رود، به مروه که رسید، روی به طرف قبله دستش را بلند و مانند دعای صفا تکرار می‌نماید، سپس از مروه به سوی صفا بالا رفته جای سرعت، سرعت گرفته و جای راه، راه می‌رود این کار را هفت بار انجام می‌دهد، از صفا تا مروه یک بار و از مروه تا صفا یک بار محسوب، و سعی خود را به مروه ختم می‌کند.
سپس موی سر خود را کوتاه می‌کند و یا می‌تراشد، مرد در صورتی که متمتع باشد کوتاه‌کردن برایش بهترست، در غیر این صورت تراشیدن بهترست، و زن موی سر خود را جمع نموده و به اندازﮤ یک سر انگشت فقط کوتاه می‌کند، کوتاه‌کردن و تراشیدن چه در مرد و چه در زن باید همۀ سر را فرا گیرد.
با انجام این چهار موردی که ذکر شد شخص معتمر از عمره خود فارغ شده و همه چیز بر او حلال می‌شود بعد از این تا روز (ترویه) که روز هشتم ذی الحجة است منتظر، سپس در قبل از ظهر این روز احرام به حج بسته و شروع به اعمال حج می‌کند.
کل مراسم حج در ﭘنج و یا شش روز به صورت زیر انجام می‌شود:
روز أول: روز أول حج که روز هشتم ذی الحجة و روز (ترویة) نامند حجاج قبل از ظهر إین روز از همان جای سکونت خود در مکه، احرام به حج بسته، و کل کاری را که در احرام به عمره انجام داده، انجام می‌دهند، جز اینکه با صیغۀ «لَبَّيْكَ حَجًّا» به جای «لَبَّيْكَ عُمْرَةً» وارد حج می‌شوند، و تلبیۀ خود را چنانکه در مبحث عمره گذشت تا روز رمی «جمرة عقبة» ادامه می‌دهند، و جهت احتمال بروز مانعی و قطع حج بهتر است که صیغۀ شرطیۀ «مَحِلِّي حَيْثُ حَبَسْتَنِي» به صیغۀ حج خود بیفزایند، ﭘس از احرام به حج روانۀ سر منی شده، و نماز ظهر و عصر، مغرب و عشاﺀ دو رکعت دو رکعت در وقت خود به صورت قصر در آنجا به جای می‌آورند، همچنین نماز صبح روز نهم را هم در منی می‌خوانند.
حجاج اهل مکه همانند سایر حجاج در منی و عرفات و مزدلفة نماز خود را قصر می‌کنند.
روز دوم: روز دومکه روز نهم ذی الحجة است، ﭘس از طلوع آفتاب إین روز، حجاج از منی به طرف سرزمین عرفات حرکت می‌کنند، در راه خود در صورت امکان در جای بنام «نمره» تا قبل زوال خورشید منزل می‌گیرند، ترک اینجا اشکالی ندارد، زیرا که سنت است، ﭘس از میل خورشید به طرف مغرب در محلی بنام «عرنه» که ﭘیش از عرفات است فرود آمده و امام خطبه‌ای را به تناسب زمان و مکان ایراد می‌کند، سپس با یک اذان و دو اقامه نماز ظهر و عصر را دو رکعت دو رکعت در وقت ظهر «جمع تقدیم» می‌خوانند، چنانچه برای حاج اقامه نماز با امام میسر نبود خودش به تنهایی نماز می‌خواند، سپس وارد سرزمین عرفات شده و به سوی «جبل الرحمة» می‌روند، همۀ سرزمین عرفات موقف است هرکجا که به‌ایستند موقف عرفات است، در سرزمین عرفات روی به طرف قبله, دست به دعا و مشغول راز و نیاز و ستایش می‌شوند، بهتر است که با دعاهای وارده از ﭘیامبر و اصحاب دعا نمایند و بهترین دعا «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ، وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ» است، تا غروب آفتاب در سرزمین عرفات مانده، ﭘس از غروب آفتاب از آنجا روانـۀ «مزدلفه» شده، به مزدلفه که رسیده، اذان و اقامه مغرب گفته و سه رکعت نماز مغرب و دو رکعت نماز عشاﺀ را به صورت جمع بجای می‌آورند.
روز سوم: روز سوم حج که روز دهم ذی الحجة و روز عید قربان است حجاج بعد از نماز صبح در مزدلفه در صورت امکان به «مشعر الحرام» که کوهی در مزدلفه است رفته، و در آنجا روی به طرف قبله به «اَلْحَمْدُ للِّهِ وَاللَّهُ أَكْبَرُ وَلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ» و دعا می‌پردازند، هوا که خوب روشن شد قبل از طلوع آفتاب این روز از مزدلفه با وقار و فروتنی و سکونت تلبیه‌گویان به سوی منی جهت رمی ستون بزرگ «جمرة عقبة» حرکت و به «بطن محسر» در منی که رسیده کمی شتابان، راه وسط را که به سوی «جمرة عقبة» می‌رود در پیش گرفته و جهت رمی به «جمرة عقبه» می‌روند.
در این روز حجاج پنج چیز انجام می‌دهند:
۱- رمی ستون بزرگ «جمرة عقبة» که نزدیک به مکه و در منت‌های منی و آخرین ستون است، هفت سنگ ریزه را که کمی از دانۀ نخود درشت‌تر از سرزمین منی چیده و به گونه‌ای که مکه از طرف چﭗ و منی از طرف راست خود قرار داده روی به جمره عقبه نموده و آن را رمی می‌کنند، و با هر پرتابی «اللَّهُ أَكْبَرُ» می‌گویند، در اینجا تلبیۀ حجاج پایان می‌یابد، رمی جمره عقبه حتماً باید بعد از طلوع خورشید روز دهم صورت گیرد، در صورتی که رمی قبل از زوال خورشید مشکل، و مشقت‌بار باشد، جایز است که بعد از زوال و حتی تا پاسی از شب چنانکه در حدیث «الرَّاعِي يَرْمِي بِاللَّيْلِ وَيَرْعَى بِالنَّهَارِ» وارد است رمی نمایند.
۲- سپس حجاج در هر جائی از منی و مکه که بخواهند قربانی می‌کنند، وقت قربانی چهار روز است: روز عید و سه روز بعد از آن، چنانچه حاج قربانی نیافت سه روز در حج و هفت روز پس از بازگشت به محل خود روزه می‌گیرد، هفت نفر هم می‌توانند در یک شتر و یا گاو قربانی شریک شوند.
۳- سپس حاج سرش را می‌تراشد و یا کوتاه می‌کند، برای مرد تراشیدن بهتر است، و زن همۀ موی سرش را جمع، و به اندازه یک سرانگشت کوتاه می‌کند و حق تراشیدن را ندارد، با انجام این سه موردی که گذشت «تحلل اول» حاصل، و همه چیز جز جماع‌نمودن برای حاج حلال می‌شود.
۴- سپس حاج از منی به کعبه برگشته و طواف «إفاضة» را که رکن حج است به همانگونه که در عمره گذشت انجام می‌دهد، و همچنین دو رکعت نماز سنت نزد مقام إبراهیم چنانکه در عمره ذکر شد، بجای می‌آورد.
۵- سپس چنانکه در عمره گذشت سعی می‌کند، چون به صورت متمتع وارد حج شده دو بار سعی می‌کند سعی اول جهت عمره، و سعی دوم جهت حج است، برخلاف قارن و مفرد در صورتیکه بعد از طواف قدوم سعی نموده دیگر سعی بر آنان نیست، در غیر اینصوت حتماً باید سعی نمایند.
با طواف إفاضة وسعی «تحلل آخر» حاصل، پس از این همه چیز بر حاج حلال می‌شود.
این پنج مورد که گذشت بهتر است به ترتیب: اول رمی جمره عقبه: سپس قربانی: سپس تراشیدن و کوتاه‌کردن موی سر: سپس طواف: سپس سعی: انجام گیرد، مراعات ترتیب این موارد شرعا الزامی نیست.
سپس حجاج در همین روز دهم ذی الحجة، بعد از طواف و سعی به منی برگشته و بقیۀ همین روز و سه روزه ایام تشریق جهت رمی جمار سه‌گانه، در منی می‌ماند، در صورت وجود عذر می‌تواند آنجا را ترک نماید و نخوابد.
روز چهارم: روز چهارم که روز یازدهم ذی الحجة است، حجاج بعد از میل آفتاب به طرف مغرب، ستون‌های سه‌گانه، با بیست‌ویک سنگ‌ریزه، هر ستونی با هفت سنگ ریزه، پشت سرهم رمی می‌کنند، و باهر پرتابی «اللَّهُ أَكْبَرُ» می‌گویند، به ترتیب اول جمره اولی که نزدیک به مسجد خیف است رمی نموده، سپس کمی به طرف راست آمده، روی به طرف قبله ایستاده و دست خود را بلند و دعا می‌کنند سپس به سوی ستون وسطی رفته و رمی کرده، کمی به طرف چپ، روی به قبله ایستاده و دست خود را را بلند و دعا می‌کنند، سپس به سوی ستون بزرگ «جمرة عقبة» آمده و رمی نموده و به جایگاه خود برمی‌گردند.
روز پنجم و ششم: روز پنجم و ششم که روز دوازدهم و سیزدهم ذی الحجة است همانند روز یازدهم ستون‌های سه‌گانه را رمی می‌کنند، چنانچه حاج بعد از رمی روز دوازدهم و قبل از غروب آفتاب آن روز از منی خارج و به مکه بازگردد، دیگر رمی بر او نیست، اما اگر آفتاب روز دوازدهم غروب کرد و در منی باقی مانده بود، همانند روز گذشته، روز سیزدهم، هم در منی باقی مانده و ستون‌های سه‌گانه را رمی و به مکه می‌آید، و نماز ظهر را در مکه می‌خواند و از چاه زمزم آب می‌نوشد.
فقهای اسلامی، وکالت در رمی جمار برای فرد ناتوان به علت بیماری و یا کهولت سن وغیره جایز می‌دانند، وکیل اول به جای خود رمی نموده، سپس به جای موکلش، همچنین وکیل می‌تواند هر ستونی اول به جای خود سپس به جای موکلش رمی نموده، سپس به ستون بعدی می‌پردازد، وکیل حتماً باید دانا و متدین باشد، تعیین وکیل به نیت موکل انجام می‌گیرد، همچنین حاج در صورت وجود عذر می‌تواند رمی دو روز را در یک روز جمع، و انجام دهد.
پس از بازگشت حاج از منی به مکه تا هر وقتی که بخواهد می‌تواند در مکه باقی بماند.
حاج به هنگام خروج از مکه حتماً باید طواف وداع همانند طواف قدوم و إفاضه انجام دهد سپس خارج شود، چنانچه به جهت عذری بعد از طواف وداع در مکه باقی ماند، حتماً باید دوباره طواف کند.
طواف وداع بر زن حائض و نفساء لازم نیست، و بدون طواف‌نمودن از مکه خارج می‌شوند.
حاج پس از طواف وداع پای چپ خود را جلو کرده و با خواندن دعای «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَسَلَمْ، اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ فَضْلِكَ» از مسجد الحرام خارج می‌شود.
این بود مختصر نامه‌ای از اعمال عمره و حج که تفصیل آن در کتاب «احکام حج و عمره در پرتو کتاب و سنت و آثار سلف» اینجانب - إن شاءالله تعالی - خواهد آمد.
در پایان حج و عمره‌ای مبارک و مورد قبول خداوند برایتان آرزومندیم و السلام علیکم ورحمة الله.
شارجه: ۳ / ذو الحجة / ۱۴۲٩ موافق با: ۱ / دیسمبر / ۲۰۰۸
تهیه: دکتر سید محمد سمیعی رستاقی