مشخصات کتاب

تابشی از قرآن

(جلد اول)

تألیف

آیت الله العظمی سید ابوالفضل ابن الرضا برقعی قمی

مقدمه‌ی مجموعه کتاب‌های موحدین

حمد و سپاس خداوندی که نعمت اسلام را بر بندگان خود ارزانی داشت و از میان آنان، بهترین و پاک‌ترین را برای ابلاغ پیام آزادی و آزادگی برگزید؛ و درود و سلام پروردگار یکتا بر اهل بیت بزرگوار، صحابه کرام و تابعین گران‌قدر پیامبرِ دوستی و رحمت.

دینی که امروز مفتخر به آن هستیم، ثمره مجاهدت‌ها و از جان گذشتگی‌هایِ مردان خداست؛ آنانی که در راه حفظ و نشر پیام الهی، خالصانه مِهر حق در دل و مُهر نام پاکش بر لب داشتند و در راه صیانت از سخن خداوندِ سبحان و سنت پیامبر مهربان، جان و مال و عِرض بر کف نهادند و جز خشیت و خوف آفریدگار، ترسی به دل راه نداند.

آری، اسلام عزیز این‌گونه رشد کرد و بالید و بر بلندای آسمان بانگ یکتاپرستی و برابری سر داد. در این میان اما، دست تطاولِ دشمنان قسم خورده و جورِ عالمان مُتهتّک و جاهلان مُتنسّک، بر قامت رعنای دینِ حق نشست و شرک و غلوّ و گزافه و دروغ، چنان طوفانی بر پا کرد که چهره زیبای آیین حق، در پسِ دروغ‌پردازی‌های غوغا سالارانِ دین فروش در مُحاق افتاد. این روندِ دوری از حقایق دین و سنت حسنۀ رسول‌الله، به ویژه پس از روی کار آمدن پادشاهان صفوی در قرن نهم هجری و زمامداران جمهوری اسلامی در عصر حاضر، سیر صعودی گرفت؛ تا جایی که امروز، مساجد محل سینه زنی و عزاداری است و صدای قرآن بر نمی‌خیزد مگر بر مزار مردگان؛ روایات شاذّ و خودساخته، جایگزین سنت پیامبر شده است و مداحان جاهل و عوام‌فریب، تبدیل به فرهنگ ناطق دین شده‌اند؛ تفسیر به رأی و روایات مجعول، مستمسکی شد برای جدایی انداختن بین شیعه و سنی؛ و دریغ که ندانستند از این تفرقه و خصومت، بهره و منفعت از آنِ کیست؟

آنچه امروز به نام تقریب مذاهب اسلامی در ایران سر می‌دهند، چیزی نیست مگر هیاهوی تبلیغاتی و گرد و خاک سیاسی که در سایۀ پوششِ رسانه‌ای گسترده، مقصودش جلب توجه سیاسی و ترسیم چهره‌ای مناسب از حکومت شیعی ایران در جهان است. نگاهی به عملکرد سردمداران و روحانیون و مراجع شیعۀ ایران، خود گویایِ این حقیقت است که تقریب مذاهب و دوستی و برادری دینی به شیوۀ زمامدارانِ ایران، خواب و خیالی بیش نیست و «دو صد گفته چون نیم کردار نیست».

در این میان، موحدان مسلمانی در ایران، از دل جامعه خرافه زدۀ شیعۀ امامیه برخاستند و کمر به بیداری جامعۀ غفلت زده خود بر بستند؛ سراپا شور و شهامت شدند و قلم فرسودند و سخن دردادند و زنگار شرک را به صیقلِ توحید و سنت زدودند و بی‌پروا فریاد برآوردند که:

برخیز تا یکسو نهیم این دلقِ ازرق فام را
هر ساعت از ما قبله‌ای با بت‌پرستی می‌رود
بر بادِ قلّاشی دهیم این شرکِ تقوا نام را
توحید بر ما عرضه کن تا بشکنیم اصنام را

حیدر علی قلمداران قمی -که از زمرۀ این بزرگواران بود- در کتاب ارزشمند شاهراه اتحاد، علت این تفرقه را در جهل مسلمین نسبت به کتاب خدا و سیره پیامبرش می‌دانست و کوشید تا با ریشه‌یابیِ دیگر علل جداییِ فرقه‌های اسلامی، گامی حقیقی و موثر در جهت تقریب مذاهب بردارد. تلاش و جدیّت دیگر علما و دلسوزان اسلام، همچون آیت الله العظمی سید ابوالفضل برقعی قمی، سید مصطفی حسینی طباطبایی، آیت الله شریعت سنگلجی، یوسف شعار و بسیاری دیگر از این مجاهدانِ راه حق، بدون شک، الگویی‌ست برای حق‌پژوهان و جویندگانِ گوهر دین، تا با تأسی از شیوۀ دین‌پژوهی و عیار سنجیِ مدعیان دینی و در سایۀ آموزه‌های ناب قرآن و سنت، در جهت پژوهش‌های یکتاپرستانه گام‌های موثری بردارند و گم‌گشتگان را مدد رسانند تا ره به ساحلِ سلامت برند و از گرداب شرک و توهّم رهایی یابند.

تلاش‌های خستگی ناپذیرِ این رادمردانِ عرصه یکتاپرستی، رسالتی را بر دوش دیگرانی می‌گذارد که شاهدِ گرفتاری‌های دینیِ جامعه و جدایی مسلمانان از تعالیم حیات‌بخش اسلام، به ویژه در ایران هستند.

لازم به ذکر است که اصلاح‌گرانی که امروز کتاب‌هایشان را منتشر می‌کنیم در خلال تغییر مذهب شیعه‌ امامی که در گذشته پیرو آن بوده‌اند، مرحله‌های متعددی را پشت سر گذاشته‌اند و باطل بودن عقاید شیعۀ امامی را مانند امامت از دیدگاه شیعه، عصمت، رجعت و غیبت و اختلافاتی که میان صحابه رخ داده و غیره، را به صورتی تدریجی و در چند مرحله کشف کرده‌اند؛ به همین دلیل عجیب نیست که در تعدادی از کتاب‌هایی که در ابتدای امر تألیف کرده‌اند برخی از اثرات و بازمانده‌های عقاید گذشته به چشم بخورد ولی کتاب‌های بعدی آنها از این عقاید غلو آمیز رها شده، بلکه کاملاً از آن پاک شده است، به هدف نزدیک شده و بلکه عقیدۀ پاک اسلامی، توحیدی و بی‌آلایش را در آغوش کشیده‌اند.

***

اهداف

آنچه امروز در اختیار دارید، تلاشی در جهت نشر معارف دین و ادای احترام به مجاهدت‌های خستگی ناپذیرِ مردانِ خداست. هدف از انتشار این مجموعه، این است که:

۱- امکان تنظیم و نشرِ آثار موحدین، به صورت اینترنتی، الکترونیکی، لوح فشرده و چاپی مهیا شود، تا زمینه آشنایی جامعه با اندیشه و آراء توحیدی آنان فراهم و ارزش‌های راستینِ دین، به نسل‌های بعد منتقل گردد.

۲- با معرفی آثار و اندیشه‌های این دانشمندان موحد، چراغی فرا راهِ پژوهش‌های توحیدی و حقیقت‌جویانه قرار گیرد و الگویی شایسته به جامعه اندیشمندِ ایران معرفی شود.

۳- جامعۀ مقلد، روحانی‌گرا، مرجع محور و مداح‌دوستِ ایران را به تفکر در اندیشه‌های خود وادارد و ضمن جایگزین کردن فرهنگ تحقیق به جای تقلید، به آنان نشان دهد که چگونه از دلِ شیعۀ غالیِ خرافی، مردانی برخاستند که با تکیه بر کلام خدا و سنت رسول، ره به روشناییِ توحید بردند.

۴- با نشر آثار و افکارِ این موحدینِ پاک‌نهاد، ثمرۀ پژوهش‌های بی‌شائبۀ آنان را از تیغ سانسور و مُحاق جهل و تعصبِ زمامدارانِ دین و فرهنگ ایران به در آورَد و با ترجمه این کتاب‌ها به دیگر زبان‌ها، زمینه آشنایی امت بزرگ اسلام در دیگر کشورها را با آرا و اندیشه‌های یکتاپرستانِ مسلمان در ایران فراهم کند.

***

چشم انداز

تردیدی نیست که دستیابی به جامعه‌ای عاری از خرافه و بدعت و رسیدن به مدینۀ فاضله‌ای که آرامش در جوار رضایت حضرت حق را به همراه دارد، مگر با پیروی از آموزه‌های اصیل و ناب قرآن و سنت پاکِ پیامبرِ مهر و رحمت ص مقدور نخواهد بود. هدف غاییِ دست اندر کارانِ مجموعۀ موحدین، آن است که با معرفی آثار این بزرگانِ جهادِ علمی، الگوی مناسبی برای دین‌پژوهان و جویندگانِ راه حق فراهم آورند، تا شناخت و بهره‌گیری از فضایل دینی و علمیِ این عزیزان، بستر مناسبی برای رشد و تقویتِ جامعه توحیدی و قرآنی در ایران و نیل به رضایت خالق و سعادتِ مخلوق باشد. باشد که خداوند، این مختصر را وسیله علوّ درجات آن عزیزان قرار دهد و بر گناهان ما، قلمِ عفو کشد.

مقدمه‌ی ناشر

سپاس خداوند بزرگی را که نعمت بندگی‌اش را بر ما عرضه کرد و درود و سلام خداوند بر پاک‌ترین خلق خدا و آخرین فرستاده پروردگار - محمد مصطفی- و خاندان و اصحاب پاک نهادش.

مسلمانان در طول قرن‌های گذشته، به برکت و موهبت اسلام عزیز و پیروی از کلام گهربار رسول خدا، در دانش اندوزی و علم آموزی، گوی سبقت از دیگران ربودند، چنان که در پایان خلافت عباسی، دانشمندان مسلمان، سرآمد دوران خود شدند و نیمۀ دوم قرنِ دوم هجری قمری، بیت‏الحکمه، که در دورۀ خلافت هارون‏الرشید عباسی در بغداد تأسیس شده بود، به بزرگ‌ترین نهاد آموزشی و پژوهشی جهان تبدیل شد و به دلیل فعالیت‏های فرهنگی و علمی‌اش در عرصه‏های مختلف تألیف، ترجمه، استنساخ و پژوهش در دانش‏های گوناگون پزشکی، انسانی و مهندسی، هنوز به عنوان نماد تمدن اسلامی شناخته می‌شود.

بدون شک، چنین توانمندی و شکوهی همچون خاری در چشم، دشمنان اسلام را می‌آزُرد؛ پس بر آن شدند تا با ایجاد زمینه‌های اختلاف و تفرقه افکنی در میان مسلمین، این شکوه و عظمت را، که ناشی از اتحاد و یکدلی و برادری میان آنان بود، از بین ببرند و تفرقه را طوفانی بلا خیز کنند، تا چشم‌ها را بر زیبایی حق ببندد و خورشیدِ دین را در پسِ ابر‌های بدعت و خرافه پنهان کنند و چنان که شیخ سعدی می‌گوید:

حقیقت، سرایی است آراسته
هوا و هوس، گرد برخاسته
نبینی که هر جا که برخاست گرد
نبیند نظر، گرچه بیناست مرد

تلاش‌های برنامه‌ریزی شده و بلند مدتِ مغرضانِ اسلام برای بستن چشمِ مسلمانان به حقیقتِ دین، سستی و کاهلی مسلمین در فراگیری و نشر معارف دین و دوری جستن آنان از سنت ناب و هدایتگر رسول خدا، منجر به بروز چنان شکاف و اختلاف عمیقی در امت اسلام شد که تبعات شوم آن، امروز نیز دامنگیر آنان است.

به موازات تلاش‌های خصمانه دشمنانِ پیامبر خدا ص برای به انحراف کشیدن آموزه‌های اسلام و وارد کردن بدعت‌های گوناگون در دین، مؤمنینی پاک‌نهاد و دلسوز، این خطر را دریافتند و در جهادی مستمر برای احیای اسلام و سنت نبوی، به پا خاستند و با شجاعتی کم‌نظیر، قلم در دست گرفتند و در دلِ شیعیان خرافه‌پرست، به اشاعه فرهنگ و اعتقادات اصیل اسلام پرداختند؛ فریاد توحید سر دادند و خواب دین‌فروشان و بدعت‌گذاران را آشفته نمودند. این موحدینِ حقیقت‌جو، به تأسی از پیامبر شریف اسلام، حقیقت را فدای مصلحت نکردند و در این راه، جان را تحفۀ بارگاه حق تعالی نمودند، و به راستی:

﴿أَلَآ إِنَّ أَوۡلِيَآءَ ٱللَّهِ لَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ ٦٢﴾ [یونس: ٦٢].

آنچه در این مجموعه آمده است، جرعه‌ای‌ست از دریای معرفت الهی و گزیده‌ای‌ست از آثار موحدین خداجویی که در آغاز از طایفۀ شیعیان خرافی بودند، تا آنکه نور خدا در دلشان تابیدن گرفت و توحید را سرلوحه حیات با‌ برکتشان قرار دادند. این افراد، که همگی از علما و نویسندگان و محققین طراز اول جهان تشیع در ایران بوده و هستند، در سیر تحول فکری (و بالطبع، در آثارشان) حرکتی گام به گام داشتند؛ به این معنا که نگرششان به مسایل مختلف اعتقادی، به یکباره متحول نشده است؛ بلکه با گذشت زمان، مطالعات گسترده و تعامل با دیگر همفکرانشان، به مسیری نو گام نهاده‌اند. لذا، ممکن است برخی از اظهار نظرها یا نتیجه گیری‌ها در آثار این افراد، که در این مجموعه آمده است، کاملا منطبق با رویکرد‌های دینی و اعتقادی اهل سنت و جماعت نباشد؛ با این وجود، به دلیل اهمیت این آثار در هدایت شیعیان ایران و دیگر اقوام پارسی زبان، به انتشار آن اقدام نمودیم. همچنین، دیدگاه‌ها و مواضع فکری مطرح شده در این کتاب‌ها، الزاماً دیدگاه‌های ناشر و دست اندر‌کاران انتشار این مجموعه نیست، اما بی‌تردید، نفحه‌ای است از نفحات حق و نوری است از جانب پرودگار برای هدایت آنانی که به دور از تعصبات و گمانه زنی‌های تاریخی، فرقه‌ای و مذهبی، جویای حقیقت هستند.

نکته قابل تأمل این است که برای آگاهی از دیدگاه‌های این افراد نمی‌توان تنها به مطالعه یک جلد از آثارشان بسنده کرد؛ بلکه نیاز است که زندگی آنان به طور کامل مطالعه گردد، تا چگونگی انقلاب فکریشان و انگیزه‌ها و عوامل آن کاملاً شناخته شود. برای مثال، آیت الله سید ابوالفضل برقعی قمی، کتابی دارد با عنوان درسی از ولایت که آن را در اوایل دوران تکامل فکری‌اش به رشته تحریر در‌آورده است. او در این کتاب به بحث درباره ائمه و ادعای شیعه درباره ولایت و امامتِ بلافصلِ ایشان پس از پیامبر خدا پرداخته است. او عدد ائمه را دوازده نفر دانسته و بر وجود و حیات محمد بن حسن عسگری، به عنوان دوازدهمین امام، صحّه گذاشته و آن را پذیرفته است. اما چند سال بعد، کتابی با نام تحقیق علمی در احادیث مهدی می‌نویسد و نتایج پژوهش‌هایش را در اختیار خواننده قرار می‌دهد، که حاکی از جعلی و دروغ بودن تمام احادیث، اخبار و گزاره‌های تاریخی مرتبط با ولادت و وجود امام زمان است. از این مثال و موارد مشابه دیگر، چنین برمی‌آید که اطلاع از حوادث و رویدادهای زندگی موحدین و مطالعه مجموعه آثار آنان، با در نظر گرفتن تقدم و تأخر نگارش آنها، بهترین راه برای آگاهی از سیر تحول اندیشه‌ و آثار ایشان است.

امید است آثار این بزرگواران و تلاش‌های متولیان نشر آنها، زمینه‌ای برای بازگشت به مسیر امن الهی و عبادت خالصانه خالق باشد. تا اینکه خداوند بزرگ، این مختصر را موجب بخشش گناهان و لغزش‌های ما قرار دهد و روح آن عزیزان را در جوار مهر و بخشش خود گیرد.

توجه:

قابل توجه خوانندگان محترم:

۱- تعدادی از آیات قرآنی را آیت الله برقعی / ترجمه نکرده بودند، که ترجمۀ آن را از ترجمۀ خود ایشان در همین تفسیر [تابشی از قرآن]، در پاورقی نقل کرده‌ایم.

۲- تعدادی از احادیث و متون عربی به فارسی ترجمه نشده بود، که همه را ترجمه نموده‌ایم.

۳- دکتر سعد رستم (مترجم عربی کتاب حاضر)، علاوه بر ترجمۀ کتاب به زبان عربی، پاورقی‌هایی بر کتاب افزوده‌اند که ما اکثر آن پاورقی‌ها را به فارسی ترجمه کرده و هر کدام را در مکان مناسب آن قرار داده‌ایم. پاورقی‌های ایشان بدون قید (مصحح) ذکر شده است، چون اصل کتاب بدون پاورقی است.

۴- پاورقی‌های دیگری توسط مُصحح کتاب جهت توضیح حقیقت بعضی مسایل، نوشته شده که در مقابل آن کلمه (مُصحح) ذکر شده است.

پيشگفتار

به نام او که زینت زبان‌ها و یادگار جان‌هاست نام او...

به نام او که آسایش دل‌ها و آرایش کارهاست نام او...

به نام او که روح رُو‌ح‌ها و مفتاح فتوح‌هاست نام او...

به نام او که فرمان‌ها روان و حال‌ها بر نظام، از نام او...

بس قفل‌ها که به این نام از دل‌ها برداشته، بس رقم‌های محبّت که به این نام در سینه‌ها نگاشته، بس بیگانگان که به وی آشنا گشته، بس غافلان که به وی هشیار شده، بس مشتاقان که به این نام دوست را یافته...

هم یاد است و هم یادگار، به نازش می دار تا وقت دیدار...

گِل را اثر روی تو گُلپوش کند
جان را سخن خوب تو مدهوش کند
آتش که شراب وصل تو نوش کند
از لطف تو سوختن فراموش کند!

در هر سخنی از سخنان گهربار رسول اکرمص معجزاتی و دنیایی از معانی نهفته است که از پشت کوههای سر به ‌فلک کشیدۀ زمان یک به یک طلوع می کنند. از آنجمله است؛ آن سخن گرانبهایی که درحقیقت نشان فخری است برای ایرانیان؛ که بدان افتخار بورزند و آن را چون تاج برسرخویش بدارند ! روزی که پیام آور آسمان، به سلمان فارسی؛ پیک هدایت ایران زمین فرمودند: «لَوْكَانَ هَذَا الدِّينُ بالثّريّا لَبَلَغَهُ رِجَالٌ مِنْ هَؤُلَاءِ». «اگر این دین در آسمانها می‌بود، مردانی از سرزمین فارس آن را در می‌یافتند...». و هم‌میهنان سلمان با پذیرش صمیمانۀ این آیین و تحقیق و تأمّل در آن، به زبان عمل به پیامبر رحمت پاسخ دادند: «صَدَقتَ يا رَسولَ اللهِ»

حقّا! چه راست گفتاری ای رسول پاک هدایت... سلام و درود بی‌نهایت خدا بر تو بادا به عدد دانه‌های باران و قطره‌های اقیانوسها تا روز قیامت.

سرزمین فارس از ابتدای طلوع خورشید هدایت بر آن، همیشه چون ستاره‌ای تابان در آسمان دعوت و علم اسلامی تجلّی کرده است. و بر فطرت زمین گَه‌گاه مورد تاخت و تاز بدعت‌ها و گمراهی‌ها نیز بوده، ولی همیشه پرچم توحید «لَا إلَهَ إلاَّ اللهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ» یگانه پرچمی بوده که سقف این سرزمین را زینت می بخشیده...

وتنها حدود چهار قرن است که پرچم توحید با آمدن موج تکفیری و خون آشام قزلباشان صفوی سرنگون گشته است!..

امّا باید که صدق کلام رسالت همواره تجلّی گرا باشد... و چنین است...

در بین این گرد بادهای هولناک بدعت و گمراهی همیشه مهره‌های تابانی از لعل، یاقوت و زمرّد درخشیده‌اند...

حضرت آیت الله العظمی ابوالفضل برقعی یکی از این ستاره‌های تابان آسمان تاریک این سرزمین است. ایشان سالهای متمادی عمر خویش را در گمراهی و بدعتهای جامعه بسر بردند... ولی چون روحی پویا و قلبی شیدای حقیقت داشتند سلمان گونه در پی حقیقت از کتابی به کتابی و از شهری به دیاری و از آیه‌ای‌ به حدیثی پریدند، تا در نهایت شاهین وار بر فراز قلّۀ توحید جای گرفتند...

سختی‌ها و‌ مرارت‌هایی که این امام موحّد ایران معاصر در راستای حق‌گویی و حقیقت‌جویی تحمّل کرده‌اند داستانها دارد که این کوتاه سخن مجال بیان آن نیست...

ایشان چون از سرچشمۀ حقیقت توحید سیراب شدند در راستای اصلاح هم‌کیشان خویش قلم به دست، جهادی بزرگ را آغاز نمودند که بر اثر آن موجی از خداپرستی و اصلاح را در جامعه شرک آلود ایران شاهدیم.

شاهکار علمی ایشان تفسیر تابشی از قرآن است که در آن این مجاهد سبیل توحید، ابراهیم‌ وار سعی نموده واقعیت دین را با سخنان قرآن و کلام پاک یزدان به مسلمانان بفهماند.

تفسیر تابشی از قرآن به مردم می‌گوید که کتاب الهی برای همگان آمده است. و برای همگان قابل فهم، درک و هضم است. این تفسیر سدهای ساختگی بین قرآن و ملّت را درهم می‌شکند و ترس و واهمه‌ای که مردم از کتاب پروردگارشان دارند را به یکباره از بین می‌برد.

از آنجا که امام ابو الفضل برقعی ـ علیه الرحمه ـ از متن جامعۀ تشیّع برخاسته است و تا نیل به درجۀ اجتهاد بالا رفته بود، با بدعت‌ها و تصوّرات جاهلانه‌ای که در این جامعه رسوخ پیدا کرده آشنایی کامل داشته و در این تفسیر با اسلوبی بسیار شیوا و قابل فهم برای همگان عمده‌ترین قضایای فساد دینی را با استناد به کلام پاک الهی و فرموده‌های گهربار پیامبر اکرمص و روایات وارده از ائمّۀ اهل بیت به بهترین وجهی اصلاح می نماید.

و از آنجا که تهیّۀ یک فهرست تفصیلی برای چنین کتاب تفسیری کاری است بسیار طولانی و پر حجم؛ از آن صرف‌نظر کرده، تنها به مهمترین اشکالات مذهبی‌ای که جامعۀ تشیّع به ‌شدّت با آن دست به گریبان است و در واقع این مسائل سدّ راهی است که منافقین کور دل و دکانداران مذهبی در برابر فهم درست و صحیح دین قرار داده‌اند، در اینجا به برخی از مواردی که در این تفسیر مبارک می توانید آنها را بیابید اشاره می کنیم:

۱- شفاعت، سورۀ بقره آیۀ ۲۵۴، سورۀ سبأ آیۀ۲۳، ج۳، سورۀ زُمَر آیۀ ۱۹، ج۴ و سورۀ زخرف، آیۀ۸۶، ج۴.

۲- اولوا الأمر، سورۀ نساء آیۀ ۵۸ و ۵۹.

۳- کرامات أولیاء، سورۀ کهف آیۀ ۱۲، ج۳.

۴- استخلاف ائمّه، سورۀ نور، آیۀ ۵۵، ج۳

۵- عدم انحصار امامت، سورۀ فرقان آیۀ۷۴، ج۳.

۶- مفاسد اشعار شعراء، سورۀ شعراء آیۀ۲۲۷، ج۳.

۷- حکم شنیدن مردگان و گنبد و قبرسازی بر قبرها ؛ سورۀ نمل آیۀ ۸۰، ج۳ و سورۀ فاطر آیۀ۲۲، ج۳.

۸- انتخاب امام از سوی خداست یا مردم، سورۀ قصص آیۀ ۶۸، ج۳.

۹- حکم زکات، سورۀ لقمان آیۀ۴، ج ۳.

۱۰- اهل بیت چه کسانی‌اند و طهارت آنها به چه معناست؟ سورۀ احزاب، آیۀ ۳۳، ج ۳.

۱۱- آیا ائمّه واجب الإطاعه هستند؟ سورۀ احزاب آیۀ ۳۸، ج۳ .

۱۲- حکم تعویذات و شگون، سورۀ یس، آیۀ ۱۸، ج۴.

۱۳- آیا امامان معصومند؟! سورۀ زُمَر، آیۀ ۱۳، ج۴ و سورۀ غافر، آیۀ۵۵، ج۴.

۱۴- آیا صحابه مرتد شدند؟ سورۀ فتح، آیۀ ۱۸ و آیۀ ۲۹، ج۴. و سـورۀ واقعه، آیۀ ۳۹، ج۴. و سورۀ حدید، آیۀ۱۰، ج۴. و سورۀ حشر،آیۀ ۹ و۱۰، ج ۴.

۱۵- خواندن غیرخدا در دعاء، سورۀ شعراء، آیۀ ۲۱۳، ج۳. و سورۀ جنّ، آیۀ ۲۰.

۱۶- شفا دهنده تنها خداست! سورۀ عبس، آیۀ ۲، ج۴ وسورۀ غاشیه، آیۀ ۳، ج۴.

۱۷- آیا پیامبران و امامان علم غیب دارند؟ سورۀ قصص، آیۀ ۴۴ـ۴۶، ج۳.

نکتۀ دیگر اینکه ما در طول مسیر تهیّه و ترتیب این کتاب سعی نموده‌ایم متن اصلی تفسیر امام برقعی را به خواننده آنچنان که قلم ایشان نقش زده‌اند عیناً برسانیم، تنها در مواردی که کلمه‌ای عربی را مؤلف در ضمن جملۀ فارسی جای داده‌اند و گمان برده‌ایم که فهم آن شاید برای برخی از خوانندگان واضح نباشد تنها مرادف فارسی آن کلمه را در بین دو پرانتز آورده‌ایم تا درک جمله برای خواننده آسانتر باشد.

اشاره به این نکته را لازم می دانیم که امام برقعی در طول مسیر علمی و پژوهشی خود که بدون تعصّب و با چشمانی باز و با قلبی آمادۀ پذیرش حقیقت، طی طریق نموده و توانسته‌اند از بسیاری از خرافات و اجتهادات نادرست و یا ضعیف، خود را سالم بیرون کشند که این نکته در مؤلّفات ایشان واضح و روشن است. از جمله مسائلی که شاید عمر بدو اجازه نداده بود که با مداد قرمز بر آنها خط بطلان زند برخی رسوباتی است که از عقیده اعتزالی پیشین ایشان هنوز بر ذهنشان مانده بود، چون؛ عدم ملاقات مؤمنان با پروردگار خویش! که قرآن کریم و پیامبر اکرم ص آنرا دقیقا روشن ساخته‌اند و تفسیر بی مورد برخی از صفات الهی به معانی مجازی آنها! که اینچنین موارد را ما در پاورقی سخنان مؤلف بزرگوار روشن ساخته‌ایم تا خواننده محترم با حقیقت امر از دیدگاه قرآن کریم و پیامبر اکرم ص آشنا گردد.

البتّه باز هم جای دارد اشاره کنیم که وجود اینگونه مسائل نه تنها قدحی بر مؤلف حقیقت جوی نیست بلکه به این نکته اشـاره دارد که انسان جائز الخطا می باشد و سخن هر کس جُز خدای متعال و پیام آور او قابل بازنگری است و هر انسانی جُز پیامبران هر چند عالم، دانشمند، صاحب مقامات عالیه و مؤلّفات بزرگ باشد باز هم ممکن است اشتباه کند و مؤمن همواره در پی حقیقت است نه در پی مردان و یا به اصطلاح بزرگان! و او بزرگان را با میزان حق می‌سنجد نه اینکه حق را با زبان بزرگان!

با این امید که خوانندۀ محترم پس از خواندن این گنجینه، آنرا به سایر دوستان و آشنایان خویش معرّفی کند، دست به ترتیب و بازنگری این کتاب ارزشمند زده‌ایم. شاید که ما نیز از جملۀ آن کسانی باشیم که در زیر چتر آن سخن گهربار و معجزه آسای رسول هدایت جایی دارند.

«اللّهمَّ أرِنَا الـحَقّ حقًّا وارزُقنَا اتّباعه، وأرِنا الباطلَ باطلاً وارزقنا اجتِنابَه».

«بار الها! حق را به ما حق نشان ده و پیروی از آن را بر ما روزی گردان و باطل را بر ما باطل نشان ده و دوری از آن را بر ما روزی گردان».

إلهی آمین!

مُصحح کتاب

زندگینامۀ خودنوشت مؤلف [۱]

حمد و سپاس خدایی را که به این ناچیز تمیز درک حق و باطل داد و ما را به سوی خود راهنمایی کرد.

الحمدلله الذي هدانا لهذا وما كنا لنهتدي لولا أن هدانا الله، إلهي أنت دللتني عليك ولولا أنت لم أدر ما أنت و درود نامعدود بر رسول محمود محمد مصطفى ص وأصحابه وأتباعه الذين اتبعوه بإحسان إلى يوم لقائه.

و بعد، عده‌ای از دوستان و همفکران اصرار کردند که این حقیرِ فقیر، سید ابوالفضل ابن الرضا برقعی، شرح احوال و تاریخ زندگی خود را به رشتۀ تحریر در آورم و عقاید خود را نیز ضمن ذکر احوال خود بنگارم، تا مفتریان نتوانند پس از موت من تهمتی جعل نمایند؛ زیرا کسی که با عقایدِ خرافی مقدس نمایان مبارزه کرده، دشمن بسیار دارد؛ دشمنانی که چون کسی را مخالف عقاید خود بدانند، از هر گونه تکفیر و تفسیق و تهمت دریغ ندارند و بلکه این کارها را ثواب و مشروع می‌دانند و البته در کتب حدیث نیز برای این کار احادیثی جعل و ضبط شده است که اگر فردی کم اطلاع، آن روایات را دیده باشد، می‌پندارد که آنها صحیحند.

به هر حال، این ذرۀ بی‌مقدار، خود را قابل نمی‌دانم که تاریخ زندگانی داشته باشم؛ ولی برای اجابت اصرار دوستان لازم دانستم که درخواستشان را رد نکنم و بخشی از زندگانی‌ام را به اختصار برایشان بنگارم؛ گرچه گوشه‌هایی از آن را در بعضی از تألیفاتم به اشاره ذکر نموده‌ام و به لحاظ اهمیت آن‌، ناگزیر در اینجا نیز بعضی از آن مطالب را تکرار می‌کنم.

[۱] خوانندگان گرامی، شایسته دانستیم که مؤلف این کتاب، آیت الله العظمی سید ابوالفضل برقعی را از زبان شیوای خود ایشان معرفی کنیم؛ لذا مطالبی را به طور پراکنده از کتاب سوانح ایام یا خاطراتی که به قلم توانای خود ایشان نگاشته شده است، انتخاب کردیم.

نسب مؤلف

بدان‌ که نویسنده از اهل قم [است] و پدرانم تا سی نسل در قم بوده‌اند و جد اعلایم که در قم وارد شده و توقف کرده، موسی مُبَرقَع فرزند امام محمد تقی فرزند حضرت علی بن موسی الرضا ÷ می‌باشد که اکنون قبر او در قم معروف و مشهور است؛ و سلسه نسبم چون به موسی مبرقع می‌رسد ما را برقعی می‌گویند؛ و چون به حضرت رضا می‌رسد، رضوی و یا ابن‌الرضا می‌خوانند؛ و از همین جهت است که شناسنامۀ خود را «ابن‌الرضا» گرفته‌ام.

سلسلۀ نسب و شجره نامه‌ام، چنانکه در کتب انساب و مشجرات (شجره‌نامه) ذکر شده و در یکی از تألیفاتم موسوم به «تراجم الرجال» نیز در باب الف نوشته‌ام، چنین است: «أبوالفضل بن حسن بن أحمد بن رضي الدين بن مير يحيى بن مير ميران بن أميران الأول ابن مير صفي الدين بن مير أبوالقاسم بن مير يحيى بن السيد محسن الرضوي الرئيس بمشهدالرضا من أعلام زمانه بن رضي الدين بن فخر الدين علي بن رضي الدين حسين پادشاه بن أبي القاسم علي بن أبي علي محمد بن أحمد بن محمد الأعرج ابن أحمد بن موسى المبرقع ابن الإمام محمد الجواد رضي الله عن آبائي وعني وغفرالله لي ولهم».

والدم، سید حسن، اعتنایی به دنیا نداشت و فقیر و تهیدست و از زاهدترین مردم بود و در سنین پیری و در حال ضعف و ناتوانی، حتی در فصل زمستان و در هوای یخبندان کار می‌کرد؛ ولی خوش حالت و شاد و شب‌زنده‌دار و اهل عبادت و بسیار افتاده‌حال و سخاوتمند و متواضع بود. و اما جد اول یعنی والدِ والدم، سید احمد، مجتهدی بود مبارز و بی‌ریا و از شاگردان میرزای شیرازی، صاحب فتوای تحریم تنباکو، و مورد توجه وی بود؛ و چنانکه در «تراجم الرجال» نیز آورده‌ام، وی پس از ارتقاء به درجۀ اجتهاد، از سامراء به قم مراجعت کرد و مرجع امور دین و حل و فسخ و قضاوت شرعی محل بود و اثاث البیت او مانند سلمان، و زندگی او ساده مانند ابوذر بود و درهم و دیناری از مردم توقع نداشت.

تحصیلات ابتدایی

به هر حال چون پدرم فاقد مال دنیا بود، در تعلیم و تربیت ما استطاعتی نداشت؛ بلکه به برکت کوشش و جوشش مادرم، که مرا به مکتب می‌فرستاد و هر طور بود ماهی یک ریال به عنوان شهریه برای معلم می‌فرستاد، درس خواندم.

مادرم «سکینه سلطان» زنی عابده، زاهده و قانعه بود که پدرش، حاج شیخ غلامرضا قمی، صاحب کتاب ریاض الحسینی است و مرحوم حاج شیخ غلامحسین واعظ و حاج شیخ علی محرر، برادران مادرم می‌باشند و کتاب «فائدة المماة» را شیخ غلامحسین نوشته است. به هر حال، مادرم زنی بود بسیار مدبره که فرزندانش را به توفیق الهی از قحطی نجات داد و در سال قحطی، یعنی در جنگ بین الملل اول، که ارتش روسیه وارد ایران شد، این بنده پنج ساله بودم.

هنگام کودکی و رفتن به مکتب مورد توجه معلم نبودم؛ بلکه به واسطۀ گوش دادن به درس اطفال دیگر، کم‌کم خواندن و نوشتن را فرا گرفتم؛ و در مکاتب قدیمه چنین نبود که یک معلم برای تمام شاگردان یک اتاق درس بگوید؛ بلکه هر کدام از اطفال درس اختصاصی داشتند. نویسنده چون شهریه مرتب نمی‌دادم درس خصوصی نداشتم؛ فقط در پرتو درس اطفال دیگر توانستم پیش بروم و حتی دفتر و کاغذ مرتبی نداشتم؛ بلکه از کاغذهای دکان بقالی و عطاری، که یک طرف آن سفید بود، استفاده می‌کردم؛ ولی در عین حال باید شکر کنم که کلاسهای جدید با برنامه‌های خشک و پرخرج به وجود نیامده بود؛ زیرا با این برنامه‌های جدید، هر طفلی باید چندین دفتر و چندین کتاب داشته باشد تا او را به کلاس راه بدهند؛ اما همچو منی، که حتی یک قلم و یک دفتر در سال نمی‌توانستم تهیه کنم، چگونه می‌توانستم دانش بیاموزم؟

تحصیلات حوزوی

پس از تکمیل درس فارسی و قرآن، در همان ایام بود که عالمی به نام حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، که از علمای مورد توجه شیعیان بود و در اراک اقامت داشت، بنا به دعوت اهل قم در این شهر اقامت کرد و برای طلاب علوم دینی حوزه‌ای تشکیل داد. نویسنده که ده سال یا ۱۲ سال داشتم، تصمیم گرفتم در دروس طلاب شرکت کنم و به مدرسۀ رضویه که در بازار کهنۀ قم واقع است، رفتم تا حجره‌ای تهیه کنم و در آنجا به تحصیل علوم دینی بپردازم. سیدی بنام سید محمد صحاف، که پسر خالۀ مادرم بود، در آن مدرسه تولیت و تصدی داشت و در امور مدرسه نظارت می‌کرد؛ اما چون کوچک بودم، حجره‌ای به من ندادند؛ لذا ایوان مانندی که یک متر در یک متر و در گوشۀ دالان مدرسه واقع بود و خادم مدرسه جاروب و سطل خود را در آنجا می‌گذاشت، به من واگذار شد. خادم لطف کرده دری شکسته بر آن نصب کرد؛ من هم از خانۀ مادر گلیمی آوردم و فرش کردم و مشغول تحصیل شدم و شب و روز در همان حجرۀ محقر و کوچک بودم که مرا از سرما و گرما حفظ نمی‌کرد؛ زیرا آن در شکاف و خلل بسیار داشت. به هر حال، مدتی قریب به دو سال در آن حجرۀ محقر بودم و گاهی شاگردی علاف و گاهی شاگردی تاجری را پذیرفته و بودجۀ مختصری برای ادامۀ تحصیل فراهم می‌کردم و از طرف پدر و یا خویشاوندان و یا اهل قم هیچ‌گونه کمک و یا تشویقی به کسب علم برایم نبود، تا اینکه تصریف و نحو، یعنی دو کتاب مُغنی و جامی را خواندم و برای امتحان به نزد حاج شیخ عبدالکریم حائری و بعضی از علمای دینی دیگر که طلاب در محضر ایشان برای امتحان شرکت می‌کردند، رفتم و به خوبی از عهدۀ امتحان برآمدم. بنا شد شهریۀ مختصری، که ماهی پنج ریال باشد، به من بدهند؛ ولی ماهی پنج ریال برای مخارج ضروری من کافی نبود؛ لذا چند نفر را واسطه کردم تا با حاج شیخ عبدالکریم صحبت کردند و قرار شد ماهی هشت ریال برایم مقرر شود. تصمیم گرفتم به آن هشت ریال قناعت کنم و به تحصیل ادامه دهم و برای اینکه بتوانم با همین شهریه زندگی را بگذرانم، ماهی چهار ریال به نانوایی می‌دادم که روزی یک قرص و نیم نان جو به من بدهد؛ چون نان جو قرصی یک دهم ریال قیمت داشت. بنابراین هر روزی سه شاهی برای مصرف نان مقرر داشتم که در ماه چهار ریال و نیم می‌شد و دو ریال دیگر را برای خورش می‌دادم و یک من برگه زرد آلوی خشک خریداری کردم و در کیسه‌ای در گوشۀ حجره‌ام گذاشتم که روزی یک سیر آن را در آب بریزم و با آب زردآلو و نان جو، شکم خود را سیر گردانم و یک ریال و نیم دیگر از آن هشت ریال را که باقی می‌ماند، برای مخارج حمام می‌گذاشتم که ماهی چهار مرتبه حمام بروم، که هر مرتبه هفت شاهی لازم بود و مجموعاً یک ریال و نیم می‌شد.

بدین منوال مدتی به تحصیل ادامه دادم تا به درس خارج رسیدم و فقه و اصول را فرا گرفتم و در ضمن تحصیل، برای طلابی که مقدمات می‌خواندند تدریس می‌کردم و کم‌کم در ردیف مدرسین حوزۀ علمیه قرار گرفتم و بدون داشتن کتاب‌های لازم و از حفظ، فقه و اصول و صرف و نحو و منطق را درس می‌گفتم.

برقعی از نگاه دیگران

• علاوه بر این چون در جوانی و در دوران تحصیل با آیت ‌الله سید کاظم شریعتمداری هم‌درس بودم و در ایام اقامت در قم با ایشان مراوده داشتم، گمان نمی‌کردم وی انصاف را زیر پا بگذارد. وی تا هنگام کتاب «درسی از ولایت» تا حدودی از من حمایت می‌کرد و مهم‌تر اینکه تأییدیه‌ای برایم نوشته و از من تعریف و تمجید نموده و تصرفات مرا در امور شرعیه مجاز دانسته بود؛ و حتی پس از انتشار «درسی از ولایت» نیز تا مدتی سکوت اختیار کرد. من نیز با توجه به سوابقم با وی، جواب او را به استفتایی که در این موضوع از او شده بود، در کارتی کوچک چاپ و تکثیر کردم و به هر یک از کسانی که به مسجد یا منزل ما می‌آمدند، یکی از این کارت‌ها می‌دادم. همچنین آیت الله حاج شیخ ذبیح الله محلاتی در پاسخ سئوال مردم دربارۀ کتاب «درسی از ولایت» می‌نویسد:

«کتاب درسی از ولایت حجت الاسلام عالم عادل آقای برقعی را خوانده‌ام؛ عقیده او صحیح است و ترویج وهابی نمی‌کند؛ سخنان مردم، تهمت به ایشان است. اتقوا الله حق تقاته، ایشان می‌فرماید این قبیل شعر درست نیست:

جهان اگر فنا شود، علی فناش می‌کند
قیامت ار بپا شود، علی بپاش می‌کند

بنده هم عرض می‌کنم این شعر درست نیست.

امضاء: محلاتی»

• آقای علی مشکینی نجفی نیز می‌نویسد:

«اینجانب علی مشکینی کتاب مستطاب درسی از ولایت را مطالعه نمودم و از مضامین عالیه آن که مطابق با عقل سلیم و منطق دین است خرسند شدم.

امضاء: علی مشکینی»

• آقای حجت الاسلام سید وحیدالدین مرعشی نجفی می‌نویسد:

«حضرت آقای علامه برقعی دامت إفاضاته العالية، شخصی است مجتهد و عادل و امامی المذهب و بنا به گفتار مشهور "کتاب و تألیف شخص، دلیل عقلش و آینه عقیده‌اش می‌باشد" و ایشان مطالب بسیار عالیه راجع به مقام و شأن حضرت امیرالمؤمنین÷ و سایر ائمه هدی در کتاب «عقل و دین» و کتاب «تراجم الرجال» که تازه به طبع رسیده و در سایر کتابهای دیگرشان نوشته‌اند، و جار و جنجال و قیل و قال یک عده اشخاص مغرض و یا عجول و عصبی، که کتاب مستطاب درسی از ولایت را کاملا نخوانده و ایمان خود را از دست داده و قضاوت ظالمانه در حق معظم له می‌کنند، کوچک‌ترین تأثیری نزد علما و عقلا ندارد؛ وای به حال کسانی که این ذریه طاهر ائمه هدی را که از چند نفر مراجع، تصدیق اجتهاد دارد رنجانیده و در عین حال بهتان عظیم و افترای شدید بر یک نفر مسلمان عالم فقیه میزنند! حق تعالی فرموده: ﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ ٱلۡفَٰحِشَة فِي ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَهُمۡ عَذَابٌ أَلِيمٞ فِي ٱلدُّنۡيَا وَٱلۡأٓخِرَةِۚ وَٱللَّهُ يَعۡلَمُ وَأَنتُمۡ لَا تَعۡلَمُونَ﴾ [النور : ١٩]

خادم الشرع المبین: سید وحیدالدین مرعشی نجفی، به تاریخ شهر ذی القعده الحرام ۱۳۸۹- ۲۲/۱۰/۱۳۴۸»

• آیت الله خویی مرا خوب می‌شناخت و به یاد دارم زمانی که در نجف سخنرانی می‌کردم ـ‌ و البته در آن زمان به خرافات حوزوی مبتلا بودم ـ ایشان سخنان مرا بسیار می‌پسندید و برای تشویق و اظهار رضایت از حقیر، پس از پایین آمدنم از منبر، دهانم را می‌بوسید.

• آقای شاهرودی نیز بسیار مرا تشویق و تمجید می‌کرد؛ و حتی زمانی در نجف شعب باطله‌ای از فلسفه بوجود آمده و عده‌ای از طلاب به فراگیری کتب و افکار فلاسفه حریص شده بودند و مراجع نجف از من خواستند برای طلاب آنجا که اکثراً در اثر بی‌اطلاعی از قرآن و سنت، تضاد آنها را با افکار فلاسفه نمی‌دانند، سخنرانی کنم؛ و بدین منظور، آیت الله شاهرودی حیاط منزلش را برای سخنرانی من فرش می‌نمود و از من می‌خواست که منبر بروم و مسایل اعتقادی را برای طلاب بیان کنم. من نیز درخواست ایشان را اجابت کرده و حقایق را برای طلاب بیان می‌کردم و ایشان نیز از من اظهار رضایت و تجلیل و تمجید بسیار می‌نمود؛ ولی در این اواخر، که به مبارزه با خرافات قیام کردم، همه کسانی که مرا می‌شناختند و سوابق مرا می‌دانستند، مرا تنها گذاشتند و سکوت اختیار کردند و بعضی از ایشان نیز به مخالفت برخاستند.

• پس از اینکه حکومت شاه سرنگون شد و آقای خمینی به ریاست رسید، خواستم با ایشان تماس بگیرم؛ زیرا در جوانی حدود سی سال با یکدیگر همدرس و در یک حوزه بودیم و ایشان مرا کاملا می‌شناخت؛ و حتی پیش از آنکه به ایران مراجعت کرده و با اوضاع و احوال جدید ایران و وضعیت معمّمین در ایران آشنا شود، در سخنرانی خود پس از فوت فرزند بزرگش، آیت الله حاج سید مصطفی خمینی (که متن آن در صفحه ۹ روزنامه کیهان پنجشنبه اول آبان ماه ۱۳۵۹ چاپ شده)، هر چند جرأت نکرد اسمم را بیاورد، ولی به اشاره گفته بود: "از آقایان علمای اعلام گله دارم؛ اینها هم از بسیاری از امور غفلت دارند؛ از باب اینکه اذهان ساده‌ای دارند، تحت تأثیر تبلیغات سوء، که دستگاه راه می‌اندازد، واقع می‌شوند، تا از امر بزرگی که همه گرفتار آن هستیم غفلت کنند، دستهایی درکار است که اینها را به غفلت وا می‌دارد؛ یعنی دست‌هایی هست که چیزی درست کنند و دنبالش سر و صدایی راه بیاندازند، هرچند وقت یکبار مسئله‌ای در ایران درست می‌شود و تمام وعاظ محترم و علما و اعلام وقتشان را که باید در مسایل سیاسی و اجتماعی صرف شود در مسایل جزئی صرف می‌کنند؛ در اینکه زید مثلاً کافر است و عمرو مرتد و آن یک وهابی است صرف می‌کنند. عالمی را که پنجاه سال زحمت کشیده و فقهش از اکثر اینهایی که هستند بهتر است و فقیه‌تر می‌باشد می‌گویند وهابی است. این اشتباه است؛ اشخاص را از خودتان جدا نکنید؛ یکی یکی را کنار نگذارید؛ نگویید این وهابی است و آن بی‌دین است و آن نمی‌دانم چه هست. [اگر این کار را کردید] برای شما چه می‌ماند؟».

• با شنیدن نامم، آقای خمینی به دخترم احترام بسیار کرد و نامه را گرفت و با خود برد و دخترم برای خداحافظی به اندرون نزد خانواده وی برگشت. زوجه ایشان به دخترم گفت ما جواب نامه را از آقا می‌گیریم و برایتان به تهران می‌آوریم. پس از مدتی خانم ثقفی به تهران آمد و میهمان دخترم شد؛ ولی پاسخی همراهش نبود؛ فقط گفت: آقا در جواب نامه پدرتان گفتند آقای برقعی خودشان مجتهد و صاحب نظرند؛ ولی ایشان مردم‌دار نیستند.

• دیگر آیت الله طالقانی که وقتی در اوایل انقلاب از زندان آزاد شد و من به ملاقاتشان رفتم. در اثنای صحبت، ایشان سرش را پیش آورد و در گوشم گفت: مطالب شما حق است؛ ولی فعلاً صلاح نیست که این حقایق را بگوییم. من مطمئنم در آن دنیا از ایشان سئوال می‌کنند: پس کی صلاح است که حقایق را بگویید؟

• نمی‌دانم اعلامیه‌ام به دست آقای بازرگان رسیده بود یا نه؛ به هر حال، در ایامی که [پس از ترور نافرجام] دوره نقاهت را در منزل می‌گذراندم، آقای مهندس مهدی بازرگان و دکتر صدر و مهندس توسلی برای عیادتم به منزل ما آمدند. پس از احوال‌پرسی، صورتم را نشان دادم و گفتم آیا نتیجه تقلید را دیدید؟ کسی که با من چنین کرده یک مقلد است که کور‌کورانه از دیگران تقلید می‌کند و اصلاً از آنها نمی‌پرسد دلیل شما برای صدور چنین دستوری چیست؛ پس شما و دوستانتان از تقلید آخوندها دست بردارید.

• پسرم می‌دانست آقای موسوی اردبیلی مرا خوب می‌شناسد و در دوران جوانی، زمانی که من در انزلی منبر می‌رفتم، وی پس از من به منبر می‌رفت.

• رونوشت این نامه را خطاب به آقای محمد امامی کاشانی، که قبل از اینکه به مبارزه با خرافات بپردازم، به این‌جانب بسیار اظهار ارادت می‌کرد، نیز فرستادند.

• پسرم در دوران طلبگی با محمد محمدی ری‌شهری مدتی همسایه بود و در مدرسه حجتیه حجره‌هایشان به هم متصل بود و ری‌شهری او را می‌شناخت. از قضا روز جمعه‌ای برای عرض تسلیت به منزل آیت الله فیض، که از اهالی قم و از خویشاوندان ما و مدعی مرجعیت نیز بود، رفتم. آن روز ایشان مجلس روضه و دعا داشت؛ چون برای دلداری و تسلیت‌گویی خدمت ایشان رسیدم، با آنکه همیشه اظهار لطف و خصوصیت می‌کرد، این مرتبه با چهره‌ای عبوس با من روبرو شد؛ مثل آنکه به نویسنده اعتراض داشت. عرض کردم آیا اتفاقی افتاده که اوقات شما تلخ است؟ در جواب فرمودند: من از شما توقع نداشتم. عرض کردم: موضوع چیست؟ گفت: شما نامه‌ای نوشته‌اید و مرا تهدید کرده‌اید که اگر غیر از بروجردی را برای مرجعیت معرفی کنم، آبروی ما را در بازار قم می‌ریزید. عرض کردم: من از این نامه خبری ندارم؛ ممکن است نامه را بیاورید؟ اگر امضا و خط من باشد، مجعول است و برایشان قسم خوردم تا ایشان سخنم را باور کردند. پس از خاتمه مجلس که بیرون آمدم، حیرت‌زده در این اندیشه بودم که دست مرموزی برای تعیین مرجع تقلید در کار است و قضیه آنچنان که من می‌پندارم، ساده نیست. فهمیدم مرجعیت هم بازی شده برای بازیگرها، و با قضایای بعدی معلوم شد دستی مرموز آقای بروجردی را مرجع کرد و از وجود او بهره‌ها برد.

• در سال ۱۳۲۸ شمسی در زمان رئیس الوزرایی احمد قوام، آیت الله کاشانی قصد دخالت در انتخابات کرد تا از تعداد وکلای انتصابی دربار در مجلس بکاهد. نویسنده از دوستان صمیمی آیت الله کاشانی بودم و تابستان‌ها که می‌آمدم تهران، به منزل ایشان وارد می‌شدم. در همین سال بود که به من فرمودند: شما بروید یک ماشین دربست کرایه کنید برای سفر به خراسان؛ این بنده نیز چنین کردم و مهیای مسافرت شدیم. آقای شیخ محمد باقر کمره‌ای و یکی دو نفر دیگر نیز حاضر شدند با نویسنده و آقای کاشانی و یکی از فرزندانشان، که جمعاً شش نفر می‌شدیم، به طرف مشهد حرکت کردیم. دولت از مسافرت ما وحشت داشت که مبادا در شهرهای بین راه، ایشان وکلایی را برای مجلس تعیین و پیشنهاد کند و مردم را ترغیب کند به انتخابات و تعیین نمایندگانی که خیرخواه ملت باشند؛ و لذا چون ما از تهران حرکت کردیم، شهرهای بین راه مطلع و آماده استقبال شدند، و از آن طرف، دولت به مأمورین شهرستان‌های بین راه ابلاغ کرده بود که تا می‌توانند اخلال کنند و بهانه‌ای بدست دولت بدهند که آیت الله کاشانی را به تهران برگردانند.

• سرهنگ و اطرافیان چون نوشتۀ مرا دیدند، گفتند: خوب نوشته‌اید؛ نامه را بردند و فردای آن روز آمدند که شاه دستور داده ملای قمی و همراهانش آزادند.

• در اتاق متصل به اتاق ما عده‌ای از توده‌ای‌ها و کمونیست‌ها محبوس بودند؛ پیغام دادند که ما می‌خواهیم فلانی را ببینیم؛ گفتم: اشکالی ندارد؛ تشریف بیاورند. عده‌ای غیر روحانی که با من بازداشت بودند گفتند: ممکن است ما را به کمونیست بودن متهم کنند. من گفتم: چه اتهامی؟ نترسید؛ بگذارید بیایند. به هر حال آمدند و اظهار خوشوقتی کردند که یک نفر روحانی شجاع هم پیدا می‌شود که با دیکتاتوری مخالف باشد. ما با ایشان گرم گرفتیم؛ آنها سئوالات و اشکالاتی به قوانین اسلام داشتند که به آنها جواب گفتم.

• چون ما را در توپخانه پیاده کردند، با همراهان خداحافظی کردم و رفتم منزل آقای کاشانی. کاشانی مجتهدی شجاع و بیدار بود؛ اگر چه خودش در لبنان تبعید بود، ولی خانواده‌اش در تهران بودند. چون من وارد شدم، بسیار خوشحال شدند.

• در آن زمان تمام اهل علم از سیاست و امور مملکتی برکنار بودند و دوری می‌جستند و اگر کسی مانند کاشانی و یا این بنده وارد مبارزه با دیکتاتوری می‌شدیم، چندان مورد علاقه مردم نبودیم و اصلا مردم ایران و خود ایران مانند قبرستانی بود که سرنوشتش به دست گورکن‌ها[یی] باشد که هر کاری بخواهند با مرده می‌کنند. فردی مانند کاشانی منحصر به فرد بود و ایشان زجر و حبس زیاد دید تا حرکتی و موجی در ایران به وجود آورد. تا آن زمان جبهۀ ملی و جبهۀ غیر ملی اصلاً وجود نداشت و مرحوم مصدق را جز معدودی نمی‌شناختند؛ ولی چون کاشانی سعی داشت یک مجلس شورای ملی و وکلای خیرخواه ملت سرکار بیایند، لذا فتوا می‌داد که بر جوانان واجب است در انتخابات دخالت کنند؛ و لذا در همان زندان لبنان به این‌جانب نامه‌ای نوشت که: آقای برقعی، مانند آخوندهای دیگر مسجد را دکان قرار نده و بپرداز به بیداری مردم و به سخن مردم که می‌گویند آخوند خوب کسی است که کاری به اوضاع ملت نداشته باشد و کناره‌گیر باشد، گوش مده و کاری کنید که مردم مصدق را انتخاب کنند. تا آن وقت ملت نمی‌دانستند مصدق کیست، و چه کاره است، کاشانی به تمام دوستانش توصیه می‌کرد که وکلایی صحیح العمل، از آن ‌جمله مصدق، را انتخاب کنید، پس به واسطۀ سفارشات و سخنرانی‌های کاشانی و پیروانش [که در رأسشان آیت الله ابوالفضل برقعی قمی بود] مردم نام مصدق را شنیدند و تا اندازه‌ای شناختند؛ و در مواقع انتخابات، مریدان کاشانی از اول شب تا صبح در پای صندوق‌ها می‌خوابیدند که مبادا صندوق عوض شود و کاشانی و مصدق وکیل نشوند. مردم را تحریک می‌کردیم به رأی دادن به آقای کاشانی و مصدق و چند نفری که با این دو نفر همراه بودند، تا اینکه به واسطه فعالیت مریدان کاشانی، این دو نفر رأی آوردند و وکیل تهران شدند. دولت ناچار شد کاشانی را آزاد کند و از لبنان به ایران آورد.

• چون ملت خبر شد که کاشانی با هواپیما وارد تهران می‌شود، لذا همان روز ورود ایشان از فرودگاه مهرآباد تا درب منزل ایشان مملو از جمعیت بود. ما آن روز در تهران فعالیت می‌کردیم تا استقبال خوبی از ایشان به عمل آید.

جلوگیری از تجلیل و دفن جنازه رضاشاه در قم

چند سال طول نکشید که رضاشاه در جزیره موریس فوت شد. معروف است که در آن جزیره قدم می‌زده و به خود گفته: «اعلی‌حضرت، قَدَر قدرت، قوی شوکت، زکی! آی زکی! آی زکی!» که یاد زمان سلطنت خود می‌کرده و مقصود او این بوده که در ایران، اطرافیان او یک مشت مردمان هواپرست متملق بودند که به او می‌گفتند اعلی حضرت قَدَر قدرت، و چون وفات کرد، جنازه او را به ایران آوردند و دولت و شاه تشویق می‌کردند که مردم از جنازه او تجلیل کنند و با تشریفات زیادی جنازه را در قم دفن کنند، و علما و بزرگان قم را دعوت کردند که از جنازه استقبال به عمل آید؛ آیت الله بروجردی، که مرجع تقلید بود [قبول کرد که] با صفوف طلاب بر جنازه او نماز بخوانند؛ و آقای بروجردی که یکی از علمای ریاست‌مآب بود و از هر کاری برای حفظ ریاست خود خودداری نمی‌کرد و به علاوه، به شاه و درباریان و وکلای مجلس علاقه داشت، [لذا] حاضر گردید تا بر جنازه شاه اقامه نماز کند.

نویسنده فکر کردم که اگر از جنازه رضاشاه تجلیل شود، تمام کارهای فاسد او امضاء خواهد شد، درصدد برآمدم کاری کنم که مانع از تجلیل جنازه گردد. چند نفر طلبه جوان به نام فداییان اسلام تازه با من رفیق شده بودند. در آن زمان تقریبا سی و پنج سال داشتم و از مدرسین حوزه علمیه قم بودم. این فداییان جوان، که سنشان از پانزده الی بیست و پنج سال بیشتر نبود، با من مأنوس بودند و پناهگاه ایشان منزل ما بود، و برخی از ایشان نیز نزد نویسنده درس می‌خواندند. با آنان مشورت کردم که در منع تجلیل جنازه پهلوی فکری بکنید؛ گفتند: شما اعلامیه بنویسید ما آن را نشر می‌دهیم. اعلامیه‌ای نوشتم و در آن تهدید کردم که هر کس بر جنازه شاه نماز بخواند و یا در تشییع جنازه او حاضر شود، برخلاف موازین دین رفتار کرده و ما او را ترور خواهیم نمود.

این اعلامیه چون منتشر شد، اثر بسیار خوبی داشت و کسانی که برای نماز بر جنازه دعوت شده بودند ـ مخصوصا آقای بروجردی‌ـ به هراس افتادند که مبادا به ایشان توهین شود و یا مورد حمله واقع شوند و لذا در صدد بر آمدند که ناشرین اعلامیه را پیدا کنند. فداییان که در قم منزل معینی نداشتند؛ پراکنده و اکثراً مقیم تهران بودند و احتمال چنین کاری به ایشان نمی‌رفت؛ و از طرفی کمتر احتمال می‌دادند که نویسنده اعلامیه‌ای به آن تندی، سید ابوالفضل برقعی قمی باشد؛ و علاوه بر این، وقت ورودِ جنازه بسیار نزدیک و افکار مسئولان حکومت پریشان بود، تا اینکه جنازه را وارد کردند؛ ولی آنچنان که می‌خواستند، تجلیل نشد، و چون در مسجد امام قم مجلس فاتحه‌ای گرفتند و سیدی به نام موسی خوئی قصد داشت در آن مجلس شرکت کند، رفقای ما او را گرفتند و کتک زدند به طوری که خون از سرش جاری شد. چون دولت چنین دید، از دفن جنازه در قم منصرف شد و جنازه را به تهران بردند. دیگر [اینکه] در تهران چه شده، بنده حاضر نبودم.

اشعار مؤلف راجع به مظلومیت خود

در ایامی که روحانی‌نمایان و دکانداران مذهبی علیه من متحد [شده] و کمر به بدنام کردن من بسته بودند و به دولت شاه و اعمال زور متوسل شدند و عوام را برای غصب مسجد [گذرِ دفتر وزیر] تحریک کردند و منزلم در محاصره آنان قرار داشت و امنیت از زندگی‌ام سلب شده بود، ابیات ذیل را سرودم:

گمرهان را بهر خود دشمن نمود
برقعی چون راه حق روشن نمود
راه پرخار است و پرآزار بود
آری آری راه حق دشوار بود
بایدش سختی کشد در راه حق
هر که عزت خواهد از درگاه حق
روضه خوانان عوام بی حیا
زین سبب عالم نمایانِ دَغا
با خران خود به کوشش آمدند
پس به همدستی به جنبش آمدند
تا که بنمودند ما را متهم
رشوه‌ها دادند بر اهل ستم
بسته شد مسجد ز اهل شور و شر
پس به زور پاسبان و سیم و زر
باز شد دکان نقّالانِ خواب
پایگاهِ حق‌پرستی شد خراب
جای آن شد نقل کذب هر کتاب
پایگاه دین و قرآن شد خراب
سود دیدی نی زیان زین کار و بار
برقعی گفتا به دل ای هوشیار
غم مخور در راه حق پرداختی
گفت با دل، آنچه اینجا باختی
آنچه آید پیش، حق را چاره ساز
نیست بازی کار حق، خود را مباز
صاحب مسجد تو را اندر دل است
گر که مسجد رفت گو رو کان گل است
«تو بمان ای آنکه چون تو پاک نیست»
گرکه مسجد رفت «گو رو، باک نیست»
ترک آن بنما که مسجد شد دکان
گشت مسجد خانقاه صوفیان
جای جمعِ حق پرستان مسجد است
جای درس و بحث قرآن، مسجد است
نیست مسجد جای هر شمر و سنان
نیست مسجد جای مدح و روضه خوان
روضه خوانست روضه خوانست روضه خوان
آنکه همکار است با شمر و سنان
دین حق را میکن از بدعت جدا
اقتدا کن بر إمام لافتی
نی امامی که کند دین را دکان
آن امام کارگر در بوستان
نی گرفتی مسجدی با شر و شور
آن امامی که نبودی اهل زور
می‌نخوردی آن امام از این حرام
نی‌گرفتی خمس یا سهم امام
نی امام فاسقانِ بی‌خبر
آن امام دانش و فضل و هنر
ناخدایان را نخواندی در دعا
آن امامی که نخواندی جز خدا
ناخدای کشتی امکان یک است
قاضی الحاجات در عالم تک است
خاک و باد و آب، سرگردان اوست
آن که هستی، نقشی از فرمان اوست
از حسودانِ دنی بی‌خبر
برقعی با حق بساز و کن حذر

خطاب به دشمنان خود نیز با عنوان «به دشمن‌ها رسان پیغام ما را» شعری سرودم:

دشمن ما را سعادت یار باد
روز و شب با عزّ و شأنش کار باد
هر که کافر خواند ما را گو بخوان
او میان مردمان دیندار باد
هر که خاری می‌نهد در راه ما
بار الها راه او گلزار باد
هر که چاهی می‌کند در راه ما
راه او خواهم همی هموار باد
هر که علم و فضل ما را منکراست
ملک و مالش در جهان بسیار باد
هر که گوید برقعی دیوانه است
گو که ما دیوانه، او هوشیار باد
ما نه اهل جنگ و نی ظلم و نه زور
دادخواه ما به عقبی قادر جبار باد

همچنین در همان احوال، پنداری مورد الهام حضرت حق واقع شده‌ام؛ مستزاد ذیل را سرودم:

غم مخور یار توام
بنده بی کس من، من کس و غمخوار توام
غم مخور یار توام
گر تو تنها شده‌ای، غصه مخور یار توام
باز نامید مشو
گر جهان رفت زدستت، طرف یأس مرو
غم مخور یار توام
باز گردان جهان من حق دار توام
از همه دیده بدوز
گر تو را نیست انیسی به جهان در شب و روز
غم مخور یار توام
مونس تو، همه جا و مددگار توام
نیست حق را بدلی
گر چه حق را نبود رونق بازار ولی
غم مخور یار توام
اظهر الحق، که من رونق بازار توام
نیست یک دادرسی
گر تو را کارگشایی نبود هیچ کسی
غم مخور یار توام
غم مخور کار گشا هستم و در کارتوام
تا که شایسته کند
گر تو را غصه و غم، رنج و ستم خسته کند
غم مخور یار توام
رو به من آر که من دافع آزار توام
غمت از ذلت نیست
رنج و غمهای تو بی‌علت و بیحکمت نیست
غم مخور یار توام
مصلحت بین و گنه بخش و نگهدار توام
مسجد و محفل تو
گر که اوباش بکندند در منزل تو
غم مخور یار توام
با خبر باش که من حافظ آثار توام
کان هذا لولا
دوست دارم شنوم صوت تو در رنج و بلا
غم مخور یار توام
طالب ناله و افغان به شب تار توام
باش یک بندۀ حُر
گر رمیدند ز تو مردم دون، غصه مخور
غم مخور یار توام
من رفیق تو و هم ناظر پیکار توام
یا دلت بریان است
گر ز غمهای جهان دیده تو گریان است
غم مخور یار توام
من تلافی کن آن دیده خونبار توام
یا دلت غمگین است
بر دلت بار غم و غصه اگر سنگین است
غم مخور یار توام
دافع هر غم و شوینده زدل بار توام
باز با یزدان باش
گر کسی ناز تو را می‌نخرد خندان باش
غم مخور یار توام
راز با خالق خود گو که خریدار توام
غم خود با من گو
گر که مظلوم شدی از ستم و جور عدو
غم مخور یار توام
دادگر حقم و از عدل، طرفدار توام
در ره ذوالمنن است
برقعی سعی تو گر بهر من است
غم مخور یار توام
قابل سعی تو و ناشر افکار توام

شعری درباره اوضاع کنونی ایران

اینجانب دربارۀ اوضاع ایران در این زمانه، شعر زیر را سروده‌ام:

محفلی بود و نازنین یاری
یاری آگاه و نیک پنداری
گفتمش در زمینۀ اسلام
بازگو آنچه گفتنی داری
گفت: دینی بدون روحانی
فارغ از هر کشیش و احباری
مصطفی مجتهد نه، أمی بود
مرتضی هم نه مرد بیکاری
گفتمش: رهنمای مردم کیست؟
چه کس از دین کند نگهداری؟
گفت: هان! رهنما بود قرآن
بر همه فرض، دین نگهداری
بر همه علم دین بود واجب
واجب عینی است بر طالب
هادی دین کجا فروشد دین؟
نی بود کلّ و نی که سرباری
دین فروشان نه رهنما باشند
دین نباشد ز جنس بازاری
کسب روزی ز راه دین نکنند
دینشان ایمن از دغل‌کاری
نردبان سیاستش نکنند
دینشان ایمن از دکانداری
حکمرانی نداشت پیش علی
ارزش کفش پارۀ خواری
ملک ایشان قلمرو دلهاست
نه حجاز و هلند و بلغاری
نقش آخوند را شدم جویا
گفت: بر دوش خلق سرباری
کار او را چه؟ جستجو کردم
گفت: تکفیر و حبس و کشتاری
او بُوَد مست از شراب غرور
کی به عهدش بود وفاداری
گفتمش: گو که چیست حزب الله؟
گفت: احیای رسم تاتاری
گفتمش: حال مملکت چونست؟
گفت: بیمار بی پرستاری
گفتمش: انقلاب بهمن ماه
داشت از بهر ما چه آثاری؟
گفت: آری ضرر فراوان داشت
موجبی شد برای بیداری
ملت اندر هوای آزادی
کرد از جان و دل فداکاری
گر چه از چاله اوفتاد به چاه
صد برابر شدش گرفتاری
چون ز غفلت به دام افتادند
چاره بیداری است و هشیاری
گفتمش: گو نجات کی باشد؟
گفت وقت تضرع و زاری
بایدی جمله از خدا خواهند
رفع این سختی و گرفتاری

مطالعه کتاب الغدیر امینی و نظریۀ مؤلف درباره آن

در آنجا [زندان] که بودم، کتاب الغدیر تألیف علامه عبدالحسین امینی تبریزی را که سال‌ها پیش خوانده بودم، مجدداً مطالعه کردم. صادقانه و بی‌تعصب بگویم: آنان که گفته‌اند «کار آقای امینی در این کتاب جز افزودن چند سند بر اسناد حدیث غدیر نیست» درست گفته‌اند. اگر این کتاب بتواند عوام یا افراد کم‌اطلاع و غیر متخصص را بفریبد، ولی در نزد مطلعین منصف وزن چندانی نخواهد داشت؛ مگر آنکه اهل فن نیز از روی تعصب یا به قصد فریفتن عوام به تعریف و تمجید این کتاب بپردازند. به نظر من استاد ما، آیت‌الله سید ابوالحسین اصفهانی، در این مورد مصیب [= درست‌گو] بود که چون از او در مورد پرداخت هزینۀ چاپ این کتاب از وجوه شرعیه اجازه خواستند، موافقت نکرد و جواب داد: «پرداخت سهم امام برای چاپ کتاب شعر شاید مورد رضایت آن بزرگوار نباشد».

بسیاری از مستندات این کتاب از منابع نامعتبر، که به صدر اسلام اتصال وثیق ندارند، اخذ شده، که این کار در نظر اهل تحقیق اعتبار ندارد. برخی از احتجاجات او هم قبلاً پاسخ داده شده؛ ولی ایشان به روی مبارک نیاورده و مجدداً آنها را ذکر کرده است. گمان دارم که اهل فن در باطن می‌دانند که با الغدیر نمی‌توان کار مهمی به نفع مذهب صورت داد و به همین سبب است که طرفداران و مداحان این کتاب، که امروز زمام امور در چنگشان است، به هیچ وجه اجازه نمی‌دهند کتبی از قبیل تألیف محققانه آقای حیدرعلی قلمداران به نام «شاهراه اتحاد یا نصوص امامت» یا کتاب «باقیات صالحات» که توسط یکی از علمای شیعه شبه قاره هند، موسوم به محمد عبدالشکور لکهنوی [۲] و یا کتاب «تحفه اثنی عشریه» تألیف عبدالعزیز دهلوی فرزند شاه ولی الله احمد دهلوی و یا جزوۀ مختصر «راز دلبران» که آقای عبدالرحمان سربازی آن را خطاب به موسسۀ «در راه حق و اصول دین» در قم نوشته و کتاب «رهنمود سنت در رد اهل بدعت» ترجمۀ این حقیر و نظایر آنها که برای فارسی زبانان قابل استفاده است چاپ شود؛ بلکه اجازه نمی‌دهند اسم این کتب به گوش مردم برسد؛ در حالی که اگر مغرض نبوده و حق‌طلب می‌بودند، اجازه می‌دادند که مردم، هم ترجمه الغدیر را بخوانند و هم کتب فوق را، تا بتوانند آنها را با یکدیگر مقایسه و از علما دربارۀ مطالب آنها سئوال کنند و پس از مقایسه اقوال، حق را از باطل تمییز داده و بهترین قول را انتخاب کنند. فقط در این صورت است که به آیۀ: «﴿فَبَشِّرۡ عِبَادِ ١٧ ٱلَّذِينَ يَسۡتَمِعُونَ ٱلۡقَوۡلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحۡسَنَهُۥٓ﴾ [الزمر: ١٧و ١٨] یعنی: «بشارت ده بندگانی را که سخن را بشنوند و نیکوترینش را پیروی کنند» عمل کرده‌اند؛ اما نه خود چنین می‌کنند و نه اجازه می‌دهند که دیگران این‌گونه عمل کنند؛ بلکه جواب امثال مرا با گلوله و یا به زندانی کردن می‌دهند!

[۲] این جمله ظاهراً سهوی است از مؤلف . کتاب «باقیات صالحات». در واقع، ترجمه بخش اول کتاب «آیات بینات» می‌باشد که شاهکار شاخص‌ترین شخصیت علمی هند در زمان خود «حضرت علامه نواب محسن الملک سید محمد مهدی علی خان» است که پس از هدایت به مذهب توحید و یکتاپرستی اهل سنت و جماعت و نجات از شرکیات و بدعات مذهب خودساخته تشیع، برای روشن نمودن چهره حقیقت، برای قوم و خویش و هم‌کیشان پیشینش به زبان اردو به رشته تحریر درآورد. بخش اول این کتابِ چهار بخشی را یکی از علمای برجسته اهل سنت هند به نام «محمد عبدالشکور فاروقی لکنوی» با نام «باقیات صالحات» به فارسی برگردانید. سه بخش دیگر آن تا کنون به فارسی ترجمه نشده است. کتاب «آیات بینات» توانسته تار و پود شیعه را بیرون ریزد و تا کنون شیعه نتوانسته ردی شایان این کتاب بنویسد. آنها تنها موفق شده‌اند با استفاده از قدرت مال و سیاست در پاکستان و ایران، مانع انتشار کتاب شوند. البته در سال ۲۰۰۶ میلادی یکی از اندیشمندان هندی، که کتاب سبب هدایت او به نور اسلام و نجات از خزعبلات مذاهب شرکی و بدعتی شده بود، این کتاب را در هند تجدید چاپ نمود. [مُصحح] لینک کتاب باقیات صالحات در سایت کتابخانه عقیده: http://www.aqeedeh.com/book/view/321 لینک آیات بینات به زبان اردو: http://www.aqeedeh.com/book/view/1024

استادان

علاوه بر ۱- آقای خوانساری نزد شیخ ابوالقاسم کبیر قمی، ۲- حاج شیخ محمدعلی قمی کربلایی، ۳- آقای میرزا محمد سامرایی، ۴- آقای سید محمدحجت کوه کمری، ۵- حاجی شیخ عبدالکریم حایری، ۶- حاج سیدابوالحسن اصفهانی و ۷- آقای شاه آبادی و چند تن دیگر نیز تحصیل کرده‌ام که تعدادی از آنان برایم تصدیق اجتهاد نوشته‌اند که از آن جمله‌اند: ۸- «محمد بن رجب علی تهرانی سامرایی» مؤلف کتاب «الإشارات و الدلائل فیما تقدم ویأتی من الرسائل» و «مستدرک البحار» که ایشان در خاتمه اجازۀ استادش برایم اجازه‌ای نوشت و متن اجازه ایشان به این حقیر چنین است.

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين والصلوة على عباده الذين اصطفى محمد وآله الطاهرين وبعد فيقول العبد الجاني محمد بن رجبعلي الطهراني عفى عنهما وأوتيا كتابهما بيمينهما قد استجازني السيد الجليل العالم النبيل فخر الأقران والأمائل الأبوالفضل البرقعي القمي أدام الله تعالى تأييده رواية ما صحت لي روايته وساغت لي إجازته ولما رأيته أهلاً لذلك وفوق ما هنالك استخرت الله تعالى وأجزته أن يروي عني بالطرق المذكورة في الإجازة المذكورة والطرق المذكورة في المجلد السادس والعشرين كتابنا الكبير مستدرك البحار وهو على عدد مجلدات البحار لحبرنا العلامه المجلسي قدس سره وأخذت عليه ما أخذ علينا من الاحتياط في القول والعمل أن لا ينساني في حيوتي وبعد وفاتي في خلواته ومظان استجابة دعواته كما لا أنساه في عصر يوم الاثنين الرابع والعشرين من رجب الأصب من شهور سنه خمس وستين بعد الثلاثمائه وألف حامداً مصلياً مستغفراً.

۹- حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی مؤلف کتاب «الذريعة إلى تصانيف الشيعة» اجازه زیر را برای این حقیر نوشته است:

بسم الله الرحمن الرحيم و به ثقتي

الحمد لله وكفى والصلاة والسلام على سيدنا ومولانا ونبينا محمد المصطفى وعلى أوصيائه المعصومين الأئمة الاثني عشر صلوات الله عليهم أجمعين إلى يوم الدين.

و بعد:فإن السيد السند العلامة المعتمد صاحب مفاخر والمكارم جامع الفضائل والمفاخم المصنف البارع والمؤلف الماهر مولانا الأجل السيد أبوالفضل الرضوي نجل المولى المؤتمن السيد حسن البرقعي القمي دام أفضاله وكثر في حماة الدين أمثاله قد برز من رشحات قلمه الشريف ما يغنينا عن التقريظ والتوصيف قد طلب مني لحسن ظنه إجازة الرواية لنفسه ولمحروسه العزيز الشاب المقبل السعيد السديد السيد محمد حسين حرسه الله من شركل عين فأجزتهما أن يرويا عني جميع ما صحت لي روايته عن كافّة مشايخي الأعلام من الخاص والعام وأخص بالذكر أول مشايخي وهوخاتمة المجتهدين والمحدثين ثالث المجلسيين شيخنا العلامه الحاج الميرزا حسين النوري المتوفي بالنجف الأشرف في سنه ۱۳۲۰ فليرويا أطال الله بقائهما عني عنه بجميع طرقه الخمسة المسطورة في خاتمة كتاب مستدك الوسائل والمشجرة في مواقع النجوم لمن شاء وأحبّ مع رعاية الاحتياط والرجاء من مكارمهما أن يذكراني بالغفران في الحياة وبعد الممات.

حررته بيدي المرتعشه في طهران في دار آية الله المغفور له الحاج السيد احمد الطالقاني وأنا المسيء المسمى بمحسن والفاني الشهير بآقا بزرگ الطهراني في سالخ ربيع المولود ۱۳۸۲

۱۰- عبدالنبی نجفی عراقی رفسی مؤلف کتاب «غوالی اللئالی در فروع علم اجمالی» و کتب کثیره دیگر که از شاگردان «میرزا حسین نایینی» بوده است. برایم متن ذیل را نوشته است:

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين الذي فضل مداد العلماء علي دماء الشهداء والصلاة والسلام على محمد وآله الأمناء وعلى أصحابه التابعين الصلحاء إلى يوم اللقاء.

اما بعد مخفی نماند که جناب مستطاب عالم فاضل جامع الفضائل والفواضل قدوة الفضلاء والمدرسین معتمد الصلحاء والمقربین عماد العلماء العالمین معتمد الفقهاء والمجتهدین ثقة الاسلام والمسلمین آقاى آقاسید ابوالفضل قمى طهرانی معروف و ملقب به علامه رضوى، سنین متمادیه در نجف اشرف در حوزه دروس خارج حقیر حاضر شدند و نیز در قم سال‌های عدیده به حوزه دروس این بنده حاضر شدند برای تحصیل معارف الهیه و علوم شرعیه و مسایل دینیه و نوامیس محمدیه، پس آنچه توانست کوشش نمود «فکد وجد واجتهد» تا آنکه بحمد الله رسید به حد قوه اجتهاد و جایز است از براى ایشان که اگر استنباط نمود احکام شرعیه را به نهج معهود بین أصحاب رضوان الله علیهم اجمعین عمل نمایند به آن، و اجازه دادم ایشان را که نقل روایه نماید از من به طرق نُه‌گانه که برای حقیر باشد به معصومین و نیز اجازه دادم وى را در نقل فتاوی کما اینکه مجاز است که تصرف نماید در امور شرعیه که جایز نیست تصدی مگر با اجازه مجتهدین و مجاز است در قبض حقوق مالیه و لا سیما سهم امام ÷ و تمام اینها مشروط است به مراعات احتیاط و تقوی به تاریخ ذی‌الحجه الحرام فی سنه ۱۳۷۰ من الفانی الجانی نجفی عراقی

۱۱- آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی نیز برایم تصدیق اجتهاد نوشت که متن آن را ذیلاً نقل می‌کنم:

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين والصلاة على رسوله وعلى آله الطاهرين المعصومين وبعد. فإن جناب العالم العادل حجة الاسلام والمسلمين السيد ابوالفضل العلامه البرقعي الرضوي قد صرف أكثر عمره الشريف في تحصيل المسائل الأصولية والفقهية حتى صار ذا القوة القدسية من رد الفروع الفقهية إلى أصولها فله العمل بما استنبطه واجتهده ويحرم عليه التقليد فيما استخرجه وأوصيه بملازمة التقوى ومراعاة الاحتياط والسلام عليه وعلينا وعلى عباد الله الصالحين. الأحقر ابوالقاسم الحسيني الكاشاني

۱۲- سید ابوالحسن اصفهانی نیز زمانی که قصد مراجعت از نجف را داشتم، تصدیق زیر را برایم مرقوم نمود:

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين والصلاة و السلام على خير خلقه محمد وآله الطيبين الطاهرين واللعنة الدائمة على أعدائهم أجمعين من الآن إلى يوم الدين وبعد فإن جناب الفاضل الكامل والعالم العادل مروج الأحكام قُرّة عيني الأعز السيد أبوالفضل البرقعي دامت تأييداته ممن بذل جهده في تحصيل الأحكام الشرعية والمعارف الإلهية برهة من عمره وشطرا من دهره مجدا في الاستفادة من الأساطين حتى بلغ بحمد الله مرتبة عالية من الفضل والاجتهاد ومقرونا بالصلاح والسداد وله التصدي فيها وأجزته أن يأخذ من سهم الإمام عليه السلام بقدر الاحتياج و إرسال الزائد منه إلى النجف وصرف مقدار منها للفقراء والسادات وغيرهم و أجزته أن يروي عني جميع ما صحت لي روايته واتضح عندي طريقه وأوصيه بملازمة التقوى ومراعاة الاحتياط و أن لا ينساني من الدعاء في مظان الاستجابات والله خير حافظاً وهو أرحم الراحمين ۲۲ ذيحجه ۶۲ ابوالحسن الموسوي الاصفهاني.

۱۳- سید شهاب الدین مرعشی معروف به آقا نجفی صاحب تألیفات در مشجرات و انساب برایم اجازه زیر را نوشت:

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله على ما أساغ من نعمة وأجاز والصلاة والسلام على محمد وآله مجاز الحقيقة وحقيقه المجاز وبعد: فإن السيد السند والعالم المعتمد شم سماء النبالة وضحيها وزين الأسرة من آل طه علم الفخار الشامخ ومنار الشرف الباذخ قاعدة المجد المؤثل وواسطة العقد المفصل جناب السيد ابوالفضل ابن الشريف العابد السيد حسن الرضوي القمي السيداني دام علاؤه وزيد في ورعه وتقاه أحب ورغب في أن ينتظم في سلك المحدثين والرواة عن أجداده الميامين ويندرج في هذا الدرج العالي والسمط الغالي ولما وجدته أهلا وأحرزت منه علما وفضلا أجزت له الرواية عني بجميع ما صحت روايته وساغت إجازته تم سنده وقويت عنعنته عن مشايخي الكرام أساطين الفقه وحملة الحديث وهم عدة تبلغ المائتين من أصحابنا الإمامية مضافا إلي مالي من طرق سائر فرق الإسلام الزيدية والإسماعيلية والحنابلة والشافعية والمالكية والحنفية وغيرها ولا يمكنني البسط بذكر تمام الطرق فأكتفي بتعداد خمس منها تبركا بهذا العدد وأقول ممن أروي عنه بالاجازة والمناولة والقراءة والسماع والعرض وغيرها من أنحاء تحمل الحديث إمام أئمة الرواية والجهبذ المقدام في الرجال والدراية مركز الإجازة مسند الآفاق علامة العراق أستاذي ومن إليه في هذه العلوم اِستنادي وعليه اعتمادي حجة الاسلام آيت الله تعالى بين الأنام مولاي و سيدي أبومحمد السيد حسن صدرالدين الموسوي المتوفي سنة ۱۳۵۴ هذا ما رمت ذكره من الطرق وهي ستة فلجناب السيد أبي الفضل ناله الخير والفضل أن يروي عن مشايخي المذكورين بطرقهم المتصلة المعنعنة إلى أئمتنا إلى الرسول وسادات البرية مراعيا للشرائط المقررة في محلها من التثبت في النقل ورعاية الحزم والإحتياط وغيرها وفي الختام أوصيه دام مجده وفاق سعده وجد جده أن لا يدع سلوك طريق التقوى والسداد في أفعاله وأقواله و أن يصرف أكثر عمره في خدمة العلم والدين وترويج شرع سيد المرسلين ص وأن لا يغتر بزخارف هذه الدنيا الدنية وزبرجها وأن يكثرمن ذكر الموت فقد ورد أن أكيس المؤمنين أكثرهم ذكراً للموت وأن يكثر من زيارة المقابر والإعتبار بتلك الأجداث الدواثر فإنه الترياق الفاروق والدواء النافع للسلوعن الشهوات وأن يتأمل في أنهم من كانوا وأين كانوا وكيف كانوا وإلى أين صاروا وكيف صاروا واستبدلوا القصور بالقبور وأن لا يترك صلاة الليل ما استطاع وأن يوقت لنفسه وقتاً يحاسب فيه نفسه فقد ورد من التأكيد منه ما لا مزيد عليه فمنها قوله: «حاسبوا قبل أن تحاسبوا» وقوله: حاسب نفسك حسبة الشريك شريكه فانه أدام الله أيامه وأسعد أعوامه أن عين لها وقتالم تتضيع أوقاته فقد قال توزيع الأوقات توفيرها ومن فوائد المحاسبه أنه أن وقف على زلة في أعماله لدى الحساب تداركها بالتوبة وإبراء الذمة وإن اطلع على خير صدر منه حمد الله وشكر له على التوفيق بهذه النعمة الجليلة وأوصيه حقق الله آماله وأصلح أعماله أن يقلل المخالطة والمعاشرة لأبناء العصر سيما المتسمين بسمة العلم فإن نواديهم ومحافلهم مشتمله على ما يورث سخط الرحمن غالبا إذ أكثر مذاكرتهم الاغتياب وأكل لحوم الإخوان فقد قيل إن الغيبة أكل لحم المغتاب ميتا وإذا كان المغتاب من أهل العلم كان اغتيابه كأكل لحمه ميتاً مسموماً فإن لحوم العلماء مسمومة. عصمنا الله وإياك من الزلل والخطل ومن الهفوة في القول والعمل إنه القدير على ذلك والجدير بما هنالك وأسأله تعالى أن يجعلك من أعلام الدين ويشد بك وأمثالك أزر المسلمين آمين آمين وأنا الراجي فضل ربه العبد المسكين أبوالمعالي شهاب الدين الحسيني الحسني المرعشي الموسوي الرضوي الصفوي المدعو بالنجفي نسابة آل رسول الله ص عفى الله عنه وكان له وقد فرغ من تحريرها في مجالس أخرها لثلاث مضن من صفر ۱۳۵۸ببلدة قم المشرفه، حرم الأئمة .

۱۴- شیخ عبدالکریم حائری

۱۵- آیت الله سید محمد حجت کوه کمری نیز برایم تصدیق اجتهاد نوشتند که اصل اجازه‌نامه این دو تن را برای تعیین تکلیف در مسئله سربازی به وزارت فرهنگ آن زمان تحویل دادم، که طبعاً باید این دو اجازه‌نامه در اسناد بایگانی آن وزارتخانه موجود باشد. اداره مذکور نیز پس از رؤیت این دو تصدیق گواهی زیر را صادر نمود که در اینجا رونوشت آن را می‌آورم:

۱۶- وزارت فرهنگ

نظریه بند اول و تبصرۀ اول ماده ۶۲ قانون اصلاح پاره‌ای از فصول و مواد قانون نظام، مصوب اسفند ماه ۱۳۲۱ و نظر به آیین نامه رسیدگی به مدارک اجتهاد مصوب ۲۵ آذرماه ۱۳۲۳ شورای عالی فرهنگ، اجازۀ اجتهاد متعلق به آقای سید ابوالفضل ابن الرضا (برقعی) دارنده شناسنامه شماره ۲۱۲۸۵ صادره از قم متولد ۱۲۸۷ شمسی در هفتصد و پنجاه و چهارمین جلسه شورای عالی فرهنگ، مورخ ۷/۸/۱۳۲۹ مطرح، و صدور اجازه مزبور از مراجع مسلم اجتهاد محرز تشخیص داده شد. وزیر فرهنگ دکتر شمس الدین جزائری.

ناگفته نماند با اینکه در قوانین مشروطه دولت حق نداشت متعرض مجتهدین شود، مع‌ذلک، حکومتِ به اصطلاح مشروطه، گرفتاری بسیار برایم فراهم آورد.

سخن را با یادآوری این نکته به خواننده محترم به پایان می‌برم که دین اسلام در دو امر خلاصه می‌شود: تعظیم خالق و خدمت به مخلوق؛ آنچنان ‌که خالق خود فرموده است. برای همگان توفیق قیام به این دو امر را از درگاه ایزد رئوف خواستارم.

در اینجا، چند بیت از آخر کتاب «دعبل خزاعی و قصیدۀ تائیه او» که سال‌ها پیش تألیف کرده‌ام و وصف حال اینجانب است، می‌آورم و پس از آن نیز این کتاب را با شعری دیگر که خطاب به جوانان است و آن را هنگام سفر به زاهدان سروده‌ام، خاتمه می‌دهم و از خوانندگان التماس دعا دارم. والسلام على من اتبع الهدي.

من و دعبل خزاعی

تشکر دید از صاحب مقامی
اگر زر داد دعبل را امامی
که در آنها بیان گشته عقاید
مرا صدها کتاب است و قصائد
به جز ایراد و طعن ناروایی
ندیدم یک تشکر، نی عطایی
مرا خوف است از اهل خرافات
اگر وی بود خائف از مقامات
مرا گریه برای اصل دین است
اگر وی گریه‌اش بر اهل دین است
مرا امنی نباشد از مقامی
اگر وی گفت رازش با امامی
هدف، این مادحین را جمله پول است
اگر اشعار وی طبق اصول است
دو سی سال است ما را دل پر از خوف
اگر سی سال ترسی داشت در جوف
ندارم غیر الطافت پناهی
الها بر غم و رنجم گواهی
چرا مرآت گشتم بهر کوران
الها من بسی هستم پشیمان
تنم رنجور از صد ابتلا شد
در اینجا خسته جانم از بلا شد
ندارد دهرِ ما جز رنج و عصیان
زمان ما زمان کفر و طغیان
نه یاری نی معینی نه جلیسی
در این پیری ندارم من انیسی
رسانی مرگ ما با روح و راحت
مگر ما را کنی مشمول رحمت
مزید فضل خود بر او عطا کن
إلها برقعی را بها کن

خطاب به جوانان

مؤمن و سالم و خوش رفتارید
اى جوانان که شِکر گفتارید
از خموشان جهان یاد آرید
چون شما ناطق و گل رخسارید
ز محبان خدا بشمارید
برقعی را پس موتش گه گاه
دستی از بهر دعا بردارید
گاه گاهی اگرش یاد کنید
خدمتش را به نظر بسپارید
برقعی خادمتان بود و برفت
خسته از محنت این چرخ کبود
یاد آرید از این خسته که بود
دل او گشت پر از غصه و خون
دید آزار بس از مردمِ دون
خسته از تهمت و بهتان و ستم
خسته از زخم زبان، زخم قلم
رفت در محکمه عدل اله
دستش ار گشت ز دنیا کوتاه

وآخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمين. ۲/۲/۱۳۷۰ه‍.

مقدّمه مؤلف

)ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِي هَدَىٰنَا لِهَٰذَا وَمَا كُنَّا لِنَهۡتَدِيَ لَوۡلَآ أَنۡ هَدَىٰنَا ٱللَّهُ( [۳].

پروردگارا، تو را شکر و سپاس‌گذاریم و فقط هدایت تو را هدایت می‌دانیم و چنانچه خود فرموده‌ای: ﴿إِنَّ هُدَى ٱللَّهِ هُوَ ٱلۡهُدَىٰ﴾ [۴] [البقرة: ۱۲۰، الأنعام: ۷۱]، ما نیز به این نعمت اقرار و اذعان داریم و کتاب تو را ﴿هُدٗى لِّلنَّاسِ﴾ [۵][البقرة: ۱۸۵] می‌دانیم و به امر تو که فرموده‌ای: ﴿كِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ إِلَيۡكَ مُبَٰرَكٞ لِّيَدَّبَّرُوٓاْ ءَايَٰتِهِۦ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ٢٩﴾ [۶] [ص: ۲۹]، در کتابت تدبّر کرده و آنرا مبارک و با برکت و خیر می‌دانیم و طبق ﴿وَلِيَتَذَكَّرَ﴾ به تذکّرات کتابت فکر خود را به کار می‌اندازیم، تا از صاحبان اندیشه و خرد محسوب شویم و قفل جهالت و سفاهتی که بواسطۀ عدم تدبّر در کتابت برای دیگران فراهم آمده به دلیل آیۀ: ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَ أَمۡ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقۡفَالُهَآ ٢٤﴾ [۷] [محمد: ۲۴] می‌شکنیم. و ما قرآن تو را شفاء، نور، رحمت، برهان، هدایت، حکمت، پند و موعظۀ روشن می‌دانیم و به آیۀ: ﴿وَنُنَزِّلُ مِنَ ٱلۡقُرۡءَانِ مَا هُوَ شِفَآءٞ وَرَحۡمَةٞ﴾ [۸] [الإسراء: ۸۲] و آیۀ: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَكُم بُرۡهَٰنٞ مِّن رَّبِّكُمۡ وَأَنزَلۡنَآ إِلَيۡكُمۡ نُورٗا مُّبِينٗا ١٧٤﴾ [۹] [النساء ۱۷۴] و آیۀ: ﴿هَٰذَا بَصَٰٓئِرُ لِلنَّاسِ وَهُدٗى وَرَحۡمَةٞ لِّقَوۡمٖ يُوقِنُونَ ٢٠﴾ [۱۰] [الجاثیة: ۲۰] ایمان داریم و چنانچه فرموده‌ای: ﴿أَوَ لَمۡ يَكۡفِهِمۡ أَنَّآ أَنزَلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ﴾ [۱۱] العنکبوت: ۵۱] و فرموده‌ای: ﴿وَنَزَّلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ تِبۡيَٰنٗا لِّكُلِّ شَيۡءٖ﴾ [۱۲] [النحل: ۸۹] آن را برای راهنمایی امور دینی کافی و جامع می‌دانیم.

و صلوات و سلام بر پیروان کتاب تو حضرت محمّدص، یاران، اهل بیت و اتباع او که راه‌‌یافتگان راه هدایت می‌باشند.

و بعد؛ چون اکثر اهل زمان ما که نام مسلمانی برخود گذاشته‌اند از کتاب دینی و آسمانی خود بی‌خبرند و لذا به عقاید متفرقۀ باطله و ذلّت نفاق و تفرقه گرفتار شده و برای تمییز بین حق و باطل به میزانی چنگ نزده‌اند؛ هر کس به دنبال هر عالم نمایی رفته و به واسطۀ دین تقلیدی تحقیقات دینی را جائز نمی‌شمرد و درصدد تحقیق نمی‌باشد و اگر گاهی به فکر تحقیق افتاده معیاری که حق را از ناحق جدا سازد را ندارند و می‌توان گفت در امر دین حیران و سرگردانند و راه‌نمایان دلسوز خیرخواه بیداری که از میزان و معیار دین آگاه باشند ندارند و غالباً دنیا طلبانی به نام دین برگردن ایشان سوار بوده‌اند. و عالم و جاهل توجّهی که شاید و باید به کتاب إلهی ندارند و آنرا مهجور و متروک نموده و بهرۀ شایسته از آن نبرده‌اند؛ حتّی در حوزه‌های علمی دینی تدریس آن جزء برنامه نیست، در صورتی‌که خدا و رسول و سایر پیشوایان اسلام تماماً قرآن را میزانِ حقّ و باطل و رهنمای سعادت و برای همه آنرا امام، حجّت و پیشوای خود و سایرین دانسته و برای تصفیۀ حقایق دین از خرافات: قرآن را معرّفی کرده‌اند. متأسّفانه علل فراوانی باعث شده که مردم را از این واقعیّات دور و بی‌خبر داشته‌اند، و از راهنمایی قرآن در امور دین و دنیا بی‌اطلاع‌اند. و به‌همین جهت است که در سورۀ فرقان آیۀ ۳۰ ذکر شده که رسول خداص روز قیامت در پیشگاه عدل الهی از قوم و از أمّت در عوض شفاعت شکایت می‌کند، در سورۀ فرقان فرموده:

﴿وَقَالَ ٱلرَّسُولُ يَٰرَبِّ إِنَّ قَوۡمِي ٱتَّخَذُواْ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانَ مَهۡجُورٗا ٣٠﴾ [الفرقان: ۳۰].

«رسول خدا گوید: پروردگارا، قوم من این قرآن را متروک نمودند».

یکی از علل بی‌خبری مردم از حقائق قرآنی همانا کسانی‌اند که از بیداری مردم توسط قرآن وحشت دارند و برای حفظ خرافات خود مردم را از فهم قرآن دور داشته‌اند. همان گویندگانی که گاهی خود را مبلّغ قرآن می‌دانند، در صورتی‌که به ‌اقرار خود قرآن را قابل فهم نمی‌دانند و می‌گویند: باید امام بیاید و آن را بیان کند. کسی نیست به آنان بگوید: پس چرا رسول خداص و یازده امام بیان نکردند؟! و اگر بیان کردند پس قابل فهم شده چرا می‌گویید نمی‌فهمیم؟ خدای‌ تعالی به امّت یهود که به دروغ مدّعی یپروی کتاب تورات بودند و به گفتار آن اعتنا نداشتند در سورۀ جمعه آیۀ ۵ فرموده:

﴿مَثَلُ ٱلَّذِينَ حُمِّلُواْ ٱلتَّوۡرَىٰةَ ثُمَّ لَمۡ يَحۡمِلُوهَا كَمَثَلِ ٱلۡحِمَارِ يَحۡمِلُ أَسۡفَارَۢاۚ بِئۡسَ مَثَلُ ٱلۡقَوۡمِ ٱلَّذِينَ كَذَّبُواْ بِ‍َٔايَٰتِ ٱللَّهِۚ وَٱللَّهُ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلظَّٰلِمِينَ ٥﴾ [الجمعة: ۵].

«آنانکه مدّعی حمل توراتند سپس حامل آن نشده‌اند به مانند خری باشند که بار آن کتاب باشد، بد است مَثَل آنان‌که به آیات الهی تکذیب کرده‌اند و خدا این قوم ستمگر را هدایت نمی‌کند».

در این آیه خدا ایشان را خر و ستمگر و محروم از هدایت خوانده. در این صورت؛ به کسانی-که مدّعی حمل قرآن و از آن بی‌خبرند چه باید گفت؟ و آیا نباید ایشان را ستمگر و دور از هدایت و بی‌سعادت دانست؟

به هرحال ما برای وظیفۀ دینی و وجدانی بر آن شدیم که مردم را بیدار و به راهنمایی قرآن ایشان را هشیار سازیم و با قلم ساده و روان و با دلیل و برهان؛ به مردم خود اعلان نماییم که این ذلّت و بیچارگی و سرگردانی شما به واسطۀ بی‌اطّلاعی و عدم تدبّر در آیات قرآن است و لذا به‌ اشاره و مشورت دوستان به نوشتن کتاب (تابشی از قرآن) پرداختیم. و امید اجر از پروردگار جهان و نازل‌کنندۀ قرآن داریم. شاید جوانان روشن دلِ حق‌جو به وسیلۀ آن راهنمایی شده و بدین وسیله هر یک خود پرچمدار هدایت دیگران شوند. در این کتاب پس از چند فصل مقدّمات مفید، ترجمۀ روانی از قرآن و توضیحاتی از بعضی از نکات آن نگاشته می‌شود. و مقدّمات لازمه که دانستن آن بر هرمسلمانی واجب می‌باشد ذیلاً ذکر می‌شود:

[۳] «حمد خدائی را که ما را هدایت کرد به دین خود و اگر هدایت او نبود ما هدایت نشده بودیم». [۴] «بگو محقّقاً هدایت خدا فقط هدایت است». [۵] «قرآن هدایت است برای مردم». [۶] «کتابی که بسوی تو نازل کردیم با برکت است تا آیات آن‌را تدبر کنند و تا صاحبان خرد پند گیرند». [۷] «آیا چرا در قرآن تدبّر ندارند بلکه بر دلها قفل زده شده است». [۸] «و نازل می‌کنیم از قرآن آنچه را که آن شفا و رحمت است». [۹] «ای مردم به تحقیق برای شما آمد برهانی از پروردگارتان و بسوی شما نازل کردیم نور روشنی را». [۱۰] «این قرآن برای مردم وسائل بینائی است و هدایت و رحمت است برای اهل یقین». [۱۱] «آیا کفایت‌شان نیست که ما این کتاب را بر تو نازل کردیم». [۱۲] «و این کتاب را بر تو فرود آوردیم که بیانست برای هر چیزی (از امور دینی)».

۱- قرآن و تواتر آن از رسول خداص

دلائل بسیاری موجود است بر اینکه قرآن معمولی در بین مسلمین، همان قرآنی است که به رسول خداص نازل شده و خود آن حضرت مدوِّنِ آن بود و در حضور او و به دستور او جمع‌آوری، تنظیم و تدوین ‌شده و بعد به صورت فعلی درآمده و اصحاب گرامیش زیر نظر ایشان به ‌همین ترتیب درآورده‌اند و آن جناب تصویب نموده و برای أمّت خود گذاشته:

دلیل اول: احادیث و روایات بسیاری رسیده که هرچه نازل می‌شد برای اصحاب خود قرائت می‌نمود و می‌فرمود: بنویسید و آن را حفظ کنید. بسیاری از این روایات در کتاب «الإتقان» سیوطی، کتاب «تاریخ القرآن» زنجانی ص ۳۵، تفسیر «مجمع‌البیان»، «صحیح بخاری»، تفسیر«البیان» خوئی و سایر کتب آمده. از آن جمله روایت کرده‌اند از عبدالله بن مسعود که گفت: من هفتاد و چند سوره از دهان مبارک رسول خداص فرا گرفتم [۱۳]. و نیز روایت کرده‌اند که ابن مسعود گفت: رسول خداص در غاری بود که سورۀ المرسلات بر او نازل شد و من از او فرا گرفتم [۱۴]. و نیز روایت کرده‌اند از ابوعبیده، ابن جریر، ابن منذر و ابن مردویه از عمر بن عامر انصاری که گفت: عمر بن خطاب قرائت کرد: ﴿وَٱلسَّٰبِقُونَ ٱلۡأَوَّلُونَ مِنَ ٱلۡمُهَٰجِرِينَ وَٱلۡأَنصَارِ وَٱلَّذِينَ ٱتَّبَعُوهُم بِإِحۡسَٰنٖ﴾ [۱۵] [التوبة: ۱۰۰]. و کلمۀ ﴿وَٱلۡأَنصَارِ﴾ را به رفع خواند و بدون «واو» قبل از کلمۀ ﴿ٱلَّذِينَ﴾، زید بن ثابت گفت: ﴿ٱلَّذِينَ﴾ با «واو» است، عمر گفت بروید أبیّ بن کعب را بیاورید، چون أُبی آمد عمر از او سؤال کرد که؛ ﴿ٱلَّذِينَ﴾ با «واو» است یا خیر؟ أُبی‌ گفت: بلی رسول خداص آنرا با «واو» برای من قرائت کرد وقتی‌که تو مشغول فروش گندم بودی. عمر قبول کرد [۱۶]. و باز عامّه و خاصّه نوشته‌اند و روایت کرده‌اند که أبیّ بن کعب گفت رسول خداص به من فرمود: خدا مرا امر کرده که قرآن را بر تو قرائت نمایم و به تو یاد دهم، أُبی گفت: آیا خدای تعالی مرا نام برده؟ رسول خداص فرمود: بلی پروردگار جهان تو را یاد نموده. أُبی از شوق چشمهایش پر از اشک شد [۱۷].

وباز روایت کرده‌اند که عمر گفت: رسول خداص سوره‌هایی از قرآن به من آموخت. و من شنیدم که هشام بن حکیم سورۀ فرقان را در زمان رسول‌خداص می‌خواند. من گوش دادم دیدم آن طوری‌که او قرائت می‌کند رسول‌خداص به من نیاموخته. صبر کردم تا نمازش تمام شد، رداء او را گرفتم و گفتم: چه کسی چنین قرائتی را به تو آموخته؟ گفت: رسول خداص. گفتم: دروغ می‌گویی، چون رسول ‌خداص این سوره را به من آموخته نه این چنین که تو می‌خوانی، پس با او به خدمت رسول خداص رفتیم، من عرض کردم: یا رسول‌ الله این سورۀ فرقان را به لهجه‌ای می‌خواند که به من نیاموخته‌ای؟ حضرت فرمود: او را رها کن و به هشام فرمود: بخوان. پس او همانطوری ‌که من از او شنیده بودم قرائت کرد. رسول خداص فرمود: صحیح می‌خواند این چنین نازل شده! پس از هشام من قرائت کردم، حضرت فرمود: قرائت تو نیز صحیح است، قرآنی که نازل شده هر طور و هر لهجه که برای شما آسان است بخوانید [۱۸]. و باز روایت کرده‌اند که رسول خداص برای تشویق اصحاب خود به حفظ قرآن فرمود: «فلیؤمّکم أقرؤکم» [۱۹]. یعنی: «در نمازها هرکس به قرائت قرآن و حفظ آن بهتر وارد است برای شما امامت کند.» و باز روایت مشهور آمده که رسول خداص فرمود: «أبي أقرؤکم» [۲۰]. و نیز عامه و خاصه روایت کرده‌اند که آیۀ ۱۲ سورۀ الحاقّه:

﴿وَتَعِيَهَآ أُذُنٞ وَٰعِيَةٞ ١٢﴾ [۲۱] [الحاقة: ۱۲].

در مدح کسانی نازل شد که چون قرآن نازل می‌شد آن‌را حفظ می‌کردند. از این قبیل اخبار متواتری است که دلالت دارد بر اینکه رسول خداص قرآن را به بزرگ و کوچک اصحاب خود یاد می‌داده و همّت می‌گماشته که از حفظ کنند و اصحابِ او چون عرب فصیح بودند و لطافت معانی قرآن را درک می‌کردند و لذا با شوق و شعف زیادی به حفظ آن می‌کوشیدند و آیات قرآن در مذاق ایشان بسیار شیرین و دل‌نشین بود. و باز عدّۀ زیادی نوشته‌اند که اصحاب رسول خداص آیه‌ای را که فرا می‌‌گرفتند مکرّر می‌آمدند نزد رسول خداص می‌خواندند تا در حافظۀ ایشان بماند و عرض می‌کردند: یا رسولالله آن طوریکه نازل شده آیا من حفظ کرده‌ام یا خیر؟ تا اینکه رسول خداص می‌فرمود: بلی و حفظ ایشان را تقریر می‌نمود. اصحاب رسول خداص چنان بودند که حضرت علی÷ در زمان خلافت خود در خطبۀ ۱۲۱ یادی از ایشان نمود و بر فقدان ایشان تأسّف می‌خورد و آرزوی ملاقات ایشان را داشت و می‌فرمود: «أَيْنَ الْقَوْمُ الَّذِينَ دُعُوا إِلَى الْإِسْلَامِ فَقَبِلُوهُ وَقَرَءُوا الْقُرْآنَ فَأَحْكَمُوه‏». یعنی: «کجایند آن عدّه‌ای که به اسلام دعوت شده و آنرا پذیرفتند و قرآن را قرائت نموده و محکم کردند».

بسیاری از مورّخین و محدّثین روایت کرده‌اند از خارجه بن زید از پدرش، که گفت: رسول خداص وارد مدینه شد در حالی‌که من هفده سوره قرائت کرده و از حفظ داشتم و بر رسول خداص خواندم، حضرت را خوش‌آمد [۲۲] و فرمود: ای زید نوشتن یهود را یاد بگیر زیرا من از یهود بر این قرآن، ایمن نیستم. زید گفت: من نوشتن یهود را در نصف ماه به خوبی یاد گرفتم [۲۳].

و اصحاب رسول خداص را عادت چنین بود که چون قرآن را یاد می‌گرفتند، به دیگران تعلیم می‌نمودند، به اولاد خود و به کسانی‌که وقت نزول حاضر نبودند از اهل مدینه و مکه و اطراف آن و به همه قرائت می‌کردند، پس یک روز و یا دو روز از نزول سوره‌ای نمی‌گذشت مگر اینکه اشخاص بسیاری آنرا در سینه‌های خود حفظ کرده بودند و می‌آمدند نزد حضرت رسولص قرائت می‌کردند و به امر او می‌خواندند و ختم می‌کردند. «آمِدی» که یکی از بزرگان علما می‌باشد ـ و هم دیگران ـ نقل کرده‌اند که قرآن‌هایی که در دست اصحاب رسول خداص بود بر آن حضرت عرضه و قرائت شده بود و آخرین قرآن‌هایی که بر آن ‌حضرت عرضه شد قرآن عثمان بود و نماز را طبق قرآن عثمان می‌خواندند. تا اینکه رسول خداص وفات نمود. و نیز از عبیدۀ سلمانی که از ثقات اصحاب امیرالمؤمنین علی÷ است روایت کرده‌اند که گفته: قرآنی را که امروزه مردم قرائت می‌کنند همان قرآنی است که به رسول خداص عرضه شد در سالی‌ که آن حضرت وفات نمود [۲۴]. و نیز روایت کرده‌اند از زید بن ثابت که گفت: در آخرین مرتبه‌ای‌که قرآن به رسول خداص عرضه شد من حضور داشتم و در حضور آن حضرت استنساخ شد. و خود زید گوید: من برای حضرت رسول خداص قرآنی نوشتم و بر آن حضرت قرائت کردم و مردم طبق همان قرائت، قرائت می‌کردند تا آنکه حضرت وفات نمود [۲۵]. و لذا این زید مورد اعتماد خلفاء و سایر مردم بود و حتّی برای عثمان چنانکه خواهد آمد، یک مرتبۀ دیگر به تصویب امیرالمؤمنین علی÷ قرآنی نوشت، و چندین قرآن دیگر طبق همان نوشت. و باز روایت کرده‌اند که رسول خداص زمانیکه مکّه بود جماعتی را به سوی مدینه فرستاد تا به اهل مدینه قرآن بیاموزند. از جمله کسانی و جوانانی که فرستاد مصعب بن عمیر، عمّار، بلال و ابن امّ مکتوم بود [۲۶] و پس از هجرت بسوی مدینه چون مکّه را فتح کرد معاذ بن جبل را در مکّه گذاشت برای اینکه قرآن به مردم یاد دهد [۲۷] و هر کس به سوی مدینه هجرت می‌کرد رسول خداص او را به یکی از حافظین قرآن می‌سپرد، که به او قرآن تعلیم دهد [۲۸].

مختصر اینکه شهر مدینه مانند دانشگاهی شده بود که مرد و زن و کوچک و بزرگ آن در شب و روز به قرائت قرآن و یا تعلیم و یا تعلّم و یا کتابت آن مشغول بودند، یکی می‌گفت دیگری می‌نوشت. و درس دیگر و حدیث دیگر و علم دیگر نبود جُز قرآن تا اینکه صدها و هزارها حافظ قرآن و قاری قرآن بوجود آمد. و در این دانشگاه شاگرد مکتبی مانند أمیرالمؤمنین علی÷ بود که افتخار داشت به شاگردی مکتب قرآن. وحتّی آن حضرت قرآن را امام خود می‌دانست چنانچه به نام «قرآن از نظرعلی÷» خواهد آمد. کار به جایی رسید که برای جهاد سپاهیانی تشکیل می‌شد که تمام افراد آن سپاه، حافظان و قاریان قرآن بودند و سپاهی که به نام «كتیبة القُرّآء» بود از تمام سپاهیان کاری‌تر و شجاعتر بود و «كتیبة القُرّآء» که پرچم آن «كتیبة القرّآء» بود بر سایر سپاهیان افتخار و مزیّت داشت.

یکی از غزوات چنانکه تمام مورّخین نوشته‌اند غزوۀ بئر معونه است که غزوۀ کوچکی بود [۲۹] هفتاد نفر از قرّاء و حافظان قرآن که اصحاب رسولص بودند و در آن سال قاریان کمتر بودند در آن غزوه شهید شدند [۳۰]. و لذا رسول خداص بسیار متأثّر شد، در حالی که غزوۀ بئر معونه در سال چهارم هجرت بود و در آن سال قاریان و حافظان قرآن کمتر بودند، در این سال که چنین باشد باید فهمید سالهای بعد که اسلام منتشر شده و مسلمین یک به صد برابر زیاد شده‌اند چگونه بود، خصوصاً اهل حجاز که آنجا هوای خشک و گرمی دارد و حافظۀ اهالی آن بسیار خوب ‌است که به خواندن و یا به شنیدن یک مرتبه اکثراً هر چیز را حفظ می‌کردند و خدا خواسته بود که کتاب او محفوظ بماند و از کم و زیاد مصون باشد و لذا آن را در میان مردمی قوی‌حافظه نازل فرمود.

[۱۳] نص روایت: «وَاللهِ لَقَدْ أَخَذْتُ مِنْ فِي رَسُولِ اللهِ ص بِضْعًا وَسَبْعِينَ سُورَةً»: «بخدا سوگند كه هفتاد و اندی سوره را از زبان مبارك رسول الله ج آموختم» متفق علیه. صحیح بخاری (۴۷۱۴) و صحیح مسلم (۲۴۶۲). [۱۴] نص روایت: «بَيْنَا نَحْنُ مَعَ رَسُولِ اللهِ ص فِي غَارٍ إِذْ نَزَلَتْ عَلَيْهِ ﴿وَٱلۡمُرۡسَلَٰتِ﴾ فَتَلَقَّيْنَاهَا مِنْ فِيهِ وَإِنَّ فَاهُ لَرَطْبٌ بِهَا»: «همراه رسول الله ص در غاری بودیم كه سورۀ «مرسلات» نازل شد. آن‌را همانطور كه از زبان (مباركش) می‌شنیدیم، حفظ می‌كردیم.» صحیح بخاری (۴۶۵۰)، و در روایت دیگری از صحیح بخاری (۱۷۳۳) آمده که غار در منا قرار داشت. [۱۵] «و پیش‌ آهنگان نخستین از مهاجرین و انصار و آنانکه به نیکی و نیکوکاری پیرو آنان شدند». [۱۶] طبری، جامع البیان (۱۱/۶۴۱-۶۴۲) و سیوطی، الدرّ المنثور (۴/۲۶۸). [۱۷] نگا: سنن کبری، نسائی (۸۲۳۸) و(۸۲۳۹)، و سنن ترمذی (۳۷۹۳) و این حدیث را "حسن صحیح" شمرده است. و مسند أحمد (۵/۱۳۱). [۱۸] متفق علیه. صحیح بخاری (۲۲۸۷) و صحیح مسلم (۸۱۸). [۱۹] سنن أبی داود (۵۸۵)، و مسند أحمد ۴/۴۰۹. [۲۰] «قاری‌ترین شما ابی بن کعب است». [۲۱] «و گوش‌های نگهدارنده آن‌ها را نگه می‌دارد». [۲۲] نگا: حافظ ابن عساكر، تاريخ دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفكر، حدیث شماره (۴۴۵۲)، ۱۹/۳۰۲؛ و حافظ ابن حجر عسقلانی، الإصابة في تمييز الصحابة (۱ /۵۶۱)؛ و حافظ ذهبی، سير أعلام النبلاء (۲/۴۲۸). [۲۳] مسند أحمد با تحقیق شعیب الأرنؤوط، شماره (۲۱۶۱۸) وسند حدیث را حسن شمرده است، به خاطر وجود عبد الرحمن بن أبی الزناد در سند حدیث. و ابن سعد در [الطبقات الكبرى]، ۲/۳۵۸-۳۵۹؛ وبخاری در کتاب تاريخش (۳/۳۸۰-۳۸۱) [۲۴] ابن أبی شیبۀ‌‌ كوفی، المصنف في الأحاديث والآثار، تحقیق محمد عوامة، جدة، دار القبلة، ط۱، ۱۴۲۷هـ/۲۰۰۶م، أثر شماره (۳۰۹۲۲)، ۱۵/۵۶۰. وبیهقی، دلائل النبوة، تحقیق: د. عبد المعطی قلعجی، قاهرة، دار الریان للتراث (۷/۱۵۵-۱۵۶). [۲۵] حافظ محیی السنة أبو محمد حسین بن مسعود البغوی، شرح السنة، تحقیق شعیب الأرنؤوط ومحمد زهیر شاویش، دمشق وبیروت، المكتب الإسلامی، ط۲، ۱۴۰۳هـ /۱۹۸۳م (۴/۵۲۵-۵۲۶). ونگا : زركشی، البرهان في علوم القرآن (۱/۲۳۷). [۲۶] نگا : محمد بن سعد، الطبقات الكبرى، تحقیق إحسان عباس، بیروت، دار صادر، ط۱، ۱۹۶۸م (۱/۲۳۴، و۴/۲۰۶)؛ و حاكم نیشابوری، المستدرك على الصحيحين (۳/۶۳۴) و رجال آن ثقه هستند. و ذهبی، سير أعلام النبلاء (۱/۳۶۱). [۲۷] نگا : محمد بن سعد، الطبقات الكبرى (۲/۳۴۸). [۲۸] مسند احمد (۵/۳۲۴)؛ ونگا: محمد عبد العظیم زرقانی، مناهل العرفان في علوم القرآن، قاهرة، چاپ عیسى بابی حلبی و شریکانش (۱/۲۴۱)؛ و نص روایت عبارت است از: قال عبادة بن الصامت ت: كان الرجل إذا هاجر دفعه النبي ص إلى رجل منا يعلمه القرآن». عبادة بن صامت س می‌گوید: «چون کسی هجرت می‌کرد رسول خدا او را نزد یکی از ما می‌فرستاد تا به او قرآن بیاموزد.» و همچنین نگا: سید أبو القاسم موسوی خوئی، البيان في تفسير القرآن، كویت، دار التوحید، ۱۳۹۹هـ/۱۹۷۹م، ص ۲۷۴. [۲۹] در حقیقت «بئر معونة» غزوه نبوده و رسول الله ص در آن شرکت نداشته است بلکه در چنین مکانی به مسلمانانی که رسول خدا آن‌ها را با حمایت ابوبراء «ملاعب الاسنه، نیزه باز» به سوی نجد فرستاده بود، توسط عامر بن طفیل خیانت شد و همگی آن‌ها کشته شدند. [۳۰] نگا : ابن هشام، السيرة النبوية (۲/۱۸۴-۱۸۵)؛ وابن كثیر، السيرة النبوية (۳/۱۳۹).

۲- کسانی که به نام و نشان حافظ قرآن بودند از صحابه

در کتب فریقین نوشته‌اند یکی از کسانی‌که در زمان رسول خداص قرآن را حفظ کرده بود ابوبکر بود. و ازجمله کسانی‌که نام ایشان مخصوصاً برده شده که تمام قرآن را حفظ داشته‌اند، از مهاجرین اصحاب رسول؛ حضرت امیر علی بن ابیطالب÷، طلحه، زبیر، سعد بن وقاص، ابن مسعود، حذیفه بن یمان، سالم، ابوهریره، عبیدالله ابن السائب، عبدالله بن عمر بن خطاب، عبدالله بن عمرو بن عاص، عثمان بن عفان، عایشه، حفصه، امّ سلمه، مصعب بن عمیر، عمّار، بلال و ابن امّ مکتوم.

و أما از انصار نیز کسانی را به خصوصه نام برده‌اند از جمله: عبادة بن الصامت، معاذ مکنّی به أبی حلیمه، مجمع بن جاریه، فضاله بن عبید و مسلمه بن مخلد [۳۱]. و امّا کسانی‌که نام ایشان ذکر نشده و حافظ قرآن بوده‌اند چه بسیار بوده و بسیاری از افراد که حافظ قرآن بودند أمّا نه تمام آن و پس از رسول خداص آنرا کامل نمودند از آن جمله: تمیم ‌داری و عقبه بن عامر را نوشته‌اند [۳۲] و هزاران نفر از اصحاب بودند که بعضی از سوره‌های قرآن را حفظ داشته و در نمازها قرائت می‌کردند. و از جمله کسانی که تمام قرآن را حفظ داشته و مورّخین و محدّثین از او نام برده‌اند زنی بود به نام امّ ورقه بنت عبدالله بن الحارث که رسول خداص مکرّر به زیارت او می‌رفته و او را شهیده می‌خواندند و او تمام قرآن را جمع کرده بود. رسول خداص به او فرمود: تو امامت کن برای خانواده‌ات [۳۳]. و چنانچه مورّخین نوشته‌اند آن قدر حافظ قرآن زیاد شد که سپاهیان مرتّب می‌شد از صف‌های مجاهدین قرّاء که در جنگ یمامه با مسیلمۀ کذاب هفتصد نفر قاری قرآن شهید شد و عدۀ زیادی در جنگ قادسیّه، شهید شدند. و پی‌‌ در پی کتیبه‌هایی که مرکّب از قاریان قرآن بود به طرف آذربایجان، ایران، شامات، ارمنیّه و سایر بلاد در حرکت بودند و همان قرآن بود که ایشان را به اوج عزّت، عظمت و پیروزی دنیا و آخرت رسانید.

[۳۱] نگا : جلال الدین سیوطی، الإتقان في علوم القرآن (۱/۱۹۵)؛ سخاوی، جمال القراء وكمال الإقراء (۲/۴۲۴)؛ أبوبكر باقلانی، نكت الانتصار لنقل القرآن (ص: ۶۷-۷۰)؛ وابن حجر عسقلانی، فتح الباري بشرح صحيح البخاري (۸/۶۶۸). [۳۲] سیوطی، الإتقان في علوم القرآن (۱/۱۹۵). [۳۳] مسند إمام أحمد، تحقیق شعیب الأرنؤوط، شماره (۲۷۲۸۳)، ج۴۵/ص۲۵۵؛ و أرنؤوط گفته: سندش ضعیف است . وسیوطی، الإتقان في علوم القرآن (۱/۱۹۶).

۳- کتابت قرآن در حضور رسول خداص

برای رسول خداص نویسندگانی بودند که کتابت قرآن می‌نمودند. ابوعبدالله زنجانی در ص ۴۲ «تاریخ القرآن» و سیوطی در کتاب «الإتقان» ص ۵۷ تا ص ۷۳ و جمع دیگری نوشته‌اند که نویسندگان وحی ۴۳ نفر بودند که از طرف رسول خداص مأمور به نوشتن قرآن بودند. از جمله کسانی‌ را که نام برده‌اند: علی بن أبی‌طالب÷، عثمان بن عفّان، ابوبکر، عمر، ابوسفیان، معاویه بن أبی سفیان، یزید بن أبی‌سفیان، سعید بن عاص و دو فرزندش: أبان بن سعید، خالد بن سعید، زید بن ثابت، زبیر بن عوام، طلحه بن عبیدالله، سعد بن أبی و قاص، عامر بن فهیره، عبدالله بن رواحه، عبدالله بن سعد بن أبی السّرح، أبیّ بن کعب، عبدالله بن الأرقم، ثابت بن قیس، حنظله بن الرّبیع، شرحبیل بن حسنه، علاء الحضرمی، خالد بن ولید، عمرو بن عاص، مغیره بن شعبه، معیقیب بن أبی فاطمه الدّوسی، حذیفه بن یمان و حویطب بن عبدالعزیز العامری، و از جملۀ آنان که بیشتر ملازم رسول خداص بودند و کتابت می‌کردند یکی زید بن ثابت و دیگری علی بن ابی‌طالب÷ بود [۳۴]. البته بعداً کاتبان، قاریان و حافظان قرآن در میان اصحاب و تابعین به قدری زیاد شدند که مساجد اسلامی شب و روز پر بود از متعلّم و معلّم و استاد و شاگرد و نویسنده و گوینده قرآن. مانند ربیع بن خشیم که چهار صد شاگرد قاری قرآن داشت چنانکه اکثر مورّخین و محدّثین نوشته‌اند.

[۳۴] أبو عبد الله زنجانی، تاريخ القرآن، تهران، مكتبة الصدر، ۱۳۵۴هـ/۱۹۳۵م (ص: ۲۰- ۲۱).

۴- به نوشتن قرآن اهمّیّت می‌دادند

از تاریخ و روایات معلوم می‌شود که رسول خداص و اصحاب او و همچنین تابعین بعدی به نوشتن قرآن اهمّیّت بسیار و فوق‌العاده می‌دادند و هر وقت آیه و یا سوره‌ای نازل می‌شد، فوری می‌نوشتند چنانکه در خبر آمده که چون ﴿لَّايَسۡتَوِي ٱلۡقَٰعِدُونَ﴾ نازل شد، رسول خداص فرمود: به زید بن ثابت بگویید بیاید و کاغذ و دوات بیاورد، پس به او فرمود: بنویس [۳۵]. رسول خداص و اصحاب او از اوّل بعثت در این کار سعی داشتند چنانکه در اخبار آمده که عمر بن خطاب در اوائل بعثت رسول خداص چون شنید خواهرش مسلمان شده به حالت غضب به خانۀ او وارد شد، دید گوشه‌ای از خانه صفحه‌ای‌ است و در آن از آیات قرآن سورۀ حدید نوشته شده و صفحۀ دیگری دید که در آن سورۀ طه نوشته شده. معلوم می‌شود در این کار جدّیّت داشتند و حتّی کاتبان وحی و قاریان به این کار افتخار می‌کردند. هر کس کاغذ داشت در کاغذ و هر کس نداشت در کتف گوسفند و یا پوست آهو و یا برگ و یا سنگ صاف می‌نوشت. از آیۀ ۷ سورۀ انعام:

﴿وَلَوۡ نَزَّلۡنَا عَلَيۡكَ كِتَٰبٗا فِي قِرۡطَاسٖ فَلَمَسُوهُ بِأَيۡدِيهِمۡ﴾ [۳۶] [الأنعام: ۷].

معلوم می‌شود کاغذ در دسترس ایشان بوده، چون قِرطاس به معنی کاغذ است و همچنین از آیۀ ۹۱ همان سوره که فرموده:

﴿تَجۡعَلُونَهُۥ قَرَاطِيسَ تُبۡدُونَهَا وَتُخۡفُونَ كَثِيرٗا﴾ [۳۷] [الأنعام: ۹۱].

به هر حال آنقدر به کتابت و حفظ قرآن اهمیّت می‌دادند تا آنجا که آقای خوئی در ص ۱۶۹ تفسیر «البیان» می‌نویسد که؛ زنان مسلمه مهریّۀ خود را تعلیم و تعلّم سورۀ قرآن قرار می‌دادند [۳۸]. و معلمین صدر اسلام مواظب بودند که قرآنهای خود را مطابق قرآنی که به رسول خداص عرضه شده بود بنویسند، پس اگر قرآن عرضه شده در کلمه‌ای تاء مستطیل داشت آنها مواظبت می‌کردند که مستطیل نوشته شود و اگر تاء مُدَوّر بود مواظبت می‌کردند مدوّر نوشته شود. و مثلاً اگر بعد از واو جمع هر جا الف بود همه الف می‌گذاشتند. و بعد از واو مفرد الف نمی‌گذاشتند [۳۹] مگر جایی‌که قرآن اصحاب اوّلیّه، الف داشته باشد، آنجا را مواظب بودند که الف داشته باشد [۴۰]. چنان سعی و کوشش در ضبط کمّیّت و کیفیّت آن داشتند که در هیچ کتابی چنین مواظبت نشده. چون حق تعالی وعده فرموده: ﴿إِنَّانَحۡنُ نَزَّلۡنَا ٱلذِّكۡرَ وَإِنَّا لَهُۥ لَحَٰفِظُونَ ٩﴾ [۴۱] [الحجر: ۹]. و او خواست که چنین مواظبتی از قرآن به‌ عمل آید، ناگفته نماند چه بسیار عوام و نفهمند بعضی از گویندگان مذهبی که می‌گویند این قرآنها اهمیت ندارد، زیرا کاغذ و مرکّب است و قرآن حقیقی خود رسول و یا خود امام است. اینان ندانسته‌اند که خود رسول خداص تابع همین قرآنهای کاغذی بود که روی کاغذ نوشته بودند، خدا به او فرمود:

﴿وَٱلَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِٱلۡكِتَٰبِ وَأَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجۡرَ ٱلۡمُصۡلِحِينَ ١٧٠﴾ [۴۲]

[الأعراف: ۱۷۰].

و خود رسول باید به همین قرآن ایمان آورد تا مصداق یؤمنون بالکتاب باشد. و کتاب إلهی عبارتست از همین قرآن‌ها که روی کاغذها نوشته شده. همین گوینده که توهین به قرآن می‌کند و می‌گوید کاغذ و مرکّب است برود در دادگستری حضور دادستان و بگوید این کتاب قانون را دور بیاندازید، زیرا کاغذ و مرکّب است او را زنجیر و زندانی خواهند کرد و به او می‌فهمانند که هر قانونی در کاغذ و صفحات کتاب است، نه در جای دیگر. حال ببینید چه قدر نادانست آن گویندۀ دشمن علی÷ که مدّعی دوستی اوست و می‌گوید در جنگ صفّین چون معاویه قرآن‌ها را سرنیزه کرد، علی÷ فرمود: نعوذ بالله این قرآن‌ها کاغذ و مرکب است! دروغ به این بزرگی را به آن امام نسبت می‌دهند، در حالی‌که تمام مورّخین نوشته‌اند حتّی در نهج‌البلاغه موجود است که آن امام÷ فرمود: ما سزاوارتریم که به دعوت به قرآن لبّیک بگوییم و اجابت کنیم. و تمام فقها و أئمّه‡ فرموده‌اند که هر‌کس به همین قرآن‌های معمول در کاغذ و مرکّب توهین کند، کافر و مرتدّ است و در هیچ تاریخی ذکر نشده که آن حضرت چنین توهین کرده باشد، بلکه حضرت فرمود: «نحن أحَقُّ بمتابعة القرآن» و ما از این دعوت به قرآن سرپیچ نیستیم [۴۳]. علی÷ چنین می‌گوید، ولی مدّعیان دوستی او که دشمن اسلام و قرآنند چنان نسبت‌ها به او بسته‌اند. و ما آن حضرت را از این تهمت‌ها پاک خواهیم کرد. در ذیل عنوان «قرآن از نظر علی÷».

[۳۵] صحيح بخاري، كتاب التفسیر، حدیث (۴۳۱۸). [۳۶] «و اگر نازل کنیم بر تو نوشته‌ای را در کاغذی که بدست‌های خودشان لمس کنند». [۳۷] «شما آن‌را اوراقی قرار می‌دهید مقداری از آن‌را آشکار می‌کنید و بسیاری از آن‌را پنهان می‌کنید.» [۳۸] خوئی، البيان في تفسير القرآن، ۲۷۴؛ و در حاشيه گفته- مصدر خبر- را مشخص کرده: شيخان و أبو داود و ترمذی و نسائی روایت کرده‌اند. [نگا: التاج الجامع للأصول فی أحادیث الرسول، علی منصور ناصف، ج۲ /ص۳۳۲. [۳۹] مثال‌هایی از افعال جمع که واو جمع بدون الف نوشته شده است: جاءو-فاءو- باءو- تبوءو. [۴۰] مانند اَلِفی که در مصاحف امروزی در آخر کلمه می‌بینیم: ﴿مَا يَعۡبَؤُاْ﴾ [الفرقان: ۷۷]- ﴿تَٱللَّهِ تَفۡتَؤُا﴾ [يوسف:۸۵]- ﴿وَأَنَّكَ لَا تَظۡمَؤُاْ﴾ [طه: ۱۱۹] ﴿يَبۡدَؤُاْ ٱلۡخَلۡقَ﴾ [يونس: ۴ و ۳۴]- ﴿أَمَّن يَبۡدَؤُاْ ٱلۡخَلۡقَ﴾ [النمل: ۶۴]- ﴿يَبۡدَؤُاْ ٱلۡخَلۡقَ﴾ [الروم: ۱۱ و ۲۷]. [۴۱] «به درستی که ما خودمان این قرآن را نازل کردیم و بی‌گمان که ما البته آن‌را نگهبانیم». [۴۲] «و آنانکه به کتاب خدا چنگ می‌زنند و نماز را برپا دارند براستی که ما ضایع نمی‌کنیم مزد اصلاح کنندگان را». [۴۳] نص عبارت نهج البلاغة چنین است: «... و هنگامى كه شامیان ما را دعوت كردند تا قرآن را میان خویش داور گردانیم، ما گروهى نبودیم كه به كتاب خداى سبحان پشت كنیم، درحالى‌كه خداوند متعال فرمود: ﴿فَإِن تَنَٰزَعۡتُمۡ فِي شَيۡءٖ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللَّهِ وَٱلرَّسُولِ﴾: «پس اگر در چیزی نزاع کردید آن‌را برگردانید به خدا و رسول» باز گرداندن آن به خدا این است كه كتاب او را به داورى بپذیریم و باز گرداندن به پیامبرص این است كه سنّت او را انتخاب كنیم، پس اگر از روى راستى به كتاب خدا داورى شود، ما از دیگر مردمان به آن سزاوارتریم.» (نهج البلاغة، خطبۀ ۱۲۵).

۵- نویسندگانی که قرآن خود را به رسول خداص عرضه کردند

بسیاری از مورّخین و محدّثین از آن جمله ابوعبیده در کتاب «القراءات» و ابوعبدالله زنجانی در «تاریخ القرآن» و مجلسی در ص۷۷، ج ۹۲ «بحار الأنوار» جدید و سیوطی در کتاب «الإتقان» و محمّد بن اسحق در «فهرست» خود و بخاری در صحیح خود نوشته‌اند که در زمان رسول خداص بعضی از اصحاب او قرآن را در حضور او جمع کرده و به آن حضرت عرضه می‌داشتند، از آن جمله علی بن ابیطالب÷، سعد بن عبید بن النعمان، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ابوزید ثابت بن زید، أبیّ بن کعب، عبید بن معاویه [۴۴] و زید بن ثابت [۴۵].

بخاری در یکجا از قتاده روایت کرده که گفت: از انس بن مالک سؤال کردم خادم رسول خداص که در زمان پیغمبر چه کسی قرآن را جمع کرد؟ او چهار نفر را نام برد که همه از انصار بودند: ۱- أبیّ بن کعب ۲- معاذ بن جبل ۳- زید بن ثابت ۴- ابو زید [۴۶]. و در جای دیگر نقل کرده که یکی از جمع‌کنندگان قرآن در زمان رسول خداص ابوالدرداء بود [۴۷] و در کتاب «الإتقان» سیوطی روایت کرده که جامعین قرآن عدّه‌ای بودند و پنج نفر را نام برده: معاذ، عبادة بن الصامت، أبی بن کعب، ابوالدرداء و ابو ایّوب انصاری. و جای دیگر یکی از جمع‌کنندگان قرآن را در زمان رسول خداص عثمان شمرده و دیگر تمیم‌داری را نام برده. بیهقی، ابی‌داود و شعبی شش نفر را نام برده‌اند و اضافه بر کسانی‌که ذکر شد مجمع بن جاریه را شمرده. و خوارزمی در کتاب مناقب خود روایت کرده و دو نفر را نام برده که زمان رسول خداص قرآن را جمع کردند: علیّ بن ابیطالب÷ و أبیّ بن کعب.

به هر حال از مجموع اخبار و روایات مسلّم می‌شود که‌ عدّه‌ای در زمان رسول خداص نویسنده و جمع‌کنندۀ قرآن بودند در حضور رسول خداص و حضور هزاران نفر اصحاب او. و همان قرآن‌ها توسّط رونویس به‌ تدریج زیاد شد که در خانۀ هر یک از مسلمان‌ها چه اصحاب رسولص و چه تابعین، یک قرآن یا بیشتر موجود بوده، تا جایی که یک نفر مانند ربیع بن خثیم چهار صد نفر شاگرد قاری قرآن داشت، و او بود که از طرف حضرت أمیر÷ مأمور سرحد قزوین شد. و آن قدر نسخه‌های قرآن در عصر صحابه و تابعین زیاد شده بود که در دسترس تمام مسلمین بود و به‌ همین صورت نسخه‌ها رو به ازدیاد بود و مسلمین از پدران خویش گرفتند و به فرزندان خود رسانیدند تا زمان ما که میلیون‌ها قرآن نوشته و یا به چاپ رسیده و نشر شده و تمام مسلمین‌ سابقین و لاحقین راویان و ناقلان و کاتبان این قرآن بوده‌اند، از زمان ما تا زمان رسول خداص به‌ تواتر رسیده و هیچ کتابی این چنین تواتری به خود ندیده. متأسفانه مسلمین که باید تواتر قرآن را بدانند و متوجّه باشند که قرآن سند دین و مدرک رسالت پیغمبر و سند شریعت ایشان است، در عین بی‌خبری مانده و متوجّه نشده‌اند تا جایی که بعضی از ایشان خیال کرده‌اند این قرآن نوشتۀ یکی از اصحاب و راوی آن عثمان می‌باشد، غافل از آنکه عثمان مردم را به قرائت واحد دعوت کرد، آن هم قرآنی که بین اصحاب رسول مشهور بود و به رسول‌خداص عرضه شده بود، و این عمل مورد قبول اصحاب رسولص با تأیید علی بن ابیطاب÷ بود نه اینکه عثمان قرآنِ خود را که مدوّن کرده به ‌زور بر سایرین تحمیل کرده باشد! خیر چنین نبوده، چون پس از رسول خداص در کیفیّت قرائت بسیاری از کلمات قرآن اختلاف بود مثلا یکی ﴿مَٰلِكِ يَوۡمِ ٱلدِّينِ٤﴾ و دیگری ﴿مَلِكِ يَوۡمِ ٱلدِّينِ٤﴾ می‌خواند. یکی ﴿يَطۡهُرۡنَ﴾ به‌‌ تخفیف و دیگری ﴿يَطّهُرۡنَ﴾ به ‌تشدید طاء قرائت می‌نمود [۴۸]. خلیفۀ سوم که آن روز زمامدار مسلمین بود اصحاب رسول خداص را خواست برای رفع اختلاف چنانکه ذیلاً بیان می‌شود:

[۴۴] أبو عبد الله زنجانی در تاریخ القرآن گفته (حاشیه ص ۲۵): «عبید بن معاویة؛ و گفته شده: عبید بن معاذ؛ و گفته شده: عتیک بن معاذ جزری، چنانکه در أسد الغابة آمده است.» [۴۵] نگا : أبو عبد الله زنجانی، تاريخ القرآن (ص ۲۴- ۲۵). [۴۶] صحيح بخاری، ۶۹- كتاب فضائل القرآن، حدیث (۴۷۱۷). [۴۷] صحيح بخاری، ۶۹- كتاب فضائل القرآن، حدیث (۴۷۱۸). [۴۸] قرائت‌هایی را که مؤلف / در مورد این دو کلمه نقل کرده‌اند، از قرائت‌های متواتر می‌باشد و همواره به عنوان بخشی از قرآن قرائت می‌شوند. قابل ذکر است که ابوعمرو، ابن عامر و عاصم در روایت شعبه آن‌را «يَطْهُرْنَ» با سکون طاء خوانده‌اند. اما حمزه، کسائی و عاصم در روایت حفص آن‌را «يَطَّهَّرْنَ» با تشدید خوانده‌اند. و در لفظ «مَٰلِكِ» قراء سبعه آن‌را «مَالكِ يومِ الدِّيْنِ» خوانده‌اند جز روایت قالون از نافع که آن‌را «مَلِكِ یومِ الدینِ» خوانده است. بنابراین، تمامی این قراءات، متواتر است و ایمان به آن‌ها بر این مبنا که بخشی از قرآن کریم هستند، واجب است. [مُصحح]

۶- عثمان به رأی اکثریّت، قرائت مشهور را انتخاب کرد

آقای خوئی در کتاب «البیان» ص۱۷۱، ابوعبدالله زنجانی در «تاریخ القرآن» ص ۶۵، سیوطی در «الإتقان»، صاحب کتاب فهرست در «الفهرست»، بخاری در صحیح خود و هم دیگران نوشته‌اند که پس از رسول خداص اختلاف قرائت در بعضی از کلمات قرآن آن ‌هم در صدر اسلام زیاد موجب تشتّت و نفاق بود تا زمان عثمان این اختلاف شدّت پیدا کرد، بعضی از مسلمین مآل‌اندیش به فکر رفع اختلاف افتادند، کار به جائی رسید که معلّمین قرآن با شاگردان خود به نزاع و مشاجره پرداختند و قرّاء و حافظان قرآن در شام، یمن، عراق، آذربایجان و ارمنستان پراکنده شدند و به ‌واسطۀ مجاورت عرب با عجم و اختلاط لغات، این اختلاف زیادتر می‌شد به طوری‌که باعث تأثر یک نفر مسلمان فهمیده می‌شد. در این هنگام حذیفه بن یمان که یکی از بزرگان اصحاب رسول خداص بود از استمرار این اختلاف احساس خطر کرد و او با اهل شام در فتح ارمنیّه و آذربایجان شرکت کرده بود و اختلاف و جدال قرّاء را دیده بود، چون وارد بر عثمان شد عاقبت سوء اختلاف قرّاء را اعلام و اظهار وحشت کرد و فریاد زد ای خلیفۀ رسول، أمّت اسلامی را دریاب، پیش از آنکه مانند یهود ونصاری در کتاب آسمانی خود اختلاف کنند. لذا عثمان شخصی را نزد حفصه فرستاد و قرآنی‌ که نزد او بود خواست، سپس دوازده نفر از مهاجر و انصار را که اکثرشان جوان و با سواد بودند خواست از آن‌جمله: زید بن ثابت، عبدالله بن زبیر، سعید بن عاص و عبدالرحمن بن حارث. و پس از آن امر کرد که قرآن را با چند نسخۀ موافق یکدیگر استنساخ کنند و دستور داد اگر در کیفیّت نوشتن یک کلمه اختلاف کردید آن طوریکه در زبان قریش معمول است بنویسید زیرا قرآن به زبان ایشان نازل شده [۴۹] و خود عثمان نیز نظارت می‌کرد و سایر اصحاب رسول خداص را نیز خواست و گفت آنچه نوشته می‌شود نظارت کنید و آن قرائتی که محلّ اتّفاق و مشهور بین اصحاب و محقّق باشد که همان «ما أنزل الله» می‌باشد درج کنید. تا اینکه چهار نسخۀ قرآن موافق یکدیگر در حضور اصحاب رسول عرضه داشتند، و طبق همان قرائتی که به رسول خداص عرضه شده بود تهیّه کردند. و سپس یک نسخه به بصره و یکی به کوفه و یکی به شام فرستادند و یکی را در مدینه گذاشتند و مقرّر شد که هر کس در هر شهری قرائت و استنساخ می‌کند، باید مطابق همان نُسَخ باشد که دیگر اختلافی بین مسلمین نباشد. در «تاریخ القرآن» زنجانی می‌نویسد نسخه‌ای‌ که به شام فرستادند تا قرن هشتم هجری در مسجد دمشق باقی بود و بعداً به لنینگراد و سپس به جای دیگر نقل شد [۵۰].

[۴۹] اصل واقعه را بخاری در صحیح خود آورده است: ۶۹- كتاب فضائل القرآن، ح (۴۷۰۲)؛ و همچنین در سنن ترمذی (۳۱۰۴) و سنن نسائی الكبرى (۷۹۸۸) و دیگران هم آن‌را روایت کرده‌اند. [۵۰] زنجانی، تاريخ القرآن (۴۵- ۴۶).

۷- عثمان کار واجبی را به تأیید علی÷ انجام داد

چنانکه در «تاریخ ‌القرآن» زنجانی ص۶۸ مسطور شده و ابن طاوس در کتاب «سعدالسعود» و سیوطی در «الإتقان» و شهرستانی در مقدّمۀ تفسیرخود نوشته‌اند: عثمان به رأی امیرالمؤمنین علی÷ و به تأیید او و به اشارۀ او قرآن‌ها را جمع و نسخه‌های متّحده‌ای مانند یکدیگر به وجود آورد. کتب از سوید بن علقمه مذکوره روایت کرده‌اند که گفت: شنیدم علی بن ابیطالب÷ در خطابه و خطبۀ خود می‌فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ، اَللهَ، اَللهَ، إِيَّاكُمْ وَالْغُلُوَّ فِي أَمْرِ عُثمَانَ، وَقَوْلُكُمْ: حَرَّاقُ المَصَاحِفِ، فَوَ اللهِ مَا حَرَقَهَا إِلَّا عَنْ مَلَأٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِه وَسَلِّمْ [۵۱]، جَمَعَنَا، وَقَالَ: مَا تَقُولُونَ فِي هَذِهِ القِرَاءَةِ الَّتِي اِخْتَلَفَ النَّاسُ فِيهَا، یُلِقِي الرَّجُلُ الرَّجُلَ فَیَقُولُ: قِرائَتِي خَیرٌ مِنْ قِرائَتِكَ وَهَذَا یَجُرُّ إِلَى الكُفْرِ. فَقُلْنَا: مَا الرَّأْيُ؟ قَالَ: أُرِیْدُ أَن أَجْمَعَ النَّاسَ عَلَی مُصْحَفٍ وَاحِدٍ فَإِنَّكُمْ إِنْ اْخْتَلَفْتُمْ الیوم كَانَ مِنْ بَعْدِكُمْ أَشَدُّ اخْتِلَافًا. فَقُلْنَا: نِعْمَ مَا رَأَیْتَ. فَأَرْسَلَ إلى زَيْدِ بْنِ ثَابِتٍ وَسَعِيدِ بْنِ الْعَاصِ وَقَالَ: یَكْتُبُ أَحَدُكُمَا ویُمْلِي الآخَرُ [۵۲]، فَلَمْ یَخْتَلِفا فِي شَيْءٍ إِلَّا فِي حَرْفٍ وَاحِدٍ فِي سُورَةِ الْبَقَرَةِ فَقَالَ أَحَدُهُمَا: «التَّابُوتُ» وَقَالَ الآخَرُ «التَّابُوةَ» وَاخْتَارَ قراءة زید بِنْ ثَابِت لِأَنَّهُ کَتَبَ الوَحْيَ» [۵۳]. یعنی فرمود: «ای مردم، خدا را ملاحظه کنید و از خدا بترسید و از زیاده‌ ‌روی در امر عثمان و بدگویی به او خودداری کنید و از گفتن سوزانندۀ مصاحف به او خودداری نمایید، زیرا به خدا قسم عثمان این کار را نکرد مگر پس از اشارۀ گروهی از اصحاب رسول خداص. عثمان ما را جمع کرد و به ما گفت: چه می‌گویید در این قرائت که مردم در آن اختلاف کرده‌اند، این مرد آن مرد را ملاقات می‌کند و می‌گوید قرائت من بهتر از قرائت تو است و این کار منجر به کفر می‌شود؟ پس ما گفتیم: رأی خود را بگو. گفت: می‌خواهم مردم را جمع کنم و متّحد نمایم بر مصحف واحد و قرائت واحد، زیرا گر شما امروز (که صدر اسلام است) اختلاف کنید، پس از شما اختلاف شدیدتر خواهد شد؟ ما گفتیم این رأی خوبی است، همین کار را بکن. پس عثمان فرستاد و زید بن ثابت و سعید بن عاص را حاضر کرد و گفت: یکی از شما بنویسد و دیگری بخواند. پس این دو نفر اختلافی نکردند در کتابت قرآن مگر در یک حرف که در سورۀ بقره آیۀ ۲۴۸ می‌باشد، پس یکی از ایشان گفت: «تابوت» به تاء مستطیل و دیگری گفت: «تابوة» به‌تاء مستدیر. و قرائت زید بن ثابت انتخاب شد زیرا کاتب وحی بود نزد رسول خداص (و به تاء مستطیل نوشته شد)».

بنابر آنچه ذکر شد قرآنی که فعلاً در دسترس هشتصد میلیون مسلمان [۵۴] است همان قرآن رسول‌خداص و اصحاب او است و قرآنی است که به نظارت امیرالمؤمنین علی÷ و تصویب و تأیید او تهیّه شده و آن حضرت در خُطَب نهج‌البلاغه همین قرآن معمول را حجّت بر خلق و امام همه دانسته و أمر به انتفاع و اتّباع از آن نموده، چنانکه خواهد آمد. و اگر کم و یا زیاده شده بود بر آن حضرت واجب بود در زمان خلافت خود آنرا تصحیح و یا لااقلّ گوشزد کند زیرا این کار از هر کاری واجب‌تر و موجب حفظ سند شریعت و میزان حقّ و باطل بود. اضافه بر اینکه آن حضرت اشکالی نکرده در زمان خلافتش، بلکه در حضور مستمعین خود همین قرآن را واجب الاتّباع و کافی دانسته و فرموده در اختلافات دینی باید به آن رجوع کنند، چنانچه کلمات او در فصل دهم خواهد آمد. بنابراین برای احدی از مسلمین عذری پذیرفته نخواهد بود در ترک تمسّک به قرآن. و این حجّت باقیه و معجزۀ متواتره موجود مانده بدون نقص و تحریف.

آقای خوئی در ص ۱۷۰ کتاب «البیان» می‌نویسد: نسبت‌دادن جمع قرآن را به خلفاء امر موهومی است که مخالف کتاب خدا و سنت رسولص و اجماع أمّت و مخالف عقل می‌‌باشد و اگر بگوییم جمع‌کنندۀ قرآن ابوبکر بوده در أیّام خلافتش، چنین بوده که ابوبکر همان قرآن مشهور بین اصحاب را برای خود رونویسی کرده و تدوین نموده. و شکّی نیست که عثمان نیز قرآن را جمع و مدوّن نموده در زمان خلافتش، أما نه به ‌معنای اینکه آیات و سُوَرِ آن را به‌ سلیقۀ خود جمع کرده باشد، خیر، بلکه به این معنی که مسلمین را جمع نموده بر یک قرائت مشهورِ متواتر بین اصحاب و از تشتّت و تفرقۀ در قرائت جلوگیری کرده و مسلمین را از اختلافات در قرائت بازداشته. و گفتار آقای خوئی را جمعی از بزرگان دیگر نیز نوشته‌اند.

حارث محاسبی گفته: مشهور بین مردم این است که قرآن را عثمان جمع نموده، ولی چنین نیست، و این شهرت اصلی و مدرکی ندارد فقط عثمان مردم را بر قرائت به طریق واحد وادار کرد و آنهم با اشاره و اختیار مهاجرین و انصار [۵۵]. آقای خوئی می‌نویسد: عثمان مردم را وادار کرد به قرائت واحده، همان قرائتی که متعارف بین مسلمین بود و از رسول خداص گرفته بودند و این کار عثمان کار خوبی بود و خدمتی بود که احدی از مسلمین بر او انتقاد نکرد [۵۶]. اما انتقادی که بر او داشتند این بود که چرا ولایات را به بستگان و فامیل خود سپرده و بیت‌المال را حیف و میل می‌کنند. و چرا بعضی از قرآنهای مخالف قرائت مشهور را از بین برد. و در ص ۱۷۳ می‌نویسد: اگر قرآنی برخلاف قرآن معمولی طبق روایات آحاد نزد امیرالمؤمنین÷ بوده، دلیل بر این نمی‌شود که آن قرآن کمتر و یا زیادتر از این قرآن معمولی بوده، بلکه در آن چیزی از تأویل و مورد نزول و یا شرح مراد بوده و ممکن است در مورد نزول نام بعضی از منافقین بوده که انتشار آنرا مصحلت ندانسته، ولذا علی÷ آنرا از جامعه برکنار داشته. به اضافه روش رسول خداص و حُسن اخلاق او منافات داشت با اینکه اسماء منافقین را در کتاب خدا یعنی در ذیل آن ذکر کند [۵۷]. و سنّت خدا نیز بر این جاری نشده که اسرار و نفاق بندگان را فاش کند و مسلمین را وادار کند که به یکدیگر فحش و سبّ و لعن کنند و به جان هم بیفتند، پس اگر اسماء منافقین در قرآن علی÷ بوده در متن آن قرآن نبوده بلکه به عنوان توضیح بوده و دانستن آن هم بر کسی لازم نبوده است.

[۵۱] تا اینجا زرقانی در مناهل العرفان آن‌را ذکر کرده است (۱/۲۶۲)؛ و مصدر روایت را به ابوبكر انباری نسبت داده است. [۵۲] کل روایت تا اینجا در كتاب المصاحف ابن أبی داود، آمده، اثر شماره (۶۲). [۵۳] مرجع قبلی، اثر شماره (۵۶). [۵۴] احتمالا جمعیت مسلمانان در زمان نویسنده این اندازه بوده اما امروزه جمعیت مسلمانان به یک میلیارد رسیده است. [۵۵] نگا: سیوطی، الإتقان في علوم القرآن، نوع ۱۸، ج۱/ص ۱۰۳. [۵۶] سید خوئی، البيان في تفسير القرآن، طبع كویت (ص: ۲۷۶-۲۷۷). [۵۷] مرجع قبلی (ص: ۲۴۳- ۲۴۴).

۸- دلائل دیگر بر جمع قرآن زیر نظر حضرت رسولص

از تواریخ و روایات مسلّم می‌شود که در زمان رسول خداص قرآن به ‌شکل کتابی جمع و مُدَوَّن شده، اضافه بر دلائلی که ذکر شد دلائل دیگری نیز در اینجا می‌باشد: [۵۸]

دلیل اول: خبر متواتری ‌که فِرَق مسلمین از رسول خداص روایت کرده‌اند که فرمود: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللَّهِ وَعِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي‏» و یا «کتابَ الله وسنَّتِي» [۵۹]. یعنی من دو چیز گران‌بها را در میان شما می‌گذارم یکی کتاب خدا و هُوَ «الثِّقل الأكبر» که آن بزرگتر است. بنابراین، رسول خداص کتابی داشته و موجود بوده که در دسترس و میان امّت گذاشته و چنین استفاده می‌شود که قرآن به شکل کتابی بوده مدوّن، نه اینکه آیات متفرّقه‌ای در احجار، برگ‌ها، سنگ‌ها و پوست‌ها باشد. و دیگر اینکه متعدّد بوده، که در دسترس همه باشد و الاّ اگر یک قرآن باشد، آن‌هم تحت نظر وصیِّ خود در میان صندوقی مُقَفَّل بگذارد صِدق تارکٌ فیکم نمی‌کند.

دلیل دوم: آیات خود قرآن که مکرّر اطلاق کتاب بر قرآن شده و اگر به‌ شکل کتاب مدوّن نبود اطلاق کتاب بر او صحیح نبود، مثلاً در آیۀ ۱۱۹ سورۀ آل عمران فرموده:

﴿وَتُؤۡمِنُونَ بِٱلۡكِتَٰبِ كُلِّهِ﴾ [۶۰] [آل عمران: ۱۱۹].

که این صریح است تمام قرآن مجموع و مدوَّن بوده به ‌شکل کتابی که خدا ایمان به تمام آنرا خواسته؛ و در سورۀ بقره آیۀ ۲ فرموده:

﴿ذَٰلِكَ ٱلۡكِتَٰبُ لَا رَيۡبَۛ فِيهِۛ﴾ [۶۱] [البقرة: ۲].

و در آیۀ ۷ آل عمران فرموده:

﴿هُوَ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ مِنۡهُ ءَايَٰتٞ مُّحۡكَمَٰتٌ هُنَّ أُمُّ ٱلۡكِتَٰبِ وَأُخَرُ مُتَشَٰبِهَٰتٞ﴾ [آل عمران: ۷].

«آن‌خدا خدایی است که نازل کرده بر تو این کتاب را که قسمتی از آن آیات محکمات است و آن امّ‌الکتاب و اصل کتاب است و قسمت دیگر از آن متشابهات است».

و چنین سخنی در جایی گفته می‌شود که کتاب مدوّن مجموعی باشد دارای دو قسمت، سپس بگوید قسمتی از آن چنین و قسمت دیگر چنان است. و مانند آنکه در سورۀ نحل آیۀ ۸۹ فرموده:

﴿وَنَزَّلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ تِبۡيَٰنٗا لِّكُلِّ شَيۡءٖ﴾ [۶۲] [النحل: ۸۹].

که به کتاب مدوّن معیّنی گفته می‌شود که در آن بیان هرچیزی می‌باشد و مانند آنکه در سورۀ آل عمران آیۀ ۳ فرموده:

﴿وَأَنزَلَ ٱلتَّوۡرَىٰةَ وَٱلۡإِنجِيلَ ٣ مِن قَبۡلُ هُدٗى لِّلنَّاسِ وَأَنزَلَ ٱلۡفُرۡقَانَ﴾ [۶۳] [آل عمران: ۳-۴].

چنانچه نمی‌توان گفت مقصود از تورات و انجیل کتاب مدوّنی نبوده بلکه پس از موسی و عیسیإ مدوّن شده همینطور نمی‌توان گفت کتابی مدوّن نزد محمدص نبوده بلکه پس‌ از فوت او مدوّن شده، اگر به حضرت موسی و حضرت عیسیإ کتابی مدوّن در زمان خودشان نازل نبوده ﴿ءَاتَيۡنَا مُوسَى ٱلۡكِتَٰبَ﴾ [۶۴] که در سورۀ بقره آیۀ ۵۳ ذکر شده نعوذ بالله غلط است. پس همانطور که نمی‌توان گفت در زمان موسی÷ کتابی نبوده و پس از فوت او کتابی شده، همین‌طور نسبت به قرآن نمی‌توان چنین سخنی گفت. و اینکه خدا در سورۀ انعام آیۀ ۳۸ فرموده:

﴿مَّا فَرَّطۡنَا فِي ٱلۡكِتَٰبِ مِن شَيۡءٖ﴾ [۶۵] [الأنعام: ۳۸].

که الف و لام الکتاب اشاره به همان کتاب مدوّنی می‌باشد که به ‌دست رسول خداص بوده و همه چیز در آن ذکر شده و اگر چنین نبود مردم سؤال می‌کردند: کو آن کتاب؟ و همچنین آیات دیگری‌که فرموده:

﴿وَهَٰذَا كِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ مُبَارَكٞ فَٱتَّبِعُوهُ﴾‌ [۶۶] [الأنعام: ۱۵۵].

و فرموده:

﴿ٱللَّهُ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ ٱلۡكِتَٰبَ بِٱلۡحَقِّ وَٱلۡمِيزَانَ﴾ [۶۷] [الشوری: ۱۷].

و: ﴿إِنَّآ أَنزَلۡنَآ إِلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ بِٱلۡحَقِّ لِتَحۡكُمَ بَيۡنَ ٱلنَّاسِ...﴾ [۶۸] [النساء: ۱۰۵].

و در سورۀ یونس آیۀ ۳۷ فرموده:

﴿وَمَا كَانَ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانُ أَن يُفۡتَرَىٰ مِن دُونِ ٱللَّهِ وَلَٰكِن تَصۡدِيقَ ٱلَّذِي بَيۡنَ يَدَيۡهِ وَتَفۡصِيلَ ٱلۡكِتَٰبِ لَا رَيۡبَ فِيهِ﴾ [۶۹] [یونس: ۳۷].

که در تمام این اطلاقات و موارد مقصود مجموعۀ مدوّنی بوده به شکل کتاب، و إلّا چند آیۀ متفرّقه میزان صحّت و سقم تمام مطالب دینی نمی‌شود. و اگر کسی بگوید چنین کتابی در زمان رسول خداص نبوده و بعداً به‌ وجود آمده، یعنی پس از وفات آن حضرت به ‌دست علی÷ و یا به ‌دست عثمان مدوّن شده، تمام این آیات قرآن را تکذیب کرده و چنین کسی را نمی‌توان مسلمان نامید. آری، تفرقه و نفاق ریشۀ اسلام را متزلزل کرده و آبرو و حیثیّت مسلمین و کتاب الهی آنان را برده و خودشان به ‌دست خود احادیث ضدّ قرآنی جعل کردند و گویا خواسته‌اند که لطمه به ‌اعتبار قرآن بزنند، اگرچه خدا فرموده:

﴿يُرِيدُونَ لِيُطۡفِ‍ُٔواْ نُورَ ٱللَّهِ بِأَفۡوَٰهِهِمۡ وَٱللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ...﴾ [۷۰] [الصف: ۸].

ملاحظه کنید دو فرقۀ شیعه و سنّی آمدند هر یک برای اعتبار خود و کوبیدن طرف اخباری جعل کردند ضدّ تمام آن آیاتی که فوقاً ذکر شد و اصل مدرک اسلام و سند شریعت خود قرآن را تضعیف کردند. یکی خبری جعل کرد که پس از رسول خداص، علی÷ خانه نشست و قرآن را جمع کرد و به ‌شکل کتاب نموده و قرآنی را که خدا برای هدایت جهانیان نازل فرموده نزد خود در صندوقی مُقَفّل گذاشت و آنرا نزد وصیِّ خود امام حسن÷ مخفی کرد و مسلمین را از فیض قرآن محروم کرد. باید گفت: راوی این خبر به خدا و اسلام و قرآن عقیده نداشته زیرا علی÷ در زمان خلافت خود در بالای منبر همین قرآن معمولی را حجّت و امام دانسته و در خطبۀ ۱۳۳ نهج‌البلاغه و سایر خُطَب خود مردم را به آن ترغیب کرده و خود از قرآن مخفی نام نبرده به اضافه حق تعالی مکرّر در قرآن فرموده: ‌ای مسلمین قرآن به ‌سوی شما و برای شما نازل شده مانند آیۀ ۱۷۴ سورۀ نساء:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَكُم بُرۡهَٰنٞ مِّن رَّبِّكُمۡ وَأَنزَلۡنَآ إِلَيۡكُمۡ نُورٗا مُّبِينٗا ١٧٤﴾ [۷۱]

[النساء: ۱۷۴].

و در سورۀ بقره آیۀ ۱۳۶ فرموده:

﴿قُولُوٓاْ ءَامَنَّا بِٱللَّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡنَا﴾ [۷۲] [البقرة: ۱۳۶].

و در آیۀ ۱۸۵ فرموده:

﴿شَهۡرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِيٓ أُنزِلَ فِيهِ ٱلۡقُرۡءَانُ هُدٗى لِّلنَّاسِ﴾ [۷۳] [البقرة: ۱۸۵].

و در سورۀ زمر آیۀ ۴۱ فرموده:

﴿إِنَّآ أَنزَلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ لِلنَّاسِ﴾ [۷۴] [الزمر: ۴۱].

باید گفت: نعوذ بالله تمام این آیات دروغ است، زیرا زمان رسول خداص کتابی نبوده و پس از رسول خداص هم کتابی در صندوقی مقفّل شده و مردم مسلمین همه بی‌کتاب بودند تا علی÷ پس از مدّتی آمده چنین و چنان کرده.

و از آن‌طرف سنّیان برای بالا بردن خلفاء و جعل فضیلت برای ایشان آمدند اخباری جعل کردند که جمع‌کنندۀ قرآن پس از رسول خداص ابوبکر بود و او بود که چنین خدمتی به جامعۀ مسلمین نمود و آنان را از بی‌کتابی نجات داد و در بعضی از اخبار دیگرشان جامعِ قرآن خلیفۀ دوم عمر بود و در بعضی از اخبار دیگر جامع قرآن عثمان بوده [۷۵]، آقای خوئی و هم سیوطی در کتاب «البیان» و «الإتقان» این اخبار را ذکر کرده‌اند، ولی آقای خوئی می‌گوید این اخبار؛ اخبار آحاد و تماماً بی‌اعتبار است و گویا دست دشمنِ اسلام در کار بوده و اینان متوجه نشده‌اند. آقای خوئی در ص ۱۷۱ کتاب «البیان» می‌گوید: نسبت‌ دادن جمع قرآن به هر یک از خلفا امر موهومی است که مخالف است با کتاب خدا و سنت رسولص و عقل و اجماع مسلمین [۷۶].

دلیل سوم: فصاحت و بلاغت و شیرینی و دل‌نشینی قرآن محرّک آن بوده که اصحاب رسولص آنرا جمع کنند، عربی که اشعار و خُطَبِ فصیح جاهلیّت را جمع می‌کرده، چگونه ممکن است قرآنی را که هر فصیح و بلیغی را عاجز کرده بود جمع نکند و حال آنکه تمام عرب دلباختۀ آن بودند، مؤمن عرب برای ایمانش و کافر عرب برای معارضه و آوردن مثل آیاتش.

دلیل چهارم: زعامت و سلطنت رسول خداص و میل و رغبت او به قرآن و حفظ و نوشتن آن. اگر سلطان قومی به چیزی متمایل شد، تمام ملّتش به آن رغبت پیدا می‌کنند، خصوصاً سلطنتی که عنوان دینی نیز داشته باشد، در این صورت مردم برای طلب‌ دنیا و دین به قرآن راغب بودند و حافظ قرآن مانند استاد دانشگاه مقامی داشت که برای هر‌کس مورد رغبت است. و اگر نباشد مگر همین علل برای تدوین قرآن در زمان رسول خداص، کافی خواهد بود.

دلیل پنجم: اجرها، ثوابها و بهره‌هایی‌ که برای قرآن ذکر شده، رسول خداص برای قرائت، حفظ، جمع و کتابت آن چقدر بیانات دارد، شیخ صدوق در «جامع الأخبار» روایت کرده از رسول خداص که فرمود: «یا سَلْمَان! لَیس شَيْء بَعْد تَعلِیم العِلْم أَحَبُّ إلی اللهِ تَعَالی مِنْ قراءةِ القُرْآن» [۷۷]. و نیز فرمود: «فَضْلُ الْقُرْآنِ عَلَى سَائِرِ الْكَلَامِ كَفَضْلِ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ» [۷۸]. و فرمود: «الْقُرْآنُ أَفْضَلُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ دُونَ اللَّه‏» [۷۹]. و فرمود: «مَنْ أَعْطَاهُ اللهُ الْقُرْآنَ فَرَأَى أَنَّ رَجُلًا أُعْطِيَ أَفْضَلَ مِمَّا أُعْطِيَ فَقَدْ صَغَّرَ عَظِيماً وَعَظَّمَ صَغِيرا» [۸۰]. و فرمود: «اقْرَءُوا الْقُرْآنَ وَاسْتَظْهِرُوهُ، فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَا يُعَذِّبُ قَلْباً وَعَى الْقُرْآن‏». یعنی: «قرائت قرآن کنید و آنرا تکیه‌گاه خود قرار دهید زیرا خدای تعالی عذاب نمی‌کند دلی‌ را که ظرف قرآن باشد.» و فرمود: روز قیامت به قاری قرآن گفته شود: «اِقرأ وارقأ» یعنی: «از آیات قرآن بخوان و بالا برو.» زیرا درجات بهشت به مقدار شمارۀ آیات قرآن است که به هر آیه درجه‌ای عنایت می‌شود و هزاران حدیث دیگر که مقداری از آن را از نهج‌البلاغه نقل خواهیم کرد و لذا حفظ و جمع قرآن مورد رغبت جوانان بود. آقای خوئی در ص ۱۶۵ کتاب «البیان» به سند صحیح از عبدالله بن عمر [۸۱] نقل کرده که گفت: قرآن را جمع کردم و هرشب می‌خواندم، خبر من به رسول خداص رسید، فرمود: قرآن را ماهی یک مرتبه ختم کن [۸۲]. و برای اصحاب رسول خداص جمع قرآن و قرائت آن یکی از بزرگترین عبادت‌ها بود، چنانکه کلیب اسدی گوید: آنقدر صدای زمزمه و ضجّۀ قاریان قرآن در مسجد رسول خدا بلند بود که علی÷ می‌فرمود: «طوبی لهؤلاء» [۸۳]یعنی: «خوشا به حال این قوم!» و رسول خداص چون کثرت ضجّۀ قاریان را به تلاوت قرآن دید، امر نمود که؛ صداهای خود را کوتاه کنید تا یکدیگر را به غلط نیفکنید.

دلیل ششم: اجماع امّت بر اینکه قرآن متواتر است و اگر بگوییم قرآن پس از رسول خداص جمع و مدوّن شده به دست دو نفر، برخلاف اجماع سخن گفته‌ایم و این باطل است. پس چنانکه ذکر شد عدّۀ زیادی در حضور رسول خداص و در محضر صدها نفر از اصحاب او این قرآن را جمع، مدوّن و نشر نموده‌اند و در زمان رسول خداص و خلفای پس از او هرکس قرآن را نوشته به نظارت و تأیید سایر اصحاب بوده و خصوصاً امیرالمؤمنین÷ و خانواده و اصحاب او نیز در آن نظارت داشته‌اند و اکثر اصحاب حضرت امیر÷ قاریان قرآن بوده‌اند و لذا قرآن از کم و زیاد مصون مانده است، چنانچه در فصل ۱۷ بیان خواهد شد.

[۵۸] چنین دیدگاهی نادرست بوده و بلکه بر خلاف روایات حدیثی و تاریخی صحیح می‌باشد. حقیقت آن است که جمع قرآن کریم در طول مدت دو دوره صورت گرفت. در عهد رسول خدا ص و خلفای راشدین؛ و جمع قرآن در هریک از این دوره‌ها مزایا و ویژگی‌های خاص خود را داشته است. در توضیح این مسأله به مطالبی که برخی از علمای معاصر در این زمینه ذکر کرده‌اند اشاره می‌کنیم. (علمایی چون محمد علی صابونی در «علوم القرآن» و دکتر صبحی صالح در کتاب «مباحث فی علوم القرآن»): الف) منظور از جمع قرآن و کتابت آن: جمع قرآن به دو معنا در نصوص وارد شده است: چنانکه در این آیه: ﴿إِنَّ عَلَيۡنَا جَمۡعَهُۥ وَقُرۡءَانَهُۥ١٧﴾[القيامة: ۱۷] «بر عهده ما است جمع و قرائت آن» جمع به معنای حفظ و به حافظه سپردن می‌باشد. و «جماع القرآن» به معنای حافظان قرآن می‌باشد. و معنای دوم جمع قرآن، کتابت آیات و سوره‌های آن به طور پراکنده می‌باشد یا فقط به معنای مرتب کردن آیات و نوشتن هر سوره در صحیفه‌ای جدا یا مرتب کردن آیات و سوره‌ها در یک مصحف می‌باشد. چنانکه هریک پس از دیگری مرتب شده باشد. ب) جمع قرآن در عهد نبوت: جمع قرآن در عصر نبوت به دو صورت بوده است: جمع در سینه‌ها به وسیله حفظ و به خاطر سپردن آن و جمع در سطرها از طریق کتابت و نوشتن. جمع قرآن در سینه‌ها: قرآن کریم بر پیامبر امی ص نازل شد. تلاش رسول خدا متوجه حفظ و به خاطر سپردن قرآن به همان شیوه‌ی نازل شده، بود؛ سپس آن‌را با درنگ بر مردم می‌خواند تا آن‌را حفظ نموده و به خاطر بسپارند. و این روش ضرورتی برای پیامبر امی بود که خداوند او را به سوی اعراب امی فرستاده بود. و شرایط امی – عادتا- چنان ایجاب می‌کند که به حافظه و قوه نگه دارنده ذهن خود اعتماد کند. چرا که نه می‌تواند بخواند و نه می‌تواند بنویسد. امت عرب در زمان نزول قرآن، از ویژگی‌های نژاد عرب به طور کامل برخوردار بودند. از جمله حافظه نگه‌دارنده قوی و سرعت حفظ؛ شخص عربی صدها هزار بیت شعر حفظ می‌کرد و احساب و انساب را می‌دانست و آن‌ها را به خاطر می‌سپرد و تاریخ را می‌شناخت. و در میان آن‌ها کمتر کسی را می‌یافتی که از حسب و نسب بیگانه باشد یا اینکه «المعلقات العشر» را با وجود اشعار زیاد آن و دشواری حفظ آن، حفظ نباشد!! اما قرآن در میان آن‌ها نازل شده و با قوت بیان و زیبایی احکام و عظمت دلیل و برهانش آن‌ها را شگفت زده کرده و شعور و احساس آن‌ها را به خود جلب نموده و بر عقل و فکر و اندیشه آنان چیره شد. چنانکه تلاش آنان را متوجه کتاب مجید نمود و بدان روی آوردند و آن‌را حفظ نموده و آیات و سوره‌های قرآن را به خاطر سپرده و شعر را رها کردند. چرا که در قرآن روح زندگی را یافتند. اما رسول خدا ص از حرص شدیدی که نسبت به حفظ قرآن داشت شب را با تلاوت قرآن در نماز و عبادت و تلاوت و تدبر در معانی آن می‌گذراند چنانکه پاهایش از کثرت قیام ورم می‌کرد و همه این‌ها در راستای عمل به امر خداوند متعال بود که فرمود: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُزَّمِّلُ١ قُمِ ٱلَّيۡلَ إِلَّا قَلِيلٗا٢ نِّصۡفَهُۥٓ أَوِ ٱنقُصۡ مِنۡهُ قَلِيلًا٣ أَوۡ زِدۡ عَلَيۡهِ وَرَتِّلِ ٱلۡقُرۡءَانَ تَرۡتِيلًا٤﴾ [المزمل: ۱- ۴]: «ای گلیم بر خود پیچیده و یا بار رسالت متحمل شده، شب را قیام کن مگر اندکی، نیمی از آن و یا اندکی کمتر از آن؛ و یا بر آن بیفزا و قرآن را به تأنی و ترتیب قرائت نما بتأنی کامل.» بر این اساس عجیب نیست که رسول خدا سرور حافظان باشد و همه‌ی قرآن در قلب شریف او جمع شده باشد و نیز مرجع تمام مسلمانان در هر امری از قرآن باشد که به آن‌ها یاری می‌رساند. صحابه نیز چنان بودند که در تلاوت قرآن و تکرار آن با یکدیگر مسابقه می‌دادند و تمام تلاش خود را در جهت حفظ و به خاطر سپردن آن به کار می‌بردند تا اینکه بتوانند آن‌را در نمازهای فرض شب و روز، به صورت سری و جهری بخوانند. و نیز در نوافل از آنها غافل نشده و و آن‌را به همسران و فرزندان خود در خانه بیاموزند. حتی اگر کسی در نیمه شب از کنار خانه آنان می‌گذشت صدای وزوزی چون وزوز زنبور از خانه‌های آن‌ها می‌شنید که چنین به تلاوت قرآن مشغول بودند. چنانکه رسول خدا ص در تاریکی شب از کنار خانه‌های انصار می‌گذشت و نزد برخی از آن‌ها توقف کرده و قرآن می‌شنید. بسیاری از صحابه به حفظ قرآن کریم مشهور بودند. و رسول خدا ص روح عنایت به قرآن را در وجود آنها می‌دمید و کسانی از حافظان قرآن را به شهرها و روستاها می‌فرستاد تا به آنها قرآن بیاموزند و برای آنها قرآن بخوانند. چنانکه قبل از هجرت، مصعب بن عمیر و ابن ام مکتوم را به مدینه فرستاد تا به ساکنان مدینه اسلام را بیاموزند و بر ایشان قرآن را بخوانند و نیز پس از هجرت، معاذ بن جبل را به قصد آموزش حفظ و تعلیم به مکه فرستاد. عبادة بن صامت می‌گوید: «چون کسی هجرت می‌کرد رسول خدا ص او را نزد یکی از ما می‌فرستاد تا به او قرآن بیاموزد. و از مسجد رسول خدا چنان صدای تلاوت قرآن می‌آمد که رسول خدا صحابه را امر می‌کرد تا آرام‌تر تلاوت کنند که دچار اشتباه نشوند.» از این جهت در زمان رسول خدا ص تعداد حافظان قرآن مشخص نبود و برای اطلاع از تعداد آن‌ها همین کافی است که بدانیم تعداد کسانی که در جنگ یمامه شهید شدند حدود هفتاد نفر از حافظان بزرگ بودند. چنانکه به همین تعداد از حافظان در زمان رسول خدا در واقعه بئر معونه کشته شدند. والاترین ویژگی امت محمدی این است که این کتاب مقدس در سینه‌ها محفوظ است و در نقل آن به حفظ سینه‌ها و نه فقط به کتابت و نوشتن در مصحف‌ها اعتماد می‌شود... بر خلاف پیروان تورات و انجیل که هیچیک از آن‌ها را نمی‌یابیم تورات و انجیل را حفظ باشد. بلکه در حفظ آن‌ها تنها به آنچه نوشته شده تکیه دارند و بی‌توجه و نه برخاسته از قلب آن‌را می‌خوانند و به همین دلیل است که تحریف و تبدیل در آن‌ها وارد شده است. اما خداوند متعال خود حفظ قرآن کریم را به عهده گرفته است و آن‌را برای حفظ آسان و میسر نموده است: ﴿وَلَقَدۡ يَسَّرۡنَا ٱلۡقُرۡءَانَ لِلذِّكۡرِ فَهَلۡ مِن مُّدَّكِرٖ١٧﴾[القمر:۱۷] «و بتحقیق آسان نمودیم این قرآن را برای یادگرفتن پس آیا یاد گیرنده‌ای هست.» و نیز آن‌را از تحریف و تبدیل به وسیله حفظ آن در سطرها و سینه‌ها حفظ کرده است. و این مصداق کلام الهی است که می‌فرماید: ﴿إِنَّا نَحۡنُ نَزَّلۡنَا ٱلذِّكۡرَ وَإِنَّا لَهُۥ لَحَٰفِظُونَ٩﴾[الحجر: ۹]. «بدرستی که ما خودمان این قرآن را نازل کردیم و بی‌گمان که ما البته آن‌را نگهبانیم.» بی‌تردید این، عنایت و توجه خاص خداوند به قرآن مجید است و بلکه شرف بزرگی است که خداوند متعال تنها نصیب امت محمدی کرده است چنانکه بخش‌های مختلف آن‌را در سینه‌ها قرار داده و کتاب را فرستاده که با آب شسته نمی‌شود. این توضیح در مورد جمع کامل قرآن – به ترتیبی که امروزه آن‌را در مصحف‌ها می‌بینیم – در سینه رسول‌خدا ص و اصحابش بود. اما جمع قرآن به معنای کتابت آن، سه مرحله را پشت سر گذرانده است. مرحله اول در زمان رسول خدا ص و پس از آن در عهد ابوبکر ت و در وهله آخر در دوران عثمانت بوده است. ۱- جمع قرآن در قالب نوشته‌ها در عهد رسول خدا ص: افرادی به عنوان کاتبان وحی در خدمت رسول خدا بودند که هرگاه آیاتی از قرآن نازل می‌شد آن‌ها را به نوشتن این آیات امر می‌کرد و این در راستای مبالغه در ثبت و ضبط آیات و کسب اطمینان و احتیاط بیشتر در مورد کتاب خداوند بود. چنانکه نوشتن و نوشته‌های ثبت شده، به حفظ آیاتی که خداوند متعال در سینه‌ها جای داده کمک می‌کند... اما کاتبان وحی از بهترین‌های اصحاب بودند که رسول خدا ص آنان را برای این امر مهم انتخاب کرده بود... مشهورترین آن‌ها عبارتند از: خلفای راشدین، زید بن ثابت، أبی بن كعب، معاذ بن جبل، معاویة بن أبوسفیان و افراد دیگری از صحابه بزرگوار ش. هریک از آن‌ها مصحفی داشته و آنچه را می‌شنید یا از رسول خدا حفظ می‌کرد، در آن ثبت می‌نمود چون مصحف ابن مسعود و مصحف علی و مصحف عائشه و... قرآن را بر شاخه‌های نخل و سنگ‌های نازک و پوست یا برگ و استخوان و... می‌نوشتند. چراکه صنعت کاغذ نزد عرب شناخته شده نبود بلکه در میان امت‌های دیگر چون فارس و روم وجود داشت. اما در میان آنها منتشر و رایج نبود. بنابراین بر روی هرچیزی که در دسترس بود و قابلیت کتابت داشت، می‌نوشتند. از زید بن ثابت تروایت است که می‌گوید: «ما نزد رسول خدا قرآن را (با نوشتن آیات) بر روی پوست یا برگ تألیف (جمع) می‌کردیم. و این تألیف شامل ترتیب آیات بر حسب دستور رسول خدا و به امر خداوند متعال بود. و بر این اساس است که علما اتفاق نظر دارند که جمع قرآن امری توقیفی می‌باشد. به این معنا که ترتیبی را که امروزه در میان آیات شاهد هستیم به امر و وحی خداوند بوده است. چنانکه روایت است که چون جبرئیل با آیه یا آیاتی نازل می‌شد به رسول خدا ص می‌فرمود: «ای محمد، خداوند تو را امر کرده است که این آیه را در فلان قسمت از فلان سوره قرار دهی». و این‌چنین رسول خدا به صحابه می‌فرمود: آن‌را در فلان جای قرآن قرار دهید. و هرآنچه نوشته می‌شد در خانه رسول خدا گذاشته شده و هریک از کاتبان وحی از آن نسخه برداری می‌کردند. و این‌گونه نسخه‌های کاتبان و صحف موجود در خانه رسول خدا به همراه حافظه صحابه با سواد و بی‌سواد، به حفظ قرآن کمک نمود و در راستای صیانت از آن دست به دست هم داد. بسیار زود رسول خدا به جوار حق شتافت، پس از اینکه رسالت را ادا نمود و امانت را ابلاغ کرد و امت را نصیحت نمود و قرآن کریم را در سینه‌ها با ترتیب و صورتی که امروز در مصاحف شاهد هستیم، جمع نمود. تمام قرآن در عهد رسول خدا نوشته شد اما هنوز در یک مصحف جمع نشده بود و بلکه آیات و سوره‌های آن به صورت پراکنده بر روی پوست‌ها و برگ‌ها و استخوان‌ها و شاخه‌های نخل نوشته شده بود. ۲- جمع قرآن در عهد ابوبکر ت: چون ابوبکر صدیق عهده‌دار امر خلافت گردید با مشکلات و مصایب بزرگی مواجه شد. از جمله جنگ‌های رده که بین مسلمانان و پیروان مسیلمه کذاب روی داد و جنگ سخت یمامه که در آن بسیاری از قاریان صحابه شهید شدند و هفتاد نفر از بزرگ‌ترین حافظان قرآن کشته شدند. چنین شرایطی مسلمانان را نگران کرده و نیز این وضعیت بر عمر بن خطاب گران آمد پس نزد ابوبکر رفته او را در غم و اندوه دید و با وی در مورد جمع قرآن مشورت کرد. از ترس اینکه مبادا با مرگ حافظان ضایع گردد. ابوبکر در ابتدا نسبت به جمع قرآن تردید داشت اما پس از اینکه عمر با وی مشورت کرد و مصلحت این امر برای وی آشکار شد و خداوند سینه‌اش را برای این عمل بزرگ گشود و برای وی شرح صدر حاصل شد در پی زید بن ثابت فرستاد و این مسأله را با او در میان گذاشت و از او خواست که به جمع قرآن در یک مصحف بپردازد. زید نیز در ابتدا دچار تردید بود اما خداوند متعال سینه وی را برای این مهم گشود... امام بخاری در صحیح، داستان این جمع را روایت کرده است که به خاطر اهمیت آن، نص روایت را نقل می‌کنیم: [أَنَّ زَيْدَ بْنَ ثَابِتٍ الأَنْصَارِيَّ ت- وَكَانَ مِمَّنْ يَكْتُبُ الوَحْيَ- قَالَ: أَرْسَلَ إِلَيَّ أَبُو بَكْرٍ مَقْتَلَ أَهْلِ اليَمَامَةِ (أي عقب استشهاد الحفّاظ السبعين في معركة اليمامة) وَعِنْدَهُ عُمَرُ، فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ: إِنَّ عُمَرَ أَتَانِي، فَقَالَ: إِنَّ القَتْلَ قَدْ اسْتَحَرَّ (أي كثر واشتدّ) يَوْمَ اليَمَامَةِ بِالنَّاسِ، وَإِنِّي أَخْشَى أَنْ يَسْتَحِرَّ القَتْلُ بِالقُرَّاءِ فِي المَوَاطِنِ، فَيَذْهَبَ كَثِيرٌ مِنَ القُرْآنِ إِلَّا أَنْ تَجْمَعُوهُ، وَإِنِّي لَأَرَى أَنْ تَجْمَعَ القُرْآنَ، قَالَ أَبُو بَكْرٍ: قُلْتُ لِعُمَرَ: «كَيْفَ أَفْعَلُ شَيْئًا لَمْ يَفْعَلْهُ رَسُولُ اللَّهِ ص؟ فَقَالَ عُمَرُ: هُوَ وَاللَّهِ خَيْرٌ، فَلَمْ يَزَلْ عُمَرُ يُرَاجِعُنِي فِيهِ حَتَّى شَرَحَ اللَّهُ لِذَلِكَ صَدْرِي، وَرَأَيْتُ الَّذِي رَأَى عُمَرُ، قَالَ زَيْدُ بْنُ ثَابِتٍ: وَعُمَرُ عِنْدَهُ جَالِسٌ لاَ يَتَكَلَّمُ، فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ: إِنَّكَ رَجُلٌ شَابٌّ عَاقِلٌ، وَلاَ نَتَّهِمُكَ، «كُنْتَ تَكْتُبُ الوَحْيَ لِرَسُولِ اللَّهِ ص»، فَتَتَبَّعِ القُرْآنَ فَاجْمَعْهُ، فَوَاللَّهِ لَوْ كَلَّفَنِي نَقْلَ جَبَلٍ مِنَ الجِبَالِ مَا كَانَ أَثْقَلَ عَلَيَّ مِمَّا أَمَرَنِي بِهِ مِنْ جَمْعِ القُرْآنِ، قُلْتُ: كَيْفَ تَفْعَلاَنِ شَيْئًا لَمْ يَفْعَلْهُ النَّبِيُّص؟ فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ: هُوَ وَاللَّهِ خَيْرٌ، فَلَمْ أَزَلْ أُرَاجِعُهُ حَتَّى شَرَحَ اللَّهُ صَدْرِي لِلَّذِي شَرَحَ اللَّهُ لَهُ صَدْرَ أَبِي بَكْرٍ وَعُمَرَ، فَقُمْتُ فَتَتَبَّعْتُ القُرْآنَ أَجْمَعُهُ مِنَ الرِّقَاعِ وَالأَكْتَافِ، وَالعُسُبِ وَصُدُورِ الرِّجَالِ .....، وَكَانَتِ الصُّحُفُ الَّتِي جُمِعَ فِيهَا القُرْآنُ عِنْدَ أَبِي بَكْرٍ حَتَّى تَوَفَّاهُ اللَّهُ، ثُمَّ عِنْدَ عُمَرَ حَتَّى تَوَفَّاهُ اللَّهُ، ثُمَّ عِنْدَ حَفْصَةَ بِنْتِ عُمَرَ]: «از زید بن ثابت انصاری – یکی از کاتبان وحی – روایت است که می‌گوید: پس از کشته شدن سربازان اسلام در جنگ یمامه (شهید شدن هفتاد نفر از حافظان قرآن در جنگ یمامه) ابوبکر کسی را به دنبال من فرستاد درحالی‌که عمر نیز نزد او بود. پس ابوبکر گفت: عمر نزد من آمده و می‌گوید: کشتار مردم در جنگ یمامه بسیار شدید بود، بیم آن دارم که کشتار حافظان قرآن در جنگ‌های مختلف، بخش‌های زیادی از قرآن را از بین ببرد مگر آنکه قرآن را جمع کنید و مصلحت را در آن می‌بینم که قرآن را جمع کنید. ابوبکر می‌گوید: به عمر گفتم: چگونه کاری را انجام دهم که رسول الله آن‌را انجام نداده است. عمر گفت: به خدا سوگند که این کاری نیک است. عمر پیوسته در این مورد اصرار داشت تا اینکه خداوند سینه‌ام را برای انجام این مهم گشود و رأی و نظر عمر را مصلحت دیدم. زید بن ثابت می‌گوید: و عمر نزد ابوبکر نشسته بود و سخن نمی‌گفت. ابوبکر گفت: تو (ای زید) مردی جوان و هشیار هستی و ما تو را (به دروغ و فراموش‌کاری در این امر) متهم نمی‌کنیم. تو برای رسول خدا وحی را می‌نوشتی. پس (نسخه‌های قرآن را) جستجو کن و آن‌را جمع کن. زید بن ثابت می‌گوید: به خدا سوگند اگر ابوبکر مرا به انتقال یکی از کوه‌ها مکلف می‌کرد برایم دشوارتر از این نبود که مرا به جمع قرآن دستور دهد. من گفتم: چگونه کاری را انجام می‌دهید که پیامبر نکرده است؟ ابوبکر گفت: به خدا که این کاری نیک است. من پیوسته با وی مناقشه می‌کردم تا اینکه خداوند سینه‌ام را برای پذیرش و انجام این امر گشود. چنانکه برای ابوبکر و عمر در این مورد شرح صدر حاصل شده بود. سپس برخاستم و در جستجوی نسخه‌های مختلف قرآن برآمدم و آن‌را از روی پاره‌های کاغذ و چرم و استخوان شانه و برگ‌های درخت خرما و سینه‌های مردم جمع کردم... صحیفه‌هایی که جمع شده بود نزد ابوبکر بود تا اینکه به جوار حق شتافت و پس از او نزد عمر بود تا اینکه او نیز به جوار حق شتافت. و پس از آن نزد (ام المومنین) حفصه بنت عمر نگه داری می‌شد.» روند جمع قرآن: زید بن ثابت ت در روند جمع قرآن شیوه‌ای در نهایت دقت و استواری انتخاب نمود که در واقع ضمانت وجود این کتاب را به دنبال داشت. روشی که شایسته و سزاوار چنین امری است و لازمه آن ثبت و ضبط دقیق می‌باشد. زید بن ثابت در ادای این تکلیف تنها به آنچه خود حفظ داشت و خود نوشته بود و آنچه از رسول خدا شنیده بود اکتفا نکرد بلکه به تحقیق و بررسی در این زمینه پرداخت و خود را مکلف نمود تا در جمع قرآن به دو مصدر اعتماد کند: الف) آنچه در سینه‌ها حفظ شده است. ب) آنچه نزد رسول خدا ص نوشته شده است. و باید هردوی این امور «حفظ و کتابت» همراه می‌بودند. و حتی از شدت حرص و احتیاطی که در این امر داشت هیچ مکتوبی را نمی‌پذیرفت تا اینکه دو شاهد عادل گواهی می‌دادند که آن نزد رسول خدا ص نوشته شده است. حدیثی که ابوداود در سنن روایت کرده بر این مطلب دلالت دارد. آنجا که می‌گوید: «عمر آمد و گفت: هرکس بخشی از قرآن را از رسول خدا ص دریافت کرده با آن بیاید. و در آن زمان قرآن را در صحیفه‌ها و استخوان‌ها و شاخه‌های نخل می‌نوشتند. و از هیچ‌کس چیزی را نمی‌پذیرفت مگر اینکه دو شاهد به آن گواهی می‌دادند.» و از این قبیل است روایت دیگری که ابوداود ذکر کرده است: «ابوبکر به عمر و زید گفت: کنار در مسجد بنشینید و هرکس با دو گواه در مورد بخشی از کتاب الله آمد، آن‌را مکتوب کنید.» ابن حجر می‌گوید: «منظور از دو گواه، حفظ و کتابت می‌باشد...» سخاوی می‌گوید: «منظور این است که آن‌دو گواهی دهند که این مکتوب نزد رسول خدا ص نوشته شده است». و چنین روشی در نهایت استواری و دقت می‌باشد که ابوبکر صدیق آن‌را برای زید بن ثابت ترسیم نمود. مزایای مصحف ابوبکر صدیق: صحیفه‌هایی که در عهد ابوبکر صدیق ت (در یک مصحف) گردآوری شد با ویژگی‌هایی ممتاز بود که مهمترین آن‌ها عبارتند از: الف) تحقیق و بررسی دقیق و استواری کامل؛ ب) در این مصحف جز آنچه عدم نسخ تلاوتش ثابت نشده بود، ثبت گردید. ج) اجماع امت بر آن و تواتر آیاتی که در آن ثبت گردید. این ویژگی‌ها باعث شد تا صحابه از ابوبکر صدیق به نیکی یاد کنند چرا که باعث حفاظت قرآن کریم از ضایع شدن گردید. و البته این به توفیق خداوند متعال و یاری و مدد او بود. علی ت می‌گوید: «در جمع مصحف‌ها بیشترین پاداش از آن ابوبکر است؛ خداوند ابوبکر را رحمت کند او اولین کسی بود که کتاب الله را جمع کرد.» براستی جمع قرآن افتخاری جاویدان برای ابوبکر صدیق می‌باشد که به خاطر آن تاریخ پیوسته از ابوبکر به سبب توجیه و نظارت و از زید بن ثابت به دلیل اجرا و عمل، به نیکی یاد خواهد کرد. اما جمع قرآن در زمان ابوبکر در یک مصحف به این معنا نیست که در آن زمان نزد صحابه مصحف‌های دیگری که پیش‌تر در آن‌ها قرآن را بنویسند وجود نداشته است و این امر با اینکه بعضی از صحابه مصحف‌های خاص خود را داشتند منافاتی ندارد. اما این مصحف‌ها ویژگی‌های مصحف ابوبکر صدیق ت را نداشت ویژگی‌هایی چون دقت و بررسی و تحقیق و اکتفا به آنچه تلاوتش منسوخ نشده و متواتر بودن آن و اجماع امت در مورد آن و شامل بودن حروف سبعه؛ سوال: چرا قرآن کریم در زمان رسول خدا ص در یک مصحف جمع نشد؟ زيرا؛ الف) قرآن به یک‌باره و به صورت همزمان نازل نشد بلکه به صورت پراکنده نازل شد و جمع کردن آن قبل از کامل شدن نزول آن ممکن نبود. ب) برخی از آیات نسخ می‌شد و زمانی که برخی از آیات در معرض نسخ باشند چگونه ممکن است در یک مصحف جمع شوند. پ) ترتیب آیات و سوره‌ها بر مبنای زمان نزول نبود چنانکه برخی از آیات در آخرین سال‌های نزول وحی نازل می‌شد درحالی‌که ترتیب آن‌ها در اوایل سوره‌ها بود و این مقتضی تغیر مکتوب بود. ت) فاصله زمانی بین آخرین آیات نازل شده و وفات رسول خدا ص بسیار کوتاه بود چنانکه آخرین بخشی که از قرآن نازل شد: ﴿وَٱتَّقُواْ يَوۡمٗا تُرۡجَعُونَ فِيهِ إِلَى ٱللَّهِ﴾[البقرة: ۲۸۱] بود درحالی‌که رسول خدا ص نُه شب پس از نزول آن به جوار حق شتافت. و این مدت بسیار کوتاه بود و نیز امکان جمع قرآن قبل از کامل شدن نزول آن نبود. ح) نیاز به جمع قرآن در یک مصحف چنانکه در زمان ابوبکر ت احساس می‌شد در زمان رسول خدا ص مطرح نبود چرا که مسلمانان در خیر و امنیت به سر می‌بردند و قاریان بسیار و از فتنه در امان بودند بر خلاف وقایعی که در دوران ابوبکر ت رخ داد و بسیاری از حافظان کشته شدند و ترس از بین‌رفتن قرآن محسوس بود. خلاصه مطلب: اگر در چنین شرایطی که ذکر نمودیم قرآن در یک مصحف جمع می‌شد هرگاه نسخ یا امری رخ می‌داد پیوسته قرآن در معرض تغییر و تبدیل بود و این درحالی بود که ادوات کتابت چنان که باید در دسترس نبود. و شرایط به گونه‌ای بود که امکان ترک مصحف قدیمی و اعتماد به مصحف جدید نبود چراکه این امکان وجود نداشت در هر ماه یا هر روز مصحف جدیدی دربرگیرنده تمام آیات نازل شده تهیه گردد. اما زمانی که نزول قرآن به اتمام رسید و رسول خدا ص فوت نمود و بحث نسخ آیات منتفی گردید و ترتیب قرآن به طور کامل دانسته شد امکان جمع آن در یک مصحف میسر گردید و این کاری بود که خلیفه راشد ابوبکر صدیق ت آن‌را انجام داد. ۳- جمع قرآن در عهد عثمان ت: اما سبب جمع قرآن در زمان عثمان با شرایط بوجود آمده در زمان ابوبکر متفاوت بود. فتوحات اسلامی در زمان عثمان گسترش یافته بود و مسلمانان در شهرها و سرزمین‌ها مختلف پراکنده بودند و در هریک از سرزمین‌های اسلامی قرائت صحابه‌ای که به آن‌ها قرآن می‌آموخت مشهور شده بود. چنانکه اهل شام قرآن را بر مبنای قرائت ابی بن کعب و اهل کوفه آن‌را به قرائت عبدالله بن مسعود و دیگران به قرائت ابوموسی اشعری می‌خواندند. و میان آن‌ها در زمینه حروف ادا و وجوه قراءات اختلاف وجود داشت چنانکه نزدیک بود کار به نزاع و تفرقه کشیده شود و برخی از آن‌ها یکدیگر را (به سبب اختلاف قرائت) تکفیر کنند. از ابوقلابه روایت است که می‌گوید: در زمان خلافت عثمان هریک از قاریان قرائتی را به مردم می‌آموختند. بچه‌ها در ملاقات هم بر سر این مسأله اختلاف می‌کردند و این اختلاف تا حد معلمان و قاریان بالا گرفت چنانکه برخی یکدیگر را تکفیر می‌کردند. چون عثمان ت از این مسأله اطلاع یافت به خطبه ایستاده و فرمود: «شما نزد من اختلاف کردید پس کسانی که در شهرهای دیگر از من دور هستند اختلاف‌شان بیش از این خواهد بود». از این جهت و با مشاهده این شرایط، عثمان با دیدگاه خوب و نافذ خود تصمیم گرفت تا شکاف ایجاد شده را قبل از اینکه بیش از پیش رشد کند، مانع شود و بیماری بوجود آمده را قبل از اینکه درمان آن دشوار شود از ریشه درآورد. از این‌رو بزرگان صحابه و صاحب‌نظران و دانشمندان آن‌ها را جمع نمود و با آن‌ها در جهت ریشه کن نمودن فتنه و اختلافی که برپا شده بود مشورت کرد. پس همگی به این نتیجه رسیدند که امیر مومنان چند مصحف نسخه‌برداری کند و به هر سرزمین و شهری یک مصحف از آن‌را بفرستد. و مردم را به سوزاندن مصحف‌های دیگر امر کند تا اینکه در باب قرائت‌های مختلف، نزاع و اختلافی میان مسلمانان نباشد. بنابراین عثمان ت به تنفیذ این تصمیم حکیمانه همت گمارد. و این کار را به چهار نفر از بهترین اصحاب و حافظان مورد اطمینان سپرد: زید بن ثابت و عبد الله بن زبیر و سعید بن عاص و عبد الرحمن بن هشام که همگی آن‌ها از مهاجرین و قریش بودند جز زید بن ثابت که از انصار بود. این عمل بزرگ در سال ۲۴ هجری اتفاق افتاد. و به این چهار نفر دستور داده شد چون در مورد قرائت‌ها دچار اختلاف شدید بر مبنای زبان قریش بنویسید چرا که قرآن بر زبان آن‌ها نازل شده است. و عثمان از حفصه بنت عمر خواست تا مصحفی را که در اختیار دارد به او بدهد، یعنی همان نسخه‌ای که ابوبکر آن‌را جمع کرده بود تا از آن نسخه برداری کند و سپس به او بازگرداند. و او نیز چنین کرد تا اینکه به تمام سرزمین‌های اسلامی فرستاده شود. بنابراین سبب جمع‌آوری قرآن در زمان عثمان «اختلاف قاریان» در قرائت قرآن بود. و عثمان برای اینکه مردم را به دریافت قرآن از طریق نقل سینه به سینه و اعتماد آن‌ها بر حفظ و عدم تکیه به نسخه‌برداری و کتابت تشویق کند، همراه هر مصحف حافظی را که قرائت وی با مصحف همخوانی داشت به سرزمین‌های مختلف می‌فرستاد. چنانکه زید بن ثابت قاری مصحف مدینه و عبدالله بن سائب قاری مکه و مغیره بن شعبه قاری شام و ابوعبدالرحمن سلمی قاری کوفه و عامر بن عبدالقیس قاری بصره بود. کوتاه کلام اینکه جمع قرآن کریم به معنای حفظ و به خاطر سپردن کامل آن به ترتیب آیات و سوره‌ها – چنانکه در مصحف‌های امروزی شاهد هستیم – در زمان رسول خدا ص و قبل از وفاتش اتفاق افتاد. اما جمع به معنای کتابت آن در سه مرحله انجام شد. مرحله اول در زمان رسول خدا ص؛ چنانکه تمام قرآن در عهد و زمان رسول خدا نوشته شد اما آیات و سوره‌های آن به صورت پراکنده در وسایل رایج کتابت در آن زمان بود مانند پارچه‌های کاغذ، شاخه‌های درخت خرما، استخوان کتف و پوست‌ها؛ اما مرحله دوم در زمان ابوبکر صدیق بود. او اولین کسی بود که قرآن را در یک مصحف با ترتیب آیات و سوره‌های آن چنانکه از رسول الله ص روایت شده بود، جمع آوری کرد. و این با اعتماد به قرآن مکتوب نزد رسول خدا ص که پراکنده بود و آنچه در سینه‌های اصحاب حفظ شده بود، انجام شد. و مرحله سوم جمع به معنای کتابت در عهد عثمان بود. و این مرحله از جمع قرآن در قالب نسخه‌برداری از نسخه‌ای بود که در عهد ابوبکر ت جمع شده بود تا اینکه به سرزمین‌های اسلامی فرستاده شود. [مُصحح] [۵۹] به مانند همین لفظ یا الفاظ نزدیک به آن: امام مسلم در صحيحش، ۴۴- كتاب فضائل الصحابة/۴- باب من فضائل علی بن أبی طالب، (۳۷)؛ دارمی در مسندش، ۲۳- كتاب فضائل القرآن/ باب ۱؛ ابن أبى شیبة در المصنَّف، ۶/۱۳۳، شماره (۳۰۰۸۱)؛ ابن سعد در الطبقات الكبرى (۲/۱۹۴)؛ تِرْمِذی در سننش (۳۷۸۶) و(۳۷۸۸)، ونسَائِى در السنن الكبرى (۸۰۹۲) و(۸۴۱۰)؛ امام احمد در مسندش، ۱/۱۱۸، (۹۵۲)، و۳/۱۴، (۱۱۱۲۰) و۳/۱۷، (۱۱۱۴۸) و۳/۲۶، (۱۱۲۲۹) و۳/۵۹، (۱۱۵۸۲)؛ وابو یعلى در مسندش، ۲/۲۹۷، شماره (۱۰۲۱)؛ و غیر از این‌ها روایت کرده‌اند. و حافظ ابن حجر هیثمی می‌گوید: «بدان حدیث تمسک (به ثقلین) را حدود بیست و چند صحابی از طرق مختلف روایت کرده‌اند.» (الصواعق المحرقة، ص ۱۵۰). [۶۰] «و شما به همه کتاب ایمان می‌آورید». [۶۱] «این است کتابی که در آن شکی نباشد». [۶۲] «و این کتاب را بر تو فرود آوردیم که بیانست برای هر چیزی (از امور دینی)». [۶۳] «و فرو فرستاد تورات و انجیل را * از پیش برای هدایت مردم و نازل نمود فرقان را». [۶۴] «به موسی کتاب و جداکنندۀ حق و باطل را عطا کردیم». [۶۵] «ما در این کتاب چیزی را فروگذار نکردیم». [۶۶] «و این (یعنی قرآن) کتابی است که با برکت نازل کردیم آن‌را پس آن‌را پیروی کنید». [۶۷] «خداست که نازل کرده این کتاب را بحق و نازل کرده میزان را». [۶۸] «براستی كه ما نازل كردیم بسوی تو این كتاب را بحق تا بین مردم به آنچه خدا ارائه داده به تو حكم كنی». [۶۹] «و این قرآن ساختۀ افترائی غیرخدا نبوده ولیکن تصدیق آن چیزی است که جلو او بوده و می‌باشد، و بیان این کتاب بدون اینکه شکی در آن باشد». [۷۰] «می‌خواهند نور خدا را به دهانهایشان خاموش کنند و خدا کامل کنندۀ نور خویش است». [۷۱] «ای مردم به تحقیق برای شما آمد برهانی از پروردگارتان و بسوی شما نازل کردیم نور روشنی را». [۷۲] «بگوئید به خدا و آنچه بر ما نازل شده ایمان داریم». [۷۳] «ماه رمضان که نازل شده در آن قرآن، در حالیکه قرآن هدایت است برای مردم». [۷۴] «ما این کتاب را برای مردم بر تو بحق نازل کردیم». [۷۵] اینکه مؤلف / می‌گوید اهل سنت به وضع و جعل احادیثی مبنی بر بالابردن مقام خلفا و اثبات نقش آن‌ها در خدمت به اسلام و قرآن دست زدند، نادرست است؛ زیرا: الف) علمای اهل سنت بر تحریم روایت حدیث موضوع و عمل به آن اجماع دارند چنانکه روایت چنین حدیثی برای کسی که موضوع بودن آن‌را می‌داند حلال نیست مگر اینکه درجه و مرتبه حدیث و موضوع بودن آن‌را بیان کند. امام نووی در شرح بر صحیح مسلم می‌گوید: «اهل حل و عقد بر تحریم دروغ بستن به مردم اجماع دارند پس دیدگاه آنان در مورد دروغ بستن به کسی که قول او شریعت است و کلام وی وحی و دروغ بستن به او در واقع دروغ بستن به خداوند است، چگونه خواهد بود؟! خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَا يَنطِقُ عَنِ ٱلۡهَوَىٰٓ٣ إِنۡ هُوَ إِلَّا وَحۡيٞ يُوحَىٰ٤﴾. [النجم: ۳-۴] «و از هوای نفس سخن نگوید. نیست این قرآن جز وحیی که وحی می‌شود.» و رسول‌خدا ص فرمودند: «إِنَّ كَذِبًا عَلَيَّ لَيْسَ كَكَذِبٍ عَلَى أَحَدٍ، مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّدًا، فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ». [متفق علیه] «دروغ بستن به من همچون دروغ بستن به دیگران نیست، هرکس عمدا به من دروغ ببندد باید جایگاه خود را در آتش آماده ببیند.» و فرمودند: «مَنْ حَدَّثَ بِحَدِيثٍ وَهُوَ يَرَى أَنَّهُ كَذِبٌ، فَهُوَ أَحَدُ الْكَذَّابِينَ». [مسند أحمد، وهو صحیح] «هرکس حدیثی را روایت کند که دروغ بودن آن‌را می‌داند، وی یکی از کذابان است.» این وعید شدید در حق کسی است که حدیثی را روایت می‌کند و می‌داند دروغ است؛ و به طریق اولی در حق آنکه حدیثی را روایت می‌کند که دروغ بودن آن‌را می‌داند و از آن سخن نمی‌گوید مصداق دارد. براستی چگونه کسی که این احادیث را روایت می‌کند و آن‌ها را بین مردم نشر می‌دهد عمدًا به رسول خدا ص دروغ می‌بندد!!. ب) خداوند متعال تعداد زیادی از افراد امین و مخلص امت اسلامی را توفیق داد که در برابر جعل و جعل کنندگان به پا خاسته و به تعقیب آن‌ها بپردازند و اخبار و روایات صحیح و سقیم را از یکدیگر جدا نموده و تلاش بی‌وقفه‌ای در راستای حفظ شریعت و اصول آن از خود نشان دهند. اینک به بخشی از تلاش و عملکرد علمای اهل سنت در برابر جعل و جعل کنندگان می‌پردازیم: ۱- جمع احادیث ثابت: احادیث ثابت در سینه‌های راویان مدون و در لابلای کتاب‌ها نوشته شده بود. و این احادیث و آن راویان در سراسر عالم پراکنده بودند. زمانی که قرن فتنه وارد شد و اخبار و احادیث ساختگی و جعلی و موضوع انتشار یافته و افزایش یافت، علمای غیور اسلام نسبت به ضایع شدن سنت ترسیدند پس به سوی صحابه شتافتند تا روایات و احادیث را از آن‌ها بشنوند و از آن‌ها سوال کنند چنانکه به کتاب‌های آن‌ها روی آورده و به حفظ آن‌ها پرداختند. و زمانی که وضع و جعل احادیث رو به افزایش نهاد و زنادقه و امثال آن‌ها به نوشتن احادیث و روایات موضوع روی آوردند و آن‌ها را در میان احادیث صحیح جای دادند، فکر جمع حدیث در طبقه امام زهری و پس از آن چون ابن جریج و سفیان ثوری و مالک ظهور کرد. پس به تدوین حدیث چنانکه به آن دست پیدا می‌کردند پرداختند سپس به جستجوی احوال روایات پرداخته و روایاتی را که موضوع بودن آن‌ها برایشان آشکار می‌شد، کنار می‌گذاشتند. و چنان بودند که ابوداود می‌گوید: بسیار اجتهاد نموده و به کمتر از هزار حدیث مرفوع متصل دست یافتند. و کتاب‌هایی را در صحاح و مسانید و موطآت و معاجم و ... تالیف کردند. از مشهورترین این کتاب‌ها موطا امام مالک و صحیح بخاری و صحیح مسلم و سنن اربعه می‌باشد. و این‌گونه احادیث صحیح گردآوری شد و از پلیدی وضع و جعل و ملحقات آن پاک گردید. ۲- توجه به اسناد: علما خطر ویرانگر وضع و جعل روایات و احادیث را درک نمودند بنابراین به محافظت از سنت روی آورده و تلاش خود را متوجه سنت نمودند. پس به اسناد روی آورده و پس از توثیق کسانی که برای آن‌ها روایت کرده‌اند به جستجوی احوال راویان پرداخته و قبل از متن روایت، اسناد آن‌را درخواست می‌کردند. چرا که سند برای خبر همچون نسب برای انسان است. امام محمد بن سیرین در این زمینه می‌گوید: «آن‌ها از اسناد نمی‌پرسیدند اما چون فتنه رخ داد گفتند: راویان خود را برای ما نام ببرید. پس بعد از بررسی راویان احادیث اهل سنت پذیرفته شده و احادیث اهل بدعت پذیرفته نمی‌شد.» و یکدیگر را به توجه به سند و سوال از آن توصیه می‌کردند. هشام بن عروة می‌گوید: «إذا حدثك رجل بحدیث، فقل عن من هذا» چون کسی حدیثی را برای تو روایت کرد، پس بگو این حدیث از چه کسی روایت شده است». ۳- فعالیت علمی مضاعف در قواعد حدیث: چون پدیده وضع و جعل احادیث ظهور کرد علما تلاش و فعالیت خود را به طور یکسان در بحث روایت و درایت مضاعف نمودند. چنانکه قوانینی را بیان داشتند که بوسیله آن‌ها احادیث و روایات صحیح از سقیم مشخص می‌شد. و آن‌ها را بر اصولی که تاسیس نمودند استوار کردند تا اینکه احکام خود را بر آن‌ها بنا کنند. از جمله: الف) فن تاریخ: تا اینکه از این طریق تاریخ راوی و وفات وی مشخص گردد. سفیان ثوری می‌گوید: «لما استعمل الرواة الكذب، استعملنا لهم التاریخ»: «چون راویان به کذب و دروغ روی آوردند، ما نیز برای آن‌ها تاریخ را مشخص نمودیم». ب) فن جرح و تعدیل: به این وسیله می‌توانستند احوال راویان را بشناسند و وضع و جعل کنندگان را مشخص کنند. پ) بررسی کیفیت تحمل حدیث و دریافت راویان از یکدیگر؛ از این طریق علما اتصال و انقطاع روایات را تشخیص می‌دادند. و نیز قواعد دیگری در حد توان انسانی در این زمینه برشمردند تا در دین‌شان احتیاط لازم را رعایت کرده باشند. و این‌گونه صحیح‌ترین و دقیق‌ترین قواعد را برای اثبات تاریخی بیان داشتند. ۴- نقد راویان و تعقیب دروغگویان: براستی در نقد راویان سختی‌های زیادی را برداشت نمودند. و به بررسی راویان و زندگی و تاریخ و سیرت و امور آشکار و نهان آن‌ها پرداختند و در این زمینه از کسی نمی‌ترسیدند و به ملامت ملامت کنندگان توجهی نداشتند و مشهور بودن راوی به ورع و تقوی، آن‌ها را از جرح وی بازنداشت. امام نووی می‌گوید: «بدان که جرح راویان جایز بلکه به اتفاق واجب است. چراکه در راستای حفظ و صیانت از شریعت، نیاز به آن ضروری است. جرح راویان از مصادیق غیبت حرام نیست و بلکه از مصادیق نصیحت برای الله و رسولش و مسلمانان می‌باشد.» و چنانکه با سلاح فکر و اندیشه به جنگ با راویان دروغگو و کذاب رفتند نیز با سلاح دست و زبان به پیکار با آن‌ها برخاستند. چنانکه برخی از آن‌ها به جنگ با قصه‌گویان و کذابین برخاسته و آن‌ها را از روایت حدیث بازداشتند. این عبدالله بن عمر است که چون وارد مسجد می‌شود و قصه‌گویی را می‌بیند که به قصه پردازی مشغول است از مسئولین می‌خواهد که او را از مسجد بیرون کنند و آنان نیز او را بیرون می‌کنند. و نتیجه چنین عملکرد فراری شدن بسیاری از کذابین بود و این باعث بوجود آمدن بینشی در میان عموم مردم شد که بوسیله آن میان محدثین و کذابین تشخیص می‌دادند. ۵- تألیف در مورد جعل کنندگان حدیث: علما در تألیفات خود به وضع کنندگان پرداخته‌اند تا اینکه دیگران پس از آن‌ها ایشان را بشناسند و از احادیث آن‌ها دوری کنند. بسیاری از علما به تألیفاتی در این زمینه به ویژه در باب راویان ضعیف و متروک پرداختند. و در آن‌ها به ذکر اسامی وضع کنندگان و اوصاف و اقوال علما در نقد و جرح آن‌ها پرداختند. و از این قبیل است کتاب‌های «الضعفاء» تألیف امام بخاری، نسائی، ابوحاتم، ابن حبان، عقیلی، ابن عدی جرجانی و... و همچنین اسامی وضع کنندگان را در کتاب‌های تاریخ درج کرده‌اند. کتاب‌های تاریخی که در باب اسامی راویان و اخبار آن‌ها تصنیف شده‌اند. مانند تاریخ کبیر و اوسط و صغیر بخاری، تاریخ بغداد خطیب تبریزی، تاریخ اصفهان ابونعیم اصفهانی، تاریخ جرجان سهمی، تاریخ دمشق ابن عساکر، المنظم ابن جوزی و ... و پس از این علما، حافظ ذهبی آمده و کتابش «میزان الاعتدال فی نقد الرجال» را تألیف نمود. محتوای این کتاب که در چهار جلد ضخیم به چاپ رسید، شامل ذکر اسامی کذابین و وضاعین می‌باشد و پس از آن به کسانی که به وضع حدیث متهم هستند پرداخته است، و پس از ایشان، حافظ ابن حجر با کتاب «لسان المیزان» مطالب مهمی را بر کتاب میزان الاعتدال ذهبی افزودند. ۶- تألیف در باب موضوعات: بسیاری از علما احادیث و روایات موضوع پراکنده در کتاب‌های پیشینیان را جمع کرده‌اند. که به حدود چهل تألیف می‌رسد که از مهمترین و مشهورترین آن‌ها عبارتند از: «تذكرة الموضوعات» ابوالفضل ابن طاهر مقدسی (ت۵۰۷هـ)، «الموضوعات» ابوالفرج ابن الجوزی (ت ۵۹۷ هـ)، «اللآلئ المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة» امام سیوطی (ت۹۱۱ هـ)، «المصنوع فی معرفة الحدیث الموضوع» ملا علی قاری (ت ۱۰۱۴ هـ)، «الفوائد المجموعة فی الأحادیث الموضوعة» شوكانی (ت ۱۲۵۰هـ)، «سلسلة الأحادیث الضعیفة والموضوعة» شیخ محمد ناصر الدین آلبانی، در ۱۴ جلد و دیگر کتاب‌هایی در باب احادیث و روایات موضوع نوشته شده است. علاوه بر کتاب‌هایی که علما به طور خاص در باب موضوعات نوشته‌اند نیز تألیفاتی در مورد احادیث منسوب به رسول‌خداص که در میان عموم مردم شایع است، تألیف کرده‌اند که از مهمترین آنها عبارتند از: «التذكرة في الأحاديث المشتهرة» بدر الدين زركشی (۷۹۴ هـ)، «اللآلي المنثورة في الأحاديث المشهورة» حافظ ابن حجر عسقلانی (ت ۸۵۲ هـ)، «المقاصد الحسنة في بيان كثير من الأحاديث المشتهرة على الألسنة» حافظ سخاوی (ت ۹۰۲ هـ)، و دیگر کتاب‌های که در این زمینه‌ها نوشته شده است. [نگا: «الآثار السيئة للوضع في الحديث النبوي وجهود العلماء في مقاومته» جمع آوری: دکتر عبد الله بن ناصر الشقاري]. پ) هرکس به دقت و با تحقیق و بررسی به مطالعه کتاب‌هایی که در باب احادیث و روایات موضوع نوشته شده، بپردازد انبوهی از احادیث وضع شده در مورد خلفای ثلاثه و دیگر صحابه را شاهد خواهد بود که علما به ضعف و وضع آن اشاره کرده و مردم را از تمسک به آن‌ها برحذر داشته‌اند. اگر علمای اهل سنت می‌خواستند جایگاه و مقام آن‌ها را با احادیث موضوع و ساختگی بالا برند، هرگز به موضوع، ساختگی و ضعیف بودن این روایات و انکار آن‌ها اشاره نمی‌کردند. گذشته از این، منزلت و جایگاه والا و خدمات خلفای راشدین به اسلام با احادیث و روایات صحیح زیادی ثابت شده است چنانکه نیازی به احادیث ضعیف و موضوع در این باب نیست. ت) شاید مؤلف -رحمة الله علیه- به این مسأله در آغاز هدایتش به سوی حق و توحید اعتقاد داشته است، چرا که کتاب‌های اخیر وی چون «عرض اخبار اصول بر قرآن و عقول» دلالتی بر خلاف این دیدگاه دارند. وی در نسخه ویرایش شده از کتاب مذکور که در آخرین سال‌های حیات به ویرایش مجدد آن پرداخته است، به نقل از هاشم بن معروف حسنی – یکی از علمای معاصر شیعه – به تلاش اهل سنت در مبارزه با وضع و وضع کنندگان حدیث اشاره نموده و بیان می‌کند که محدثین اهل سنت بیش از محدثین شیعه متوجه خطرهایی بودند که حدیث شریف را احاطه کرده بود... در پایان یادآور می‌شویم که بر حسب روایات صحیح و متواتر، ابوبکر صدیق ت اولین کسی بود که به جمع قرآن دستور داد. جمع قرآن از سینه‌های حافظان قرآن کریم و از میان آیاتی که در پوست‌ها و شاخه‌های نخل و استخوان و... به صورت پراکنده در عهد رسول خدا ص نوشته شده بود – چنانکه پیش‌تر تفصیل این مطلب گذشت – و این مهم را به مشورت عمر بن خطاب و اجرای زید بن ثابت انجام داد. اما جمع قرآن در زمان عثمان عبارت بود از نسخه‌برداری از مصحفی که ابوبکر ت آن‌را جمع آوری کرده بود تا اینکه به سرزمین‌های اسلامی فرستاده شوند و تمام مردم پیرامون قراءات متواتر و ثابت گرد آیند و اختلاف موجود میان مسلمانان در این امر برچیده شود. والله تعالی اعلم. [مُصحح] [۷۶] چنانکه قبلا مفصل بیان شد؛ بر اساس روایات صحیح و اجماع مورخین به طور اختصار می‌توان گفت: قرآن در زمان رسول خدا ص به همین ترتیب که در حال حاضر در مصاحف چاپ می‌شود، در سینه‌های صحابه محفوظ بود. و همچنان برای تأکید بیشتر بر روی سنگ و پوست و ... به امر رسول خدا ص توسط کاتبان وحی نوشته می‌شد اما اینکه در زمان رسول خدا ص به صورت یک مصحف جمع‌آوری و کتابت شده باشد، چنین نبود. قرآن به طور کامل و یکجا برای اولین بار در زمان ابوبکر صدیق جمع آوری شد. سپس در زمان عثمان، مسلمانان بر یک مصحف و بر اساس نسخه جمع شده توسط ابوبکرت اتفاق نمودند و پس از آن عثمانت در هفت نسخه آن‌را تهیه نموده و به مناطق مختلف خلافت اسلامی فرستاد. و این مهم توسط این دو خلیفه با مشورت بزرگان صحابه از جمله علیت انجام شده است. (مُصحح) [۷۷] ای سلمان، بعد از فراگیری علم چیزی از خواندن قرآن نزد خداوند متعال محبوب‌تر نیست. [۷۸] فضل قرآن بر سخنان دیگر همچون فضل خداوند متعال بر خلقش می‌باشد. [۷۹] قرآن برترین چیز جز خداوند متعال است. [۸۰] هرکس خداوند نعمت قرآن را به او ارزانی داشته باشد و وی گمان برد که به دیگری چیزی بهتر از آنچه به او داده شده، عطا شده است درحقیقت نعمت بزرگی را کوچک و امر کوچکی را بزرگ پنداشته است. [۸۱] به همین صورت سیوطی در الإتقان آن‌را ذکر کرده و درحقیقت صاحب قصه عبد الله بن عمرو بن عاص است، همچانکه در صحیح بخاری (۴۷۶۷) وسنن ابی داود (۱۳۹۰) وسنن ترمذی (۲۹۴۶) وسنن ابن ماجه آمده (۱۳۴۶) ولفظ آن در نزد ابن ماجه: «جَمَعْتُ الْقُرْآنَ فَقَرَأْتُهُ كُلَّهُ فِي لَيْلَةٍ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ ص: إِنِّي أَخْشَى أَنْ يَطُولَ عَلَيْكَ الزَّمَانُ وَأَنْ تَمَلَّ فَاقْرَأْهُ فِي شَهْرٍ. فَقُلْتُ: دَعْنِي أَسْتَمْتِعْ مِنْ قُوَّتِي وَشَبَابِي. قَالَ: فَاقْرَأْهُ فِي عَشْرَةٍ. قُلْتُ: دَعْنِي أَسْتَمْتِعْ مِنْ قُوَّتِي وَشَبَابِي. قَالَ: فَاقْرَأْهُ فِي سَبْعٍ. قُلْتُ: دَعْنِي أَسْتَمْتِعْ مِنْ قُوَّتِي وَشَبَابِي. فَأَبَى». قرآن را جمع کرده و و تمام آن‌را در یک شب خواندم. پس رسول خدا فرمودند: «می‌ترسم که زمان بر تو بگذرد و خستگی بر تو غلبه کند پس قرآن را در یک ماه بخوان. پس گفتم: بگذارید از توان و جوانیم بهره ببرم. فرمود: آن‌را در ده روز بخوان. گفتم: بگذارید از توان و جوانیم بهره ببرم. فرمود: آن‌را در هفت روز بخوان. گفتم: بگذارید از توان و جوانیم بهره ببرم. پس رسول خدا (از اینکه قرآن را کمتر از هفت روز بخوانم) ابا ورزید.» [۸۲] سیوطی، الإتقان في علوم القرآن، نوع بیستم فی معرفة حفاظه ورواته (۱/۱۲۴). [۸۳] نگا: نووی، التبيان في آداب حملة القرآن (ص: ۱۰۷). می‌گویم: و بزار در مسندش آن‌را روایت کرده است، مسند علی بن أبی طالب، ح (۸۷۴)، و لفظ آن چنین است: «عَنْ عَاصِمِ بْنِ كُلَيْبٍ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: كَانَ عَلِيُّ فِي الْمَسْجِدِ أَحْسِبُهُ، قَالَ: مَسْجِدِ الْكُوفَةِ، فَسَمِعَ ضَجَّةً شَدِيدَةً، فَسَأَلَ مَا هَؤُلاءِ؟ فَقَالُوا: قَوْمٌ يَقْرَؤُونَ الْقُرْآنَ أَوْ يَتْلُونَ الْقُرْآنَ، فَقَالَ: أَمَا أَنَّهُمْ كَانُوا أَحَبُّ النَّاسِ إِلَى رَسُولِ اللهِ ص». از عاصم بن کلیب از پدرش روایت است که می‌گوید: علی در مسجد بود که صدای بلندی را شنید. پس از آن پرسید؟ پس گفتند: عده‌ای هستند که قرآن می‌خوانند. پس فرمود: آن‌ها محبوب‌ترین مردم نزد رسول خدا بودند.»

۹- ترتیب قرآن فعلی زیرنظر رسول خداص

چنانکه از فصول گذشته ظاهر شد تدوین و تنظیم این قرآن فعلی زیر نظر رسول خداص انجام شده و از فریقین به کثرت روایات نقل شده که هر آیه و سوره‌ای نازل می‌شد، رسول خداص به کاتبان وحی می‌فرمود: آنرا در کجای قرآن و آیه را در کدام سوره قرار دهید، و فلان سوره را پس از فلان سوره قرار دهید، مانند حدیثی که در مقدّمۀ مجمع‌البیان طبرسی و سایر کتب وارد شده که رسول خداص فرمود: به جای تورات سوره‌های طولانی که اول قرآن است به من عطا شده و به جای زبور سوره‌های مِئین یعنی سوره‌هائی‌ که دارای صد آیه می‌باشد که در وسط قرآن است به من عطا شده و با سوره‌های مفصّل، بر سایر أنبیاء برتری یافتم [۸۴]، سوره‌های طولانی از بقره می‌باشد تا سورۀ یونس و سوره‌های مفصّل، سوره‌های کوچک است، و اگر بنا بود ترتیب و تنظیم قرآن به نظر مردم واگذار شود، هزاران قرآن‌های مختلف‌التّرتیب به اختلاف ذوق ها به وجود می‌آمد و حال آنکه نیامده، پس معلوم می‌شود به نظر مردم نبوده. از خود قرآن استفاده می‌شود که زمان رسول خداص سوره‌های قرآن معیّن و مرتّب بوده و لذا با کفّار مبارزه کرده که اگر می‌توانید یک سوره مانند آن بیاورید و فرموده: ﴿فَأۡتُواْ بِسُورَةٖ مِّن مِّثۡلِهِ﴾ [۸۵] و در سورۀ نور فرموده: ﴿سُورَةٌ أَنزَلۡنَٰهَا﴾ معلوم می‌شود سوره سوره بودن را نیز خدا تعیین فرموده و نیز در مقدّمۀ اوّل تفسیر «صافی» و تفسیر «نورالثّقلین» در تفسیر آیۀ ۷ سورۀ آل عمران از رسول خداص روایتی نقل شده که می‌فرمود: «جمَیعُ سُوَرِ القُرْآنِ مِائَةٌ وَأَرْبَعَ عَشرَة سُورَة وجَمیِعُ آیات القُرْآن سِتَّةُ آلَاف آیة وَمِائَةٌ آیة وَسِتّ وَثَلَاثُونَ آیة» [۸۶].

این روایت روشن می‌کند که قرآن معمولیِ زمان ما، همان قرآن زمان رسول خداص است که خود رسولص تنظیم نموده و در زیر نظر آن حضرت ترتیب و تدوین یافته و مقدار سوره‌های آن ۱۱۴ و آیاتش چنانکه فرموده ۶۱۳۶ عدد بوده است. دلیل دیگر بر تنظیم سوره‌ها در زمان رسول خداص این است که چون رسول خداص می‌فرمود: «شَیَبَتنِي سُورَة هُود» [۸۷] اکثر اصحاب می‌دانستند سورۀ هود کدام و کجای قرآن است. و چون می‌فرمود در شب قدر سورۀ روم وعنکبوت بخوانید و یا سورۀ دخان قرائت کنید اهل مدینه می‌دانستند این سوره‌ها کدام و کجای قرآن است، و نمی‌پرسیدند یا رسول الله سورۀ روم یعنی چه؟

[۸۴] طبرسی، مجمع البيان في تفسير القرآن، قم، منشورات مكتب آیت الله مرعشی، ۱۴۰۳هـ، [۵ جزء]، ج۱/ص۱۴. [۸۵] «پس سوره‌ای بمانند آن بیاورید.» [۸۶] «تمام سوره‌های قرآن ۱۱۴ سوره می‌باشد و تعداد آیات قرآن ۶۱۳۶ آیه می‌باشد.» طبرسی، مجمع البيان في تفسير القرآن، ج۵/ص۴۰۹، در توضیح تفسیر آیات ۵- ۱۱ سوره انسان. [۸۷] «سوره هود مرا پیر کرد». قسمتی از حدیث را ابن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق در الخصال، ج۱، ص ۱۹۹؛ والأمالي (ص: ۱۳۳) روایت کرده‌اند. و این حدیث در مصادر اهل سنت هم آمده است، ترمذی در السنن و می‌گوید: این حدیث حسن غریب است. و حاكم در المستدرك و می‌گوید: صحیح است بر شرط بخاری؛ و طبرانی در الـمعجم و همچنین دیگران.

۱۰- قرآن از نظر علی÷ و أئمه †

چون در فصول گذشته ثابت شد که قرآن زمان ما همان قرآن رسول خداص و اصحابش می‌باشد که به تواتر به ما رسیده، اکنون مدارکی از نهج‌البلاغه و سایر سخنان أئمّه (‡) می‌آوریم تا برای پیروان ایشان عذری نماند و از توجّه به قرآن و تعلیم و تعلّم و عمل به آن کوتاهی نکنند. حضرت امیر÷ صریحاً در کلمات خود همین قرآن بین امّت را امام و حجّت برای همه دانسته و مردم را امر به اتّباع آن نموده، در خطبۀ ۱ فرموده: «وَخَلَّفَ فِيكُمْ مَا خَلَّفَتِ الْأَنْبِيَاءُ فِي أُمَمِهَا إِذْ لَمْ يَتْرُكُوهُمْ هَمَلًا بِغَيْرِ طَرِيقٍ وَاضِحٍ وَلَا عَلَمٍ قَائِمٍ كِتَابِ رَبِّكُمْ مُبَيِّناً حَلَالَهُ وَحَرَامَهُ». یعنی: «چون خدایتعالی رسول خود را از دنیا برد و در میان شما آنچه پیغمبران در میان امم خود گذاشتند گذاشت؛ زیرا انبیاء امم خود را مهمل و بلاتکلیف بدون راه روشن و نشانۀ برپا نگذاشتند، گذاشت میان شما کتاب پروردگارتان را درحالی‌که حلال و حرام آن روشن و بیان شده بود». از این خطبه معلوم می‌شود که رسول خداص قرآن را در دسترس أمّت خود گذارده و رفته نه اینکه فقط به وصیّ خود سپرده باشد.

در خطبۀ ۲ فرموده: «أَرْسَلَهُ بِالدِّينِ الْـمَشْهُورِ وَالْعَلَمِ الْـمَأْثُورِ وَالْكِتَابِ الْـمَسْطُورِ وَالنُّورِ السَّاطِعِ وَالضِّيَاءِ اللَّامِعِ وَالْأَمْرِ الصَّادِعِ إِزَاحَةً لِلشُّبُهَاتِ وَاحْتِجَاجاً بِالْبَيِّنَاتِ وَتَحْذِيراً بِالْآيَاتِ». یعنی: «خدا رسول خود را به دین مشهور و نشانۀ مأثور و کتاب نوشته شده و نور درخشان و روشنی نورافشان و امر آشکار برای برطرف کردن شبهات و حجّت‌آوردن به آیات روشن و بر حذر کردن انسان‌ها به ‌واسطۀ آیات فرستاده است.» (یعنی قرآن که کتابی بود در زمان رسول نوشته شده).

در خطبۀ ۱۸ فرموده: «وَاللهُ سُبْحَانَهُ يَقُولُ: ﴿مَّا فَرَّطۡنَا فِي ٱلۡكِتَٰبِ مِن شَيۡءٖ﴾ [الأنعام: ۳۸] وَفِيهِ تِبْيَانُ كُلِ‏ شَيْ‏ءٍ وَذَكَرَ أَنَّ الْكِتَابَ يُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَأَنَّهُ لَا اخْتِلَافَ فِيهِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ: ﴿وَلَوۡ كَانَ مِنۡ عِندِ غَيۡرِ ٱللَّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ ٱخۡتِلَٰفٗا كَثِيرٗا٨٢﴾ [النساء:۸۲] وَإِنَّ الْقُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِيقٌ‏ وَبَاطِنُهُ عَمِيقٌ لَا تَفْنَى عَجَائِبُهُ وَلَا تَنْقَضِي غَرَائِبُهُ». یعنی: «خدای سبحانه می‌فرماید: «ما فروگذار نکردیم در این قرآن چیزی را» و در این کتاب، بیان هر چیزیست و ذکر نمود که این کتاب بعضی از آن بعضی دیگر را تصدیق می‌کند و اختلافی در آن نیست، پس خدای سبحان فرمود: «و اگر قرآن از نزد غیرخدا بود در آن اختلاف بسیاری پیدا می‌کردند» و به تحقیق که قرآن ظاهرش زیبا و باطنش عمیق است. عجائب آن از بین نمی‌رود و مطالب بلند آن تمام نمی‌شود تاریکی‌ها جز با آن برطرف نمی‌شود».

در خطبۀ ۸۳ فرموده: «وَكَفَی بِالكِتَابِ حَجیجَاً وخَصیمَاً»، یعنی: «این قرآن برای حجّت و بحث در مقابل دشمن کافی است.»

در خطبۀ ۸۶ فرموده: «وَ أَنْزَلَ عَلَيْكُمُ الْكِتَابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَعَمَّرَ فِيكُمْ نَبِيَّهُ‏ أَزْمَاناً حَتَّى أَكْمَلَ لَهُ وَلَكُمْ فِيمَا أَنْزَلَ مِنْ كِتَابِهِ دِينَهُ». یعنی: «خدا این کتاب را بر شما نازل نمود که بیان‌کنندۀ هر چیزی است و پیغمبر خود را در میان شما عمر داد، تا برای او و شما در کتابی‌که نازل نمود دین خود را کامل نمود.»

در خطبۀ ۹۱ فرموده: «فَمَا دَلَّكَ الْقُرْآنُ عَلَيْهِ مِنْ صِفَتِهِ فَائْتَمَّ بِه‏». یعنی آنچه را که قرآن تو را راهنمایی کرده از صفت حقّتعالی به آن اقتدا کن و او را امام قرار ده.

در خطبۀ ۱۱۰ فرموده: «وَتَعَلَّمُوا كِتَابَ اللهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الْـحَدِيثِ وَأَبْلَغُ الْـمَوْعِظَةِ وَتَفَقَّهُوا فِيهِ فَإِنَّهُ رَبِيعُ الْقُلُوبِ وَاسْتَشْفُوا بِنُورِهِ فَإِنَّهُ شِفاءٌ لِما فِي الصُّدُورِ وَأَحْسِنُوا تِلَاوَتَهُ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الْقَصَص‏». یعنی: «قرآن را فرا گیرید زیرا قرآن نیکوترین حدیث است و در قرآن فقیه شوید، زیرا قرآن زنده‌کنندۀ دلها است و به نور قرآن شفا جویید زیرا شفاء سینه‌ها است و آنرا نیکو تلاوت کنید که نافع‌ترین قصّه‌ها است.»

در خطبۀ ۱۲۷ فرموده: «فَإِنَّمَا حُكِّمَ الْـحَكَمَانِ لِيُحْيِيَا مَا أَحْيَا الْقُرْآنُ وَيُمِيتَا مَا أَمَاتَ الْقُرْآنُ وَإِحْيَاؤُهُ الِاجْتِمَاعُ عَلَيْهِ وَإِمَاتَتُهُ الِافْتِرَاقُ عَنْهُ». یعنی: «همانا دو نفر حاکم شدند (در صفّین) برای آنکه آنچه قرآن زنده کرده زنده کنند و آنچه را قرآن می‌رانیده بمیرانند و احیاء قرآن اجتماع بر آن است و میرانیدن قرآن جدا شدن از آن است.»

در این خطبه مردم را ترغیب کرده که بر قرآن اجتماع کنند، معلوم می‌شود قرآن در دسترس مردم بوده نه آنکه در صندوق مخفی باشد.

در خطبۀ ۱۳۳ فرموده: «وَكِتَابُ اللهِ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ نَاطِقٌ لَا يَعْيَا لِسَانُهُ وَبَيْتٌ لَا تُهْدَمُ أَرْكَانُهُ وَعِزٌّ لَا تُهْزَمُ أَعْوَانُه‏». یعنی: «کتاب خدا در بین شما است (نه اینکه در صندوقی مخفی باشد) کتاب خدا ناطقی است که خسته نمی‌شود و خانه‌ای است که خراب نمی‌گردد و عزّتی است که یارانش شکست نمی‌خورند.» (در این خطبه صریحاً همان قرآنی که بین مردم بود را توصیف می‌کند).

در خطبۀ ۱۳۳ فرموده: «كِتَابُ اللهِ تُبْصِرُونَ بِهِ وَتَنْطِقُونَ بِهِ وَتَسْمَعُونَ بِهِ وَيَنْطِقُ بَعْضُهُ بِبَعْضٍ وَيَشْهَدُ بَعْضُهُ عَلَى بَعْضٍ وَلَا يَخْتَلِفُ فِي اللهِ وَلَا يُخَالِفُ بِصَاحِبِهِ عَنِ اللَّه». یعنی: «کتاب خدا قرآن را می‌بینید و به آن تکلّم می‌کنید و به آن می‌شنوید و این کتاب بعضی از آن به بعض دیگر گواه است، در شناسانیدن خدا و راه او اختلاف ندارد و رفیق خود را دور نگرداند.»

در خطبۀ ۱۳۸ فرموده: «يَعْطِفُ الْـهَوَى عَلَى الْـهُدَى إِذَا عَطَفُوا الْـهُدَى عَلَى الْـهَوَى وَيَعْطِفُ الرَّأْيَ عَلَى الْقُرْآنِ إِذَا عَطَفُوا الْقُرْآنَ عَلَى الرَّأْي‏». یعنی: «مرد عاقل دین‌دار، میل خود را بر هدایت می‌گرداند وقتی‌که مردم به هوی می‌روند و رأی خود را بر قرآن برمی‌گرداند، یعنی رأی خود را تابع قرآن می‌کند وقتی‌که دیگران قرآن را بر رأی خود برمی‌گردانند.»

در خطبۀ ۱۵۶ فرموده: «وَعَلَيْكُمْ بِكِتَابِ اللهِ فَإِنَّهُ الْـحَبْلُ الْـمَتِينُ وَالنُّورُ الْـمُبِينُ وَالشِّفَاءُ النَّافِعُ وَالرِّيُّ النَّاقِعُ وَالْعِصْمَةُ لِلْمُتَمَسِّكِ وَالنَّجَاةُ لِلْمُتَعَلِّقِ لَا يَعْوَجُّ فَيُقَامَ وَلَا يَزِيغُ فَيُسْتَعْتَبَ وَلَا يُخْلِقُهُ كَثْرَةُ الرَّدِّ وَوُلُوجُ السَّمْعِ مَنْ قَالَ بِهِ صَدَقَ وَمَنْ عَمِلَ بِهِ سَبَق‏». یعنی: «بر شما باد به کتاب خدا؛ زیرا که آن ریسمانی است محکم و نوری است روشن و شفائی است نافع، از عطش سیراب می‌کند، برای چنگ‌زننده دستگیری است و نجاتی است برای دست‌آویز، کج نشود تا آن را راست کنند و منحرف نکند تا مورد عتاب گردد، به شنیدن کهنه نشود، کسی‌که بر طبق قرآن سخن گوید گفتارش راست باشد و کسی‌که به آن عمل کند پیشی گرفته است.»

در خطبۀ ۱۵۸ فرمود: «فَجَاءَهُمْ بِتَصْدِيقِ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَالنُّورِ الْـمُقْتَدَى بِهِ ذَلِكَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَلَنْ يَنْطِقَ وَلَكِنْ أُخْبِرُكُمْ عَنْهُ أَلَا إِنَّ فِيهِ عِلْمَ مَا يَأْتِي وَالْـحَدِيثَ عَنِ الْـمَاضِي وَدَوَاءَ دَائِكُمْ وَنَظْمَ مَا بَيْنَكُم‏». یعنی: «پس از زمان فترت، خدا او را فرستاد کتابی آورد که تصدیق کتب گذشته و نور مورد اقتدا باشد، آن قران است، از او سخن بخواهید و او هرگز به زبان سخن نگوید، آگاه باشید در اوست علم آنچه بیاید و خبر از آنچه گذشته است، در اوست دواء درد شما و نظم بی‌سرو سامانی شما.» مؤلف گوید خدای‌تعالی نامۀ اعمال و کتب آسمانی را ناطق خوانده، در سورۀ جاثیه آیۀ ۲۹ فرموده:

﴿هَٰذَا كِتَٰبُنَا يَنطِقُ عَلَيۡكُم بِٱلۡحَقِّ﴾ [۸۸] [الجاثیة: ۲۹].

پس ممکن است به کتابی‌ که مطالب آن روشن باشد ناطق گفته شود مانند قرآن و حضرت امیر÷ در خطبۀ ۱۴۵، ۱۸۱ و خطبۀ ۱۳۱ قرآن را ناطق خوانده و چون مانند انسان زبان گوشتی ندارد به اعتباری آنرا صامت خوانده در خطبۀ ۱۴۵ و ۱۸۱.

در خطبۀ ۱۷۶ فرموده: «وَاعْلَمُوا أَنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ النَّاصِحُ الَّذِي لَا يَغُشُّ وَالْـهَادِي الَّذِي لَا يُضِلُّ وَالْـمُحَدِّثُ الَّذِي لَا يَكْذِبُ وَمَا جَالَسَ هَذَا الْقُرْآنَ أَحَدٌ إِلَّا قَامَ عَنْهُ بِزِيَادَةٍ أَوْ نُقْصَانٍ زِيَادَةٍ فِي هُدًى أَوْ نُقْصَانٍ مِنْ عَمًى وَاعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ عَلَى أَحَدٍ بَعْدَ الْقُرْآنِ مِنْ فَاقَةٍ وَلَا لِأَحَدٍ قَبْلَ الْقُرْآنِ مِنْ غِنًى فَاسْتَشْفُوهُ مِنْ أَدْوَائِكُمْ وَاسْتَعِينُوا بِهِ عَلَى لَأْوَائِكُمْ‏ فَإِنَّ فِيهِ شِفَاءً مِنْ أَكْبَرِ الدَّاءِ وَهُوَ الْكُفْرُ وَالنِّفَاقُ وَالْغَيُّ وَالضَّلَالُ فَاسْأَلُوا اللهِ بِهِ وَتَوَجَّهُوا إِلَيْهِ بِحُبِّهِ وَلَا تَسْأَلُوا بِهِ خَلْقَهُ إِنَّهُ مَا تَوَجَّهَ الْعِبَادُ إِلَى اللهِ تَعَالَى بِمِثْلِهِ وَاعْلَمُوا أَنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَقَائِلٌ مُصَدَّقٌ وَأَنَّهُ مَنْ شَفَعَ لَهُ الْقُرْآنُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ شُفِّعَ‏ فِيهِ وَمَنْ مَحَلَ‏ بِهِ الْقُرْآنُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ صُدِّقَ عَلَيْهِ فَإِنَّهُ يُنَادِي مُنَادٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا إِنَّ كُلَّ حَارِثٍ مُبْتَلًى فِي حَرْثِهِ وَعَاقِبَةِ عَمَلِهِ غَيْرَ حَرَثَةِ الْقُرْآنِ فَكُونُوا مِنْ حَرَثَتِهِ وَأَتْبَاعِهِ وَاسْتَدِلُّوهُ عَلَى رَبِّكُمْ وَاسْتَنْصِحُوهُ عَلَى أَنْفُسِكُمْ وَاتَّهِمُوا عَلَيْهِ آرَاءَكُمْ وَاسْتَغِشُّوا فِيهِ أَهْوَاءَكُم‏». یعنی: «بدانید که این قرآن همان نصیحت‌گویی است که گول نمی‌زند و رهنمایی است که گمراه نمی‌کند و گوینده‌ای است که دروغ نمی‌گوید و کسی با آن ننشست مگر اینکه پس از کنار آن، به زیاده و یا نقصان برخاست، زیادتی در هدایت و نقصان از کوری و بدانید که برای احدی پس از قرآن و آشنایی با آن، احتیاجی و کمبودی نمی‌ماند (یعنی به هیچ کتابی محتاج نخواهد بود) و برای احدی پیش از قرآن بی‌نیازی نیست (یعنی اگر هزاران کتاب بخوانی بدون قرآن فقیر خواهی بود)، از قرآن شفا بجویید برای دردهای خود و بر سختی‌ها، به آن یاری جویید، زیرا در آن شفاء است از بزرگترین درد و آن کفر، نفاق، گمراهی و ضلالت است. و به برکت قرآن از خدا درخواست کنید (یا به دستور او و با دوستی قرآن و یاری او به سوی خدا توجه کنید) و با بودن قرآن از مخلوق چیزی نخواهید، زیرا بندگان توجّه نکرده‌اند به سوی خدا به دستور چیزی مانند قرآن، بدانید که این قرآن شافعی است مورد قبول و گوینده‌ای ‌است مورد تصدیق و محقّقا هر که را قرآن شفاعت کند پذیرفته شود و کسی‌که قرآن علیه او بگوید تصدیق گردد، محقّقا روز قیامت منادی ندا کند که آگاه باشید هر زارعی مبتلا به زراعت و عاقبت عمل خود می‌باشد جُز آنانکه در دل خود بذر قرآن کاشته باشند، از حافظان و پیروان قرآن باشید و او را دلیل و راهنمای خود قرار دهید و از آن پند بخواهید، و عقاید خود را متّهم بدانید و بر قرآن عرضه بدارید و آراء خود را در قرآن تصفیه کنید.»

در خطبۀ ۱۷۶ نیز فرموده: «وَإِنَّ اللهَ سُبْحَانَهُ لَمْ يَعِظْ أَحَداً بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ فَإِنَّهُ حَبْلُ اللهِ الْـمَتِينُ وَسَبَبُهُ الْأَمِينُ وَفِيهِ رَبِيعُ الْقَلْبِ وَيَنَابِيعُ الْعِلْمِ وَمَا لِلْقَلْبِ جِلَاءٌ غَيْرُه‏». یعنی: «خدای سبحانه به احدی پند نداده به‌ مانند این قرآن، زیرا قرآن ریسمان محکم خدا و سبب و وسیلۀ امن‌آور اوست و در آن زندگی دلها و چشمه‌های دانش است و برای دل جُز قرآن جلایی نیست.»

و در صدر همین خطبه فرموده: «انْتَفِعُوا بِبَيَانِ اللهِ وَاتَّعِظُوا بِمَوَاعِظِ اللهِ وَاقْبَلُوا نَصِيحَةَ اللهِ فَإِنَّ اللهَ قَدْ أَعْذَرَ إِلَيْكُمْ بِالْـجَلِيَّةِ وَ[أَخَذَ] اتَّخَذَ عَلَيْكُمُ الْـحُجَّة». یعنی: «به بیان خدا بهره برید و نصایح خدا را بگیرید و پندهای خدا را بپذیرید، زیرا خدا راه عذر را بر شما بسته و بر شما حجّت گرفته.» (و اگر این قرآن میان مردم صحیح نبود چگونه آنرا حجّت خوانده و فرموده از آن بهره برید).

و در خطبۀ ۱۸۳ فرمود: «فَالْقُرْآنُ آمِرٌ زَاجِرٌ وَصَامِتٌ نَاطِقٌ حُجَّةُ اللهِ عَلَى خَلْقِهِ أَخَذَ عَلَيْهِ مِيثَاقَهُمْ وَارْتَهَنَ عَلَيْهِمْ أَنْفُسَهُمْ أَتَمَّ نُورَهُ وَأَكْرَمَ بِهِ دِينَهُ وَقَبَضَ نَبِيَّهُص وَقَدْ فَرَغَ إِلَى الْـخَلْقِ مِنْ أَحْكَامِ الْـهُدَى بِهِ فَعَظِّمُوا مِنْهُ سُبْحَانَهُ مَا عَظَّمَ مِنْ نَفْسِهِ فَإِنَّهُ لَمْ يُخْفِ عَنْكُمْ شَيْئاً مِنْ دِينِهِ وَلَمْ يَتْرُكْ شَيْئاً رَضِيَهُ أَوْ كَرِهَهُ إِلَّا وَجَعَلَ لَهُ عَلَماً بَادِياً وَآيَةً مُحْكَمَةً تَزْجُرُ عَنْهُ أَوْ تَدْعُو إِلَيْه‏. وَاعلَمُوا أَنَّهُ لَن یَرضَی عَنكُم بِشَیءٍ سَخَطَهُ عَلی مَن‌كَانَ قَبْلَكُم وَلَنْ یَسْخِطَ عَلَیْكُم بِشَیءٍ رَضِیَه مِمَّن كَانَ قَبْلَكُم». یعنی: «پس قرآن آمری است نهی‌کننده و ساکتی است گویا، حجّت خدا است بر خلق او، بر قرآن از ایشان پیمان گرفته و خودشان را بر آن گرو گرفته است، نور خود را به آن تمام و دین خود را به آن کامل نموده و پیغمبر خود را از دنیا برد، درحالی‌که از احکام هدایت به‌ واسطۀ قرآن فارغ شده بود، پس آنچه او بزرگ شمرده شما بزرگش شمارید، بدرستیکه از شما پنهان نکرده چیزی از دین خود را و فروگذار نکرده چیزی را که مورد رضایت و کراهت او باشد، مگر آنکه برای آن در قرآن نشانۀ ظاهری و آیت محکمی قرار داده، تا از آن مکروه را نهی کند و به آن مورد رضایت را بخواند و بدانید که خدا هرگز خوشنود نشود از شما به‌ واسطۀ چیزی‌که بر گذشتگان غضب نمود و غضبناک نمی‌شود بر شما به واسطۀ چیزی‌که از گذشتگان خوشنود بوده است».

در خطبۀ ۱۹۸ فرموده: «ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْهِ الْكِتَابَ نُوراً لَا تُطْفَأُ مَصَابِيحُهُ وَسِرَاجاً لَا يَخْبُو تَوَقُّدُهُ وَبَحْراً لَا يُدْرَكُ قَعْرُهُ وَمِنْهَاجاً لَا يُضِلُّ نَهْجُهُ وَشُعَاعاً لَا يُظْلِمُ ضَوْؤُهُ وَفُرْقَاناً لَايُخْمَدُ بُرْهَانُهُ وَتِبْيَاناً لَاتُهْدَمُ أَرْكَانُهُ وَشِفَاءً لَا تُخْشَى أَسْقَامُهُ وَعِزّاً لَا تُهْزَمُ أَنْصَارُهُ وَحَقّاً لَا تُخْذَلُ أَعْوَانُهُ فَهُوَ مَعْدِنُ الْإِيمَانِ وَبُحْبُوحَتُهُ وَيَنَابِيعُ الْعِلْمِ وَبُحُورُهُ وَرِيَاضُ الْعَدْلِ وَغُدْرَانُهُ وَأَثَافِيُّ الْإِسْلَامِ وَبُنْيَانُهُ وَأَوْدِيَةُ الْـحَقِّ وَغِيطَانُهُ وَبَحْرٌ لَا يَنْزِفُهُ الْـمُسْتَنْزِفُونَ وَعُيُونٌ لَا يُنْضِبُهَا الْـمَاتِحُونَ وَمَنَاهِلُ لَا يَغِيضُهَا الْوَارِدُونَ وَمَنَازِلُ لَا يَضِلُّ نَهْجَهَا الْـمُسَافِرُونَ وَأَعْلَامٌ لَا يَعْمَى عَنْهَا السَّائِرُونَ وَآكَامٌ لَا يَجُوزُ عَنْهَا الْقَاصِدُونَ جَعَلَهُ اللهُ رِيّاً لِعَطَشِ الْعُلَمَاءِ وَرَبِيعاً لِقُلُوبِ الْفُقَهَاءِ وَمَحَاجَّ لِطُرُقِ الصُّلَحَاءِ وَدَوَاءً لَيْسَ بَعْدَه‏ دَاء، ونوراً لَیس مَعه ظُلمَة، وحَبلاً وَثیقاً عُروته، ومُعقَلاً منیعاً ذِروته، وَعَزَّا لِمَنْ تَوَلاّه، وسِلماً لِمَنْ دَخَلَهُ، وهَدی لِمَنْ ائتمَّ بِهِ وعُذرَاً لِمَنْ اِنْتَحَلَهُ، وَبُرهَاناً لِمَنْ تَكَلَّمَ بِهِ، وَشَاهِدَاً لِمَنْ خَاصَمَ بِهِ وفَلجَاً لِمَنْ حَاجَّ بِهِ...» تا آخر.

یعنی «و سپس نازل نمود بر او کتابی را که نوریست خاموش نشدنی و چراغی است که فروغ آن محو نمی‌شود و دریایی است که قعر آن ناپیداست و راهی است که روندۀ آن گم نشود و پرتوی است که شعاع آن برطرف نشود و جداکنندۀ حق و باطلی است که برهانش سست نباشد و بیانی است که ارکانش خراب نگردد و شفاءای است که از امراض ترس نباشد و عزّتی است که یارانش شکست نخورند و حقّی است که یاران آن منکوب نگردند، پس قرآن معدن ایمان و مرکز آن است و چشمه‌های علم و دریاهای آنست و باغهای عدالت و منابع آنست و ریشۀ اسلام و بنیان آن و وادی‌های حقّ و محلّ آن است، دریایی است که برندگان تمامش نکنند و چشمه‌هایی که نوشندگان کمش نکنند، نهرهایی است که واردین بر آن، از آن نکاهند و نشانه‌های راهی است که سیرکنندگان گمش ننمایند و تپّه‌هایی است که قاصدین از آن نگذرند، خدای تعالی قرار داد آنرا سیراب‌کننده برای تشنگی علما و زندگی برای قلوب فقها و راه‌گشاده برای صلحا و دواءای‌ که پس از آن دردی نباشد و نوری ‌که با آن ظلمتی نباشد و ریسمانی است که رشتۀ آن محکم و پناهگاهی است که باروی آن بلند است و عزّتی است برای دوستانش و نردبانی است برای بالا روندگان و امام هدایت است برای مأمومینش و عذر است برای چنگ‌ زنندگان و برهانی است برای سخن گویانش و شاهد پیروزی است برای بحث‌کنندگان و رستگاری است برای حجّت ‌آورندگانش...» تا آخر.

در خطبۀ ۱۴۵ فرموده: «فَبَعَثَ اللهُ مُحَمَّداًص بِالـحقِّ لِيُخْرِجَ عِبَادَهُ مِنْ عِبَادَةِ الْأَوْثَانِ إِلَى عِبَادَتِهِ وَمِنْ طَاعَةِ الشَّيْطَانِ إِلَى طَاعَتِهِ بِقُرْآنٍ قَدْ بَيَّنَهُ وَأَحْكَمَهُ فَتَجَلَّى لَهُمْ سُبْحَانَهُ فِي كِتَابِهِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونُوا رَأَوْهُ بِمَا أَرَاهُمْ مِنْ قُدْرَتِهِ وَخَوَّفَهُمْ مِنْ سَطْوَتِهِ‏ وَإِنَّهُ سَيَأْتِي عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِي زَمَانٌ لَيْسَ فِيهِ شَيْ‏ءٌ أَخْفَى مِنَ الـحقِّ وَلَا أَظْهَرَ مِنَ الْبَاطِلِ وَلَا أَكْثَرَ مِنَ الْكَذِبِ عَلَى اللهِ وَرَسُولِهِ وَلَيْسَ عِنْدَ أَهْلِ ذَلِكَ الزَّمَانِ سِلْعَةٌ أَبْوَرَ مِنَ الْكِتَابِ إِذَا تُلِيَ حَقَّ تِلَاوَتِهِ وَلَا أَنْفَقَ مِنْهُ إِذَا حُرِّفَ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَلَا فِي الْبِلَادِ شَيْ‏ءٌ أَنْكَرَ مِنَ الْـمَعْرُوفِ وَلَا أَعْرَفَ مِنَ الْـمُنْكَرِ فَقَدْ نَبَذَ الْكِتَابَ حَمَلَتُهُ وَتَنَاسَاهُ حَفَظَتُهُ فَالْكِتَابُ يَوْمَئِذٍ وَأَهْلُهُ طَرِيدَانِ مَنْفِيَّانِ وَصَاحِبَانِ مُصْطَحِبَانِ فِي طَرِيقٍ وَاحِدٍ لَا يُؤْوِيهِمَا مُؤْوٍ فَالْكِتَابُ وَأَهْلُهُ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ فِي النَّاسِ وَلَيْسَا فِيهِمْ وَمَعَهُمْ وَلَيْسَا مَعَهُمْ لِأَنَّ الضَّلَالَةَ لَا تُوَافِقُ الْـهُدَى وَإِنِ اجْتَمَعَا فَاجْتَمَعَ الْقَوْمُ عَلَى الْفُرْقَةِ وَافْتَرَقُوا عَنِ الْـجَمَاعَةِ كَأَنَّهُمْ أَئِمَّةُ الْكِتَابِ وَلَيْسَ الْكِتَابُ إِمَامَهُمْ فَلَمْ يَبْقَ عِنْدَهُمْ مِنْهُ إِلَّا اسْمُهُ وَلَا يَعْرِفُونَ إِلَّا خَطَّهُ وَزَبْرَه‏».

یعنی: «پس خدا محمّدص را بحقّ فرستاد تا اینکه بندگانش را از عبادت بت‌ها به‌ سوی عبادت خودش و از اطاعت شیطان به ‌طاعت خودش بکشاند به وسیلۀ قرآنی‌که آن را روشن و محکم نمود. پس خدای تعالی برای بندگاش در کتابش تجلّی نمود بدون آنکه او را ببینند به واسطۀ آنچه در کتابش از قدرت خود نشان داد و از شوکت خود ترسانید. و محقّقاً پس از من زمانی خواهد آمد که در آن زمان چیزی از حقّ مخفی‌تر و چیزی از باطل آشکارتر نیست و چیزی از دروغ بر خدا و رسولص بیشتر نباشد و متاعی نزد اهل آن ‌زمان بی‌ ارزش‌تر از قرآن نخواهد بود هرگاه چنانچه باید خوانده شود و چیزی با ارزش‌تر از قرآن نباشد هرگاه معنی آنرا از موضع خود تحریف کنند و در جوامع چیزی از کار خوب زشت‌تر و چیزی خوبتر از کار زشت نباشد، پس محقّقاً حاملین قرآن آنرا فراموش کرده‌اند (یعنی مبلّغین قرآن و مراجع مسلمین به‌کلّی از آن بی‌خبرند آنان که مدّعی نشر قرآنند چنین باشند) پس قرآن و اهلش هر دو مطرود و از مردم دورند و ایشان دو رفیق هم سفر در یک ‌راهند کسی ایشان را جا ندهد. پس قرآن و اهل آن در آن ‌زمان میان مردمند ولی گویا نیستند زیرا گمراهی با هدایت موافق نباشند اگرچه با هم در یکجا باشند، پس مردم بر تفرقه اتّحاد کنند و تماماً به تفرقه خوش باشند، گویا ایشان امام و پیشوای قرآنند و قرآن امام ایشان نیست (در حالیکه باید قرآن امام باشد) پس باقی نمانَد از قرآن مگر نامش و نشناسند از قرآن مگر خطّ و حروفش».

ما فعلاً تا همینجا اکتفا می‌کنیم به کلمات آن حضرت÷. خوانندۀ عزیز ملاحظه کن مصداق این خطبه اهل زمان ما می‌باشند. تو اگر از مبلّغین و مراجع اسلامی هستی بیدار شو و خودت را آشنای قرآن کن. فعلاً در تمام منابر و در تمام مطبوعات آنچه وجود ندارد مفاهیم قرآن است، و گویندگان و نویسندگان برای حفظ خرافات ضدّ قرآنی و ایجاد نفاق اتّحاد دارند، تعجّب این است که علی÷ قرآن را امامِ همه دانسته و امام خود، ولی اینان بر عکس قرآن عمل نموده، قرآن را امام خود نمی‌دانند، نعوذ بالله آن حضرت امامِ اعداءالقرآن شده است!

در فصول بعد کلمات حضرت زهرا و سایر أئمّه‡ را که در حقّ قرآن فرموده‌اند، ذکر خواهیم کرد و حتّی حضرت امیر÷ در صحیفۀ علویّه قرآن را امام خود دانسته است.

[۸۸] «این کتاب ما علیه شما طبق واقع سخن می‌گوید.»

۱۱- قرآن حجّت کافیه و معجزۀ باقیه و امام است

اگر کسی بگوید قرآن کتابی است کافی، بعضی از بی‌خبران فوری او را به بهانۀ اینکه «عمر» گفته: «حسبنا کتاب الله»، می‌کوبند و به این بهانه از سخن حقّ اعراض می‌کنند، در صورتیکه خدا، رسول و أئمۀ هُدی تماماً قرآن را برای امّت اسلامی کافی شمرده و دانسته‌اند. حال اگر «عمر» چنین گفته باشد چه ضرر دارد، اگر «عمر» گفت: من مسلمانم نباید کسی از مسلمانی فرار کند. به هرحال ما در اینجا کلمات خدا، رسول و ائمّه را می‌آوریم برای اتمام حجّت:

۱- خدا در بسیاری از آیات قرآن را کافی و هدایت را منحصر به آن دانسته و چیز دیگری را هادی مردم قرار نداده. در سورۀ انعام آیۀ ۷۱ و سورۀ بقره آیۀ ۱۲۰ فرموده:

﴿قُلۡ إِنَّ هُدَى ٱللَّهِ هُوَ ٱلۡهُدَىٰ﴾ [البقرة: ۱۲۰، الأنعام: ۷۱].

«بگو: محقّقاً هدایت خدا فقط هدایت است».

در این آیات ضمیر فصل دلیل بر حصر است و در آیۀ ۵۶ سورۀ قصص به رسول خود فرموده:

﴿إِنَّكَ لَا تَهۡدِي مَنۡ أَحۡبَبۡتَ وَلَٰكِنَّ ٱللَّهَ يَهۡدِي مَن يَشَآءُ﴾ [القصص: ۵۶].

«محقّقاً تو هر کسی را که بخواهی هدایت نمی‌کنی و لیکن خدا هدایت می‌کند هر که را بخواهد».

و خدا هدایت خود را در قرآن قرار داده، در سورۀ إسراء آیۀ ۹ فرموده:

﴿إِنَّ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانَ يَهۡدِي﴾ [۸۹] [الإسراء: ۹].

و در آیۀ ۲۷۲ سورۀ بقره فرموده:

﴿لَّيۡسَ عَلَيۡكَ هُدَىٰهُمۡ﴾ [البقرة: ۲۷۲].

«هدایت مردم بر عهدۀ تو نیست».

و در سورۀ روم آیۀ ۵۳ فرموده:

﴿وَمَآ أَنتَ بِهَٰدِ ٱلۡعُمۡيِ عَن ضَلَٰلَتِهِمۡ﴾ [الروم: ۵۳].

«تو هدایت‌کنندۀ گمراهان از ضلالت نبوده‌ای».

پس جایی‌که پیغمبرص هادی نباشد آیا ممکن است امام یا کس دیگر را هادی بدانیم؟! و اگر در بعضی از آیات پیغمبرص را هادی دانسته، فرموده تو به وسیلۀ قرآن هدایت می‌کنی و وسیلۀ هدایت خود تو و دیگران قرآن است، مانند آیۀ ۵۲ سورۀ شوری:

﴿مَا ٱلۡكِتَٰبُ وَلَا ٱلۡإِيمَٰنُ وَلَٰكِن جَعَلۡنَٰهُ نُورٗا نَّهۡدِي بِهِۦ مَن نَّشَآءُ مِنۡ عِبَادِنَا﴾

[الشوری: ۵۲].

«تو نمی‌دانستی کتاب و ایمان چیست ما قرآن را نوری قرار دادیم که به سبب آن هر کس از بندگان را که بخواهیم هدایت کنیم».

و لذا حضرت امیر÷ در خطب خود تذکّر داده که رسول خداص به وسیلۀ قرآن هدایت می‌کرده، یعنی عربی که رسول خداص را قبول نداشتند به واسطۀ قرآن هدایت می‌شدند و به او ایمان می‌آوردند، چنانکه در خطبۀ ۲، خطبۀ ۸۶ و خطبۀ ۱۴۷ تذکّر داده که؛ «فَبَعَثَ اللهُ مُحَمَّداًص بِالـحقِّ لِيُخْرِجَ عِبَادَهُ... بِقُرآن قَد بَیَّنَهُ...» – به فصل سابق مراجعه شود – خدای‌تعالی در بسیاری از آیات تذکّر داده که هدایت او و هادی ‌بودن رسول او به سبب قرآن است مانند آیۀ ۱۵ و ۱۶ سورۀ مائده که می‌فرماید:

﴿قَدۡ جَآءَكُم مِّنَ ٱللَّهِ نُورٞ وَكِتَٰبٞ مُّبِينٞ ١٥ يَهۡدِي بِهِ ٱللَّهُ﴾ [المائدة: ۱۵-۱۶].

«برای شما از طرف خدا نور و کتاب روشنی آمد که خدا به وسیلۀ آن هدایت می کند».

و حتّی قرآن را هادی برای خود محمّدص قرار داده. در سورۀ سبا آیۀ ۵۰ فرموده:

﴿قُلۡ إِن ضَلَلۡتُ فَإِنَّمَآ أَضِلُّ عَلَىٰ نَفۡسِيۖ وَإِنِ ٱهۡتَدَيۡتُ فَبِمَا يُوحِيٓ إِلَيَّ رَبِّيٓ﴾ [سبأ: ۵۰].

«بگو: اگر گمراه شوم پس همانا گمراهیم بر ضرر خودم و اگر هدایت یابم پس به آن چیزی است که پروردگارم وحی می‌کند».

حال اگر قرآن که کلام خدا است برای هدایت کافی نباشد کلام پیغمبران و أوصیا یقیناً کافی نخواهد بود، سخن خدا که نور مبین و هدایت روشنی است اگر برای طالب هدایت کافی نباشد سخن مشکل دیگران یقیناً هادی نخواهد بود.

عجیب این است که عدّه‌ای در زمان ما دم از اسلام می‌زنند و کتاب خدا را کافی نمی‌دانند ولی کتاب کلینی را برای هدایت کافی می‌دانند، کتاب کلینی که صدها خرافات، ضدّ و نقیض و مطالب باطله دارد کافی می‌دانند! و به دروغ جعل کردند که: «الكافي كافٍ لشیعتنا» [۹۰]. به هرحال این سخنان در جایی است که خدا کتاب خود را کافی و کامل ندانسته باشد؛ ولی خدا صریحاً کتاب خود را کافی و کامل دانسته، در سورۀ عنکبوت آیۀ ۵۱ فرموده:

﴿أَوَ لَمۡ يَكۡفِهِمۡ أَنَّآ أَنزَلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ يُتۡلَىٰ عَلَيۡهِمۡ﴾ [العنکبوت: ۵۱].

«آیا کفایت ایشان نکرده که بر تو کتابی نازل نمودیم تا بر ایشان تلاوت شود».

پس خدا بدون قید و به طور اطلاق کتاب خود را کافی دانسته و بعضی گفته‌اند کتاب خدا از جهت معجزه‌ بودن کافی است، زیرا این آیه در جواب یهودیان که معجزه می‌خواستند و نازل شده؟ جواب این است که: اوّلاً؛ آیه اطلاق دارد و مورد نزول مخصّص آیه نمی‌شود. ثانیاً؛ اگر شما قبول دارید که از جهت معجزه‌ بودن کافی است پس چرا صدها معجزه برای رسول خداص نقل کرده‌اید؟! آیا خدا که فرموده قرآن از جهت معجزه کافی است به قول خود عمل نکرده و برای رسول خود معجزات دیگری ایجاد کرده و یا می‌گویید معجزات منقوله دروغ است. ثالثاً؛ کتابی‌ که از جهت اعجاز کافی بوده خود می‌گوید من هدایتم و برای هر چیز و هر کس بیانم، چنانکه در سورۀ انعام آیۀ ۳۸ فرموده:

﴿مَّا فَرَّطۡنَا فِي ٱلۡكِتَٰبِ مِن شَيۡءٖ﴾ [۹۱] [الأنعام: ۳۸].

و در سورۀ نحل آیۀ ۸۹ فرموده:

﴿وَنَزَّلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ تِبۡيَٰنٗا لِّكُلِّ شَيۡءٖ﴾ [النحل: ۸۹].

«ما این کتاب را بر تو نازل نمودیم که برای هر چیزی بیان است».

البته برای هر چیزی از امور دینی و قانونی. حال ما می‌پرسیم بیان هر چیزی شده برای که و برای چه کسانی؟ قرآن جواب داده که؛ بیان برای همۀ مردم. از آن جمله در سورۀ آل عمران آیۀ ۱۳۸ فرموده:

﴿هَٰذَا بَيَانٞ لِّلنَّاسِ وَهُدٗى وَمَوۡعِظَةٞ لِّلۡمُتَّقِينَ ١٣٨﴾ [۹۲] [آل عمران: ۱۳۸]

پس اگر کسی قرآن را بیان کافی و هادی برای مردم نداند قرآن را تکذیب کرده و به خدا ایمان نیاورده. ازملّت خود می‌پرسیم آیا از عقل و دیانت است که کسی قرآن را که رسولص و امام÷ و همۀ مسلمین باید از آن پیروی کنند، کافی نداند، ولی کتاب یک نفر آخوند را کافی بداند، آیا این از انصاف و عدالت و وجدان است؟!! یعنی بگوییم ملّت اسلام و خود رسول خداص کتاب کفایت‌ کننده نداشت تا پس از سیصد سال محمّد بن یعقوب از کلین آمد و کتاب کافی کفایت ‌کننده را آورد، مسلمانی که چنین می‌گوید لابدّ محمّد بن یعقوب را از محمّد بن عبداللهص افضل و برتر می‌داند، حال باید دید این مسلمان تابع کیست، اگر پیرو خدا و رسول خداص و أئمَّۀ هُدی است، ایشان همه قرآن را کافی دانسته‌اند. امّا خدا؛ خدا هم که کتاب و آیات مربوط به آن ذکر شد.

و امّا رسول خداص در بسیاری از اخبار وارده فرموده قرآن امام همه و حجّت کافیه برای همه می‌باشد، در جلد ۹۲ بحار جدید ص ۱۷ فرموده: «فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَيْكُمُ الْفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْجَنَّةِوَهُوَ الدَّلِيلُ يَدُلُّ عَلَى خَيْرِ سَبِيل‏». یعنی: «هرگاه فتنه‌های دینی راه را مانند پاره‌های شب تاریک بر شما مشتبه کرد بر شما باد به قرآن، هر کس آنرا امام و پیشوای خود قرار دهد، قرآن او را به بهشت می‌برد و قرآن راهنمایی است برای بهترین راه». و در ص ۱۹ همان جلد و در وسائل الشیعه باب اوّل قراءة القرآن روایت کرده‌اند از رسول خداص که فرموده: «القُرآنُ غَنِيٌّ لاغِنی دُونَه وَلا فَقْرٌ بَعْدَه ونَجَاةٌ لِمَنْ تَبِعَه‏» [۹۳]. یعنی: «قرآن سبب بی‌نیازی است و پس از قرآن هیچ احتیاجی به چیزی نیست و برای پیروان خود نجات است». و در ص ۱۳ همان جلد رسول‌خداص فرموده: «مَنْ أَعْطَاهُ اللهُ الْقُرْآنَ فَرَأَى أَنَّ رَجُلًا أُعْطِيَ أَفْضَلَ مِمَّا أُعْطِيَ فَقَدْ صَغَّرَ عَظِيماً وَعَظَّمَ صَغِيراً» [۹۴]. و در ص ۱۴ همان جلد روایت کرده از رسول خداص که فرمود: «مَنْ طَلَبَ الْهُدَى مِنْ غَيْرِ‌ الْقُرْآن أَضَلَّهُ اللهُ». یعنی: «هر‌کس هدایت را در غیر قرآن طلب کند خدا او را به گمراهی خودش واگذارد».

و امّا علیّ بن ابیطالب÷ که کلمات او در فصل سابق ذکر شد و در خطبۀ ۸۳ وخطبۀ ۱۵۹ و سایر خطب قرآن را هم امام و هم حجّت و کافی دانسته و همچنین در خطبۀ ۸۶ فرموده: «فَأَلقَی إِلَیكُم المَعْذَرَة، وَاتَّخَذَ عَلَیكُم الـحجَّةَ». یعنی: «پس خدا با قرآن جای عذر برای شما باقی نگذاشت و حجّت را بر شما تمام کرد» و در خطبۀ ۱۶۱ فرموده: «أَرسَلَه بِحُجَّةٍ كَافِیَةٍ». یعنی: خداوند رسول خود را با حجّت کافیه که قرآن است فرستاد. و در خطبۀ ۹۰ فرموده: «تَمَّتْ بِنَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ صحُجَّتُه‏» [۹۵]؛ و در جلد ۹۲ بحار ص ۲۶ در خطبۀ خود فرمود: «فَجَعَلَ فِي اتِّبَاعِهِ كُلَّ خَيْرٍ يُرْجَى، شُرِعَ فِيهِ الدِّينُ إِعْذَاراً أَمْرَ نَفْسِهِ وَحُجَّةً عَلَى خَلْقِهِ». یعنی: «خدا در پیروی قرآن هر خیری که امید باشد قرار داد و در قرآن دین را تشریع کرد برای آنکه عذر را تمام و حجّت را بر خلق برساند».

و اما حضرت زهرا‘ در خطبۀ خود که در ج ۹۲ بحار ص ۱۳ ذکر شده فرمود: «كِتَابُ اللهِ بَيِّنَةٌ بَصَائِرُها‏ [بَصَائِرُهُ‏] وَآيٌ مُنْكَشِفَةٌ سَرَائِرُهَا وَبُرْهَانٌ مُتَجَلِّيَةٌ ظَوَاهِرُهُ مُدِيمٌ لِلْبَرِيَّةِ اسْتِمَاعُهُ وَقائداً [قَائِدٌ] إِلَى الرِّضْوَانِ أَتْبَاعَهُ وَمؤدياً [مُؤَدٍّ] إِلَى النَّجَاةِ أَشْيَاعَهُ فِيهِ تِبْيَانُ حُجَجِ اللهِ الْـمُنِيرَةِ ‏ وجُمَلِهِ الكافیة». یعنی: «کتاب خدا روشن است دلائل آن و آیاتی است که رازهای آن آشکار است و برهانی است که ظواهر آن هویدا است، مردم باید همواره آنرا استماع کنند و پیروی از آن به سوی خوشنودی خدا می‌کشاند و پیروانش را به نجات می‌رساند، درآن‌ است بیان حجّت‌های نورانی و جملات کفایت کننده».

و امّا امام باقر و صادق و سایر أئمه‡؛ وسائل الشّیعه در باب اول از ابواب قراءة القرآن از امام باقر÷ روایت کرده که فرمود: روز قیامت قرآن به نیکوتر صورتی در محکمۀ عدل الهی می‌آید و عرض می‌کند پروردگارا «مِنْهُمْ مَنْ ضَیَّعَنِي وَاسْتَخَفَّ بِحَقِّي وَكَذَّبَنِي وَأَنَا حُجَّتُكَ عَلَى خَلْقِكَ‏» [۹۶]. یعنی: خدایا بعضی از این مردم مرا ضایع گذاشته و به حقّ من استخفاف کردند و مرا تکذیب کردند و حال آنکه من حجّت تو بر بندگانت بودم.

در همان باب روایت کرده از امام صادق÷ که فرموده: «فَيُدْعَى بِابْنِ آدَمَ الْـمُؤْمِنِ لِلـحسَابِ فَيَتَقَدَّمُ الْقُرْآنُ أَمَامَهُ فِي أَحْسَنِ صُورَةٍ فَيَقُولُ يَا رَبِّ أَنَا الْقُرْآنُ وَهَذَا عَبْدُكَ الْـمُؤْمِنُ قَدْ كَانَ يُتْعِبُ نَفْسَهُ بِتِلَاوَتِي‏» [۹۷]. یعنی روز قیامت دعوت می‌شود فرزند آدم برای حساب، پس قرآن جلو او می‌آید در بهترین صورتی، سپس می‌گوید پروردگارا منم قرآن و این بندۀ مؤمن تو است که خود را به واسطۀ تلاوت من به رنج افکنده.

و در باب سوّم روایت کرده از امام صادق÷ که فرمود: «فَعَلَيْكُمْ بِالْقُرْآنِ، مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْـجَنَّة» [۹۸]. یعنی: «بر شما باد به قرآن، هر کس او را امام خود قرار دهد، قرآن او را به سوی بهشت سوق می‌دهد.»

و ج ۹۲ بحار ص ۱۴ روایت کرده از امام رضا÷ که: «ذَكَرَ الرِّضَا ÷ يَوْماً الْقُرْآنَ فَعَظَّمَ الـحجَّةَ فِيهِ وَالْآيَةَ وَالْـمُعْجِزَةَ فِي نَظْمِهِ قَالَ هُوَ حَبْلُ اللهِ الْـمَتِينُ وَعُرْوَتُهُ الْوُثْقَى وَطَرِيقَتُهُ الْـمُثْلَى الْـمُؤَدِّي إِلَى الْـجَنَّةِ وَالْـمُنْجِي مِنَ النَّارِ لَا يَخْلُقُ عَلَى الْأَزْمِنَةِ وَلَا يَغِثُّ عَلَى الْأَلْسِنَةِ لِأَنَّهُ لَمْ يُجْعَلْ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ بَلْ جُعِلَ دَلِيلَ الْبُرْهَانِ وَالْحـُجَّةَ عَلَى كُلِّ إِنْسَان‏». یعنی: «روزی امام رضا÷ یاد قرآن نمود و حجّت در آن و نشانۀ اعجازی‌که در نظم آن است بزرگ شمرد و فرمود: قرآن ریسمانی است متین و دست‌آویز محکم و بهترین راه به سوی خدا است. او است که به سوی بهشت می‌برد و از آتش دوزخ نجات می‌دهد، به گذشت زمانها کهنه نشود زیرا قرآن برای این زمان و آن زمان نیامده، بلکه قرآن برای هر انسانی دلیل، برهان و حجّت قرار داده شده است.»

[۸۹] «بدرستی که این قرآن به آنچه درست‌تر است هدایت می‌کند». [۹۰] کافی برای شیعیان ما کافی است. [۹۱] «ما در این کتاب چیزی را فروگذار نکردیم». [۹۲] «این کتاب بیانی است برای مردم، و برای پرهیزکاران هدایت و پندی است». [۹۳] شیخ محمد بن حسن حر عاملی (ت ۱۱۰۴هـ)، وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة، تحقیق مؤسسة آل بیت ‡ لإحیاء التراث، قم، ط۲، ۱۴۱۴هـ، [۳۰ جزء]، ج ۶/ باب اول از ابواب قراءة القرآن ولو فی غیر الصلاة، حدیث شماره (۷۶۴۶). [۹۴] پیش‌تر ترجمه شده است. بحار الأنوار نقل از كتاب معاني الأخبار شیخ محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (ت ۳۸۱هـ). این حدیث با لفظی مشابه در ضمن حدیث أكمل در مصادر اهل سنت آمده و طبرانی آن‌را ذکر کرده است همچنان که در مجمع الزوائد آمده است (۷/۱۵۹) هیثمی می‌گوید: در سند این حدیث اسماعیل بن رافع وجود دارد و متروک است. و همچنین بیهقی درشعب الإيمان آن‌را تخریج کرده است: ۲/۵۲۲، شماره (۲۵۹۱)، خطیب بغدادی در تاريخ بغداد (۹/۳۹۶). [۹۵] با پیامبر ما محمد حجت خداوند تمام شد.. [۹۶] حر عاملی، وسائل الشيعة، ج ۶ /۱- بَابُ وُجُوبِ تَعَلُّمِ الْقُرْآنِ وَتَعْلِيمِهِ كِفَايَةً وَاسْتِحْبَابِهِ عَيْنًا، حدیث (۷۶۳۶). [۹۷] مرجع قبلی، ج ۶ /۱- بَابُ وُجُوبِ تَعَلُّمِ الْقُرْآنِ وَتَعْلِيمِهِ، ح (۷۶۳۸). [۹۸] مرجع قبلی، ج ۶ /۳- بَابُ اسْتِحْبَابِ التَّفَكُّرِ فِي مَعَانِي الْقُرْآنِ، ح (۷۶۵۷).

۱۲- قرآن امام هر مسلمان و پرچم هدایت است

در کلمات و خطبه‌های رسول خداص و سایر أئمه‡ در فصل سابق ذکر شد که قرآن برای همه حتّی برای رسول خداص و أئمۀ هدی امام، مقتدا و هدایت است. اکنون در اینجا نیز دلائل و کلماتی ذکر می‌شود:

در قرآن سورۀ هود آیۀ ۱۷، تورات و قرآن را امام نامیده و فرموده:

﴿أَفَمَن كَانَ عَلَىٰ بَيِّنَةٖ مِّن رَّبِّهِۦ وَيَتۡلُوهُ شَاهِدٞ مِّنۡهُ وَمِن قَبۡلِهِۦ كِتَٰبُ مُوسَىٰٓ إِمَامٗا وَرَحۡمَةً﴾ [هود: ۱۷].

«آیا آنکه بر دلیل روشنی از پروردگارش باشد (یعنی قرآنی به او نازل شده باشد) و به اضافه در پیروی قرآن شاهدی از خود داشته باشد و از پیش کتاب موسی یعنی تورات امام و رحمت بود».

خدا در اینجا تورات را امام و رحمت‌ خوانده، جایی‌که تورات امام و رحمت باشد، به طریق اولی قرآن امام و رحمت است. خدایتعالی مکرّر به رسول خود فرموده:

﴿ٱتَّبِعۡ مَآ أُوحِيَ إِلَيۡكَ مِن رَّبِّكَ﴾ [۹۹] [الأنعام: ۱۰۶].

و در سورۀ احزاب آیۀ ۲ فرموده:

﴿وَٱتَّبِعۡ مَا يُوحَىٰٓ إِلَيۡكَ مِن رَّبِّكَ﴾ [۱۰۰] [الأحزاب: ۲].

و در اعراف آیۀ ۲۰۳ فرمود:

﴿قُلۡ إِنَّمَآ أَتَّبِعُ مَا يُوحَىٰٓ إِلَيَّ مِن رَّبِّي﴾ [الأعراف: ۲۰۳].

«بگو فقط من از آنچه از طرف پروردگارم به من وحی می‌شود پیروی می‌کنم».

و در سورۀ زخرف آیۀ ۴۳ فرموده:

﴿فَٱسۡتَمۡسِكۡ بِٱلَّذِيٓ أُوحِيَ إِلَيۡكَ﴾ [الزخرف: ۴۳].

«چنگ بزن به آنچه به تو وحی می‌شود».

پس چون به رسول خداص واجب شده پیرو قرآن باشد یقیناً به حکم آیۀ:

﴿لَّقَدۡ كَانَ لَكُمۡ فِي رَسُولِ ٱللَّهِ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ﴾ [۱۰۱] [الأحزاب: ۲۱].

بر تمام امامان÷ و سایر افراد امّت واجب است پیرو قرآن باشند.

به اضافه حقّ تعالی در سورۀ اعراف بر عموم مسلمین واجب فرموده پیروی قرآن را و در آیۀ ۳ فرموده:

﴿ٱتَّبِعُواْ مَآ أُنزِلَ إِلَيۡكُم مِّن رَّبِّكُمۡ﴾ [الأعراف: ۳].

«پیروی کنید آنچه را به سوی شما از پروردگارتان نازل شده».

اگرچه در فصول سابق از کلمات علی÷ و سایر أئمّه‡ بسیار نقل کردیم که صریحاً فرموده‌اند قرآن امام و مقتدای همه می‌باشد، اکنون می‌گوییم حضرت علی÷ در صحیفۀ علویّه در دعای بعد تسلیم الصّلاة عرض می‌کند: «أَنَّ رَسُولَكَ مُحَمَّداً صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ نَبِيِّي وَأَنَّ الدِّينَ الَّذِي شَرَعْتَ لَهُ دِينِي وَأَنَّ الْكِتَابَ الَّذِي أَنْزَلْتَهُ عَلَيْهِ إِمَامِي‏». یعنی: «خدایا من شهادت می‌دهم که پیغمبرت محمّدص پیغمبر من است و محقّقا آن دینی که برای او تشریع کردی دین من است و محقّقا آن کتابی که به او نازل نمودی امام من است». و به اضافه در نهج‌البلاغه در خطبۀ ۱۸۰ و سایر خطب خود فرمودند که؛ قرآن «حُجَّتُ اللهِ عَلَی خَلْقِه» و قرآن را برای تمام خلق حجّت دانسته و خود او از این حجّت پیروی کرده و در وسائل الشّیعه باب سوّم از «أبواب القراءة» روایت کرده از آن حضرت که فرمود: «أَلَا أُخْبِرُكُمْ بِالْفَقِيهِ حَقًّا مَنْ لَمْ يَتْرُكِ الْقُرْآنَ رَغْبَةً عَنْهُ إِلَى غَيْرِه‏» [۱۰۲]. یعنی: «آیا خبر دهم شما را به فقیه حقیقی، آن است که قرآن را رها نکند در حالیکه از آن اعراض کند و به غیر قرآن توجّه نماید.»

پس چنانکه ذکر شد آن حضرت÷ قرآن را هم امام و هم حجّت می‌داند و خود متدّین به قرآن و احکام و آیات آن بوده، چگونه عدّه‌ای از عوام خود را پیرو علی÷ دانسته و از قرآن بی‌خبر و بلکه به آن توهین می‌کنند و می‌گویند قرآن کافی نیست، آن وقت همان عوام چون بخواهند اثبات امامت آن حضرت کنند به قرآن چنگ می‌زنند، آیاتی را به میل خود تأویل به امامت می‌کنند در صورتیکه تأویل قرآن برای غیر خدا جائز نیست چنانچه در بحث تأویل خواهد آمد. حال باید گفت: دوست ادّعایی علی÷ که از قرآن بی‌خبر و برخلاف آیات آن، رفتار و عقایدی دارد قطعاً دشمن علی÷ است. و اگر پیغمبری از طرف خدا کتابی آورد و در آن کتاب ذکر شده باشد که در این کتاب هر چیزی بیان شده و برای رسالت من و تکالیف امّتم کافی است، سپس بعد از هزار سال عدّه‌ای بیایند و بگویند این کتاب برای امّتش کافی نیست، آیا می‌توان آنان را پیرو او شمرد؟

لا والله، چگونه در صدر اسلام که هیچ کتابی نبود جُز قرآن، قرآن را امام و حجّت خدا و برای خود کافی می‌دانستند و به همین جهت ترقّی نموده و بر تمام جهان آن روز مسلّط شدند، ولی پس از آنکه هزار کتاب دینی پیدا شد مسلمین روز به روز در انحطاط، پستی، ذلّت و خرافات فرو می‌روند. آیا می‌توان علّتی پیدا کرد جُز دوری از قرآن؟ پس مسلمین اگر بخواهند ترقّی نموده و به عزّت اوّلیّه برسند، باید تماماً مراجعه به متن قرآن نمایند و إلّا روز به روز جهل، پراکندگی و بیچارگی ایشان افزون خواهد شد. آیا کلمات رسول خداص که در فصل سابق فرمود: «مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْجَنَّة» [۱۰۳] و خطبات دیگر برای بیداری مردم ما کافی نیست؟ آیا به خطبۀ ۱۴۵ و ۱۹۸ که حضرت أمیر÷ صریحاً می‌فرماید: قرآن امام هدایت است نباید اعتنا کرد؟ خدا در سورۀ اعراف آیۀ ۱۷۰ فرموده:

﴿وَٱلَّذِينَ يُمَسِّكُونَ بِٱلۡكِتَٰبِ وَأَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَ إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجۡرَ ٱلۡمُصۡلِحِينَ ١٧٠﴾

[الأعراف: ۱۷۰].

«آنانکه به کتاب إلهی تمسّک جویند و نماز را به پاداشته‌اند، به تحقیق ما ضایع نمی‌گذاریم أجر اصلاح کنندگان را».

طبق این آیه باید مسلمین به کتاب الهی تمسّک جویند تا امور دین و دنیایشان تنظیم شود، باید همه قرآن را امام خود بدانند و آیات آن را بفهمند و خود را به آن مجهّز سازند تا نجات یابند و مانند بعضی از افراد که اصلاح را از دیگران خواسته و به اصلاح خود نپرداخته‌اند نباشند، زیرا اگر امام و مصلحی بیاید مردم را به پیروی همین قرآن دعوت خواهد کرد و برخود او نیز واجب است از همین قرآن پیروی کند، در اینجا روایتی از حضرت عسکری÷ وارد شده در مقدّمۀ اوّل تفسیر صافی که فرمود: «قَالَ رَسُول‌اللهص:إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ النُّورُ الْـمُبِينُ وَالْـحَبْلُ الْـمَتِينُ وَالْعُرْوَةُ الْوُثْقَى وَالدَّرَجَةُ الْعُلْيَا وَالشِّفَاءُ الْأَشْفَى وَالْفَضِيلَةُ الْكُبْرَى وَالسَّعَادَةُ الْعُظْمَى مَنْ اسْتَضَاءَ بِهِ نَوَّرَهُ اللهُ وَمَنْ عَقَدَ بِهِ أُمُورَهُ عَصَمَهُ اللهُ وَمَنْ تَمَسَّكَ بِهِ أَنْقَذَهُ اللهُ وَمَنْ لَمْ يُفَارِقْ أَحْكَامَهُ رَفَعَهُ اللهُ وَمَنِ اسْتَشْفَى بِهِ شَفَاهُ اللهُ اللهُ وَمَنْ آثَرَهُ عَلَى مَا سِوَاهُ هَدَاهُ اللهُ وَمَنْ طَلَبَ الْـهُدَى فِي غَيْرِهِ أَضَلَّهُ اللهُ، وَمَنْ جَعَلَهُ شِعَارَهُ وَدِثَارَهُ أَسْعَدَهُ اللهُ، وَمَنْ جَعَلَهُ إِمَامَهُ الَّذِي يَقْتَدِي بِهِ- وَمُعَوَّلَهُ الَّذِي يَنْتَهِي إِلَيْهِ، أَدَّاهُ اللهُ إِلَى جَنَّاتِ النَّعِيم» [۱۰۴]. یعنی: «رسول خداص فرمود: محقّقاً این قرآن همان نور روشن و ریسمان متقن و طناب محکم و درجۀ بالا و شفاء بهتر و فضیلت بزرگتر و سعادت عظیم‌تر است، کسی‌ که از نور او استفاده کند خدا او را حفظ کند و کسی‌که به آن چنگ زند خدا نجاتش دهد، آنکه از احکام او جدا نگردد خدا او را به بالا برَد و آنکه از آن شفاجوید خدایش شفا دهد و آنکه قرآن را بر غیر قرآن ترجیح دهد خدا او را هدایت کند و هر کس هدایت را در غیر آن جوید خدا به گمراهیش واگذارد و کسی‌که قرآن را ظاهر و باطن خود قرار دهد خدا او را نیک‌بخت کند و کسی‌که آن را امام و پیشوای خود کند که مقتدا و مرجع او باشد خدا او را به سوی بهشتهای نعمت خود بکشاند. و حضرت امیر÷ در خطبۀ ۹۸ نهج‌البلاغه فرموده: «وَنَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ غَيْرُهُ وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِأَمْرِهِ صَادِعاً وَبِذِكْرِهِ نَاطِقاً فَأَدَّى أَمِيناً وَمَضَى رَشِيداً وَخَلَّفَ فِينَا رَايَةَ الْـحَقِّ مَنْ تَقَدَّمَهَا مَرَقَ وَمَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا زَهَقَ وَمَنْ لَزِمَهَا لَحِقَ». یعنی: «ما گواهیم که برآورندۀ حاجتی غیر خدا نیست و محمّدص بندۀ او و رسول او است، او را به امر خود فرستاد تا آشکار کند و به یاد او نطق کند، پس وظیفۀ خود را به امانت انجام داد و در حال کمال رفت و در میان ما پرچم حقّ (قرآن) را گذاشت؛ هر کس بر قرآن تقدّم جوید از دین خارج شده و هر کس از آن عقب مانده هلاک شده و هر کس لازم آن باشد به مقصد رسد.»

و کتاب وسائل الشیعه باب ۲۷ قرائۀ القرآن روایت کرده از امام رضا÷ که: «وَكَانَ كَلَامُهُ كُلُّهُ وَجَوَابُهُ وَتَمَثُّلُهُ انْتِزَاعَاتٍ مِنَ الْقُرْآن‏»، یعنی: «عادت حضرت رضا÷ چنین بود که سخن او و جواب او و استشهاد او در مطالب، جملاتی از قرآن بود.»

با این همه کلمات ایشان باز اگر مردم از خواب غفلت و جهل بیدار نشوند دیگر کسی جُز خودشان مسئول نخواهد بود.

[۹۹] «پیروی کن آنچه به سوی تو وحی می‌شود از پروردگارت». [۱۰۰] «آنچه از پروردگارت به تو وحی می‌شود پیروی کن». [۱۰۱] «بتحقیق برای شما به رسول خدا اقتدای نیکو نمودن است». [۱۰۲] حر عاملی، وسائل الشيعة، ج ۶ /۳- بَابُ اسْتِحْبَابِ التَّفَكُّرِ فِي مَعَانِي الْقُرْآنِ، ح (۷۶۶۱)، نقل از كتاب مَعَانِي الأَخْبَارِ ابن بابویه قمی. [۱۰۳] هرکس قرآن را پیشوای خود قرار دهد، او را به سوی بهشت رهبری می‌کند. [۱۰۴] مولى محسن ملقب به فیض كاشانی (ت۱۰۹۱هـ)، تفسير الصافي، تحقیق شیخ حسین اعلمی، ط۲، تهران، مكتبة الصدر، [۵ جزء]، ۱/۱۷‍.

۱۳- قرآن رافع اختلافات و دافع گمراهی مسلمین است

مسلمین اگر بخواهند به عزّت، برتری و دولت حقّۀ از دست رفتۀ خود برسند، باید اختلافات خود را حلّ کنند و حلِّ اختلافات ایشان ممکن نیست مگر با مراجعۀ به قرآن، زیرا خدایتعالی قرآن را رافع اختلاف آنان قرار داد، و فِرَق مسلمین تماماً قرآن را قبول دارند، اگر چه به زبان باشد، اگر کسی ایمان به خدا دارد باید سخن خدا را بپذیرد و برای رفع اختلاف و دفع عداوت رجوع به قرآن کند، در سورۀ نحل آیۀ ۶۴ فرموده:

﴿وَمَآ أَنزَلۡنَا عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ ٱلَّذِي ٱخۡتَلَفُواْ فِيهِ وَهُدٗى وَرَحۡمَةٗ لِّقَوۡمٖ يُؤۡمِنُونَ ٦٤﴾ [النحل: ۶۴].

«ما نازل نکردیم این کتاب را مگر برای ایشان بيان کنی آنچه را در آن اختلاف دارند و این کتاب هدايت و رحمت است برای مردم با ایمان».

پس پیغمبراسلامص به توسّط قرآن رفع اختلاف می‌کرده، پس مرجعِ حلّ اختلاف قرآن است. متأسّفانه فِرَق اسلامی هر فرقه به نفع خود اخباری دارند که مرجع ایشان همان اخبار است و آن اخبار اختلاف، شقاق، نفاق و عداوت را دامن می‌زند و زیاد می‌گرداند. اگر کسی بگوید رسول‌خداص و یا امام÷ باید رفع اختلاف کنند، جواب او این است که؛ اوّلاً: رسولص و امام÷ هر دو تابع قرآنند و خدا قرآن را رافع اختلاف قرار داده. ثانیاً: زمان ما نه رسولی و نه امامی حاضر است و خدا صریحاً هیچ کس و هیچ چیز را رافع اختلاف قرار نداده جُز قرآن را و در آیۀ ۲۱۳ سورۀ بقره فرموده:

﴿كَانَ ٱلنَّاسُ أُمَّةٗ وَٰحِدَةٗ فَبَعَثَ ٱللَّهُ ٱلنَّبِيِّ‍ۧنَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ بِٱلۡحَقِّ لِيَحۡكُمَ بَيۡنَ ٱلنَّاسِ فِيمَا ٱخۡتَلَفُواْ فِيهِۚ وَمَا ٱخۡتَلَفَ فِيهِ إِلَّا ٱلَّذِينَ أُوتُوهُ مِنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَتۡهُمُ ٱلۡبَيِّنَٰتُ بَغۡيَۢا بَيۡنَهُمۡ﴾ [البقرة: ۲۱۳].

«مردم یک امّت بوده‌اند (و چنانچه در سورۀ یونس آیۀ ۱۹ فرموده پس از وحدت اختلاف کردند، روی هوی و هوس) پس خدا پیغمبران را برای بشارت و انذار فرستاد و با ایشان طبق واقع کتاب فرستاد تا آن کتاب حُکم کند بین مردم در آنچه در آن اختلاف کرده‌اند و اختلاف در آن کتاب نکردند مگر کسانی‌که کتاب به ایشان داده شده بود، پس از آنکه آیات روشن برای ایشان آمد برای ستم بین خودشان اختلاف ایجاد کردند».

در این‌ آیه حقّ‌تعالی قرآن را حاکم و رافع اختلاف نموده، زیرا ضمیر ﴿يَحۡكُمَ﴾ که فاعل آن باشد برمی‌گردد به کتاب که نزدیک‌ترین مرجع است نسبت به آن و به انبیا برنمی‌گردد. زیرا أنبیاء جمع ولی ضمیر مفرد است و خدا در این آیه اهل قرآن را موجد اختلاف قرار داده و کسی‌که خود موجد اختلاف باشد، رافع اختلاف نمی‌شود به دلیل اینکه فرموده: ﴿وَمَا ٱخۡتَلَفَ فِيهِ إِلَّا ٱلَّذِينَ أُوتُوهُ﴾، پس به خود قرآن باید رجوع داده شود نه به اهل آن چنانکه در ترجمۀ آیات بیان شد. حضرت امیرالمؤمنین÷ نیز چنانچه در نهج‌البلاغه در فصل ۲۱ این کتاب خواهد آمد و سایر أئمّه‡ از اولادش قرآن را رافع اختلاف خوانده‌اند. آیا خدا در سورۀ روم آیۀ ۳۱ نفرموده:

﴿وَلَا تَكُونُواْ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ ٣١ مِنَ ٱلَّذِينَ فَرَّقُواْ دِينَهُمۡ وَكَانُواْ شِيَعٗاۖ كُلُّ حِزۡبِۢ بِمَا لَدَيۡهِمۡ فَرِحُونَ ٣٢﴾ [الروم: ۳۱-۳۲].

«نباشید از مشرکین، آنانکه تفرقه آوردند در دین خود و شیعه شیعه شدند و هر دسته و حزبی به آنچه نزد ایشان است خوشند».

آری این آیه معجزه است که حقِّ تعالی بیدار باش به مسلمین زده و در حال تفرقه ایشان را مشرک خوانده و ما می‌بینیم در زمان ما هر شیعه و هر دسته به شعائر و مطالب من درآوردی خود خوشند، ولی از قرآن و شعائر اسلامی بی‌خبرند. در سورۀ شوری آیۀ ۱۳ فرموده:

﴿أَقِيمُواْ ٱلدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُواْ فِيهِ﴾ [الشوری: ۱۳].

«دین را بپا دارید و در آن تفرقه نیفکنید».

و در سورۀ آل عمران آیۀ ۱۰۵ فرموده:

﴿وَلَا تَكُونُواْ كَٱلَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَٱخۡتَلَفُواْ مِنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَهُمُ ٱلۡبَيِّنَٰتُ﴾ [آل عمران: ۱۰۵].

«نباشید مانند آنان‌که ایجاد تفرقه کرده و اختلاف نمودند پس از آنکه برای ایشان آیات روشن آمد».

پس آن چیزی را که خدا رافع اختلاف قرار داده، قرآن است نه چیز دیگر و تا مسلمین رجوع به قرآن نکنند همواره در ضلالت و گمراهیند؛ لذا رسول خداص و أئمّه‡ فرموده‌اند هر مطلب دینی را با قرآن بسنجید. ما که می‌گوییم به قرآن رجوع کنید مقصود ما این نیست که در مجالسِ قرائت و تجوید و یا مجالسِ بدعتِ فاتحه، قرآن را بیاورند و یا سر قبرها و یا در ضبط صوت‌ها برای خوشی صوت، ضبط کنند، بلکه مقصود ما فهمیدن و عمل‌نمودن و با آیات آن حلّ اختلاف کردن است که قرآن را امام خود قرار دهند. امروزه اکثر ملّت از اسلام بی‌خبر و فرقه فرقه از اسلام بیزارند و به کفر و بی‌دینی هجوم آورده‌اند، برای اینکه متدیّنین و مقدّسین ما غرق خرافات و مبلّغین ما اکثراً از قرآن بی‌خبرند، مجالس دینی ما و مدارس ما همه چیز دارد جُز فهمیدن قرآن [۱۰۵].

در سورۀ آل عمران آیۀ ۱۰۱ فرموده:

﴿وَكَيۡفَ تَكۡفُرُونَ وَأَنتُمۡ تُتۡلَىٰ عَلَيۡكُمۡ ءَايَٰتُ ٱللَّهِ﴾ [آل عمران: ۱۰۱].

«و چگونه کافر می‌شوید و حال آنکه کتاب خدا برای شما تلاوت می‌شود».

یعنی ملّتی که قرآن دارد، نباید کافر شود، پس آیات قرآن ناجی از کفر و تفرقه است.

[۱۰۵] یادآوری این نکته ضروری به نظر می‌رسد که برقعی / تفسیرش را چهار دهه قبل تألیف کرده و وضعیت امروز با آن زمان متفاوت است زیرا امروزه تدریس تلاوت، تفسیر و حفظ قرآن جزئی از برنامه درسی مدارس و محافل دینی و شرعی است.

هر گمراهی از بی‌اطلاعی از قرآن است

حق تعالی در سورۀ اعراف آیۀ ۱۴۶ فرموده:

﴿وَإِن يَرَوۡاْ كُلَّ ءَايَةٖ لَّا يُؤۡمِنُواْ بِهَا وَإِن يَرَوۡاْ سَبِيلَ ٱلرُّشۡدِ لَا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلٗا وَإِن يَرَوۡاْ سَبِيلَ ٱلۡغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلٗاۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمۡ كَذَّبُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَا وَكَانُواْ عَنۡهَا غَٰفِلِينَ ١٤٦﴾

[الأعراف: ۱۴۶].

«و اگر هر آیه‌ای را ببینند به آن ایمان نیاورند و اگر راه رشد و سعادت را ببینند برای خود آنرا راه نمی‌گیرند و اگر راه ضلالت را ببینند آنرا برای خود راه می‌گیرند، این گمراهی برای این است که به آیات ما تکذیب کرده و از آن غافلند».

پس خدا گمراهی را در اعراض از قرآن و غفلت از آن دانسته، زمان ما هر فرقه از فِرَق مسلمین به نام مذهب و بزرگان مذهب، قصّه، معجزات، خوابها و کرامات تراشیده و معرفت بزرگان دین و مذهب را واجب‌تر از خود دین می‌دانند، از اسلام بی‌خبر و از بزرگان آن مدّاحی ونوحه‌سرایی می‌کنند، اینان معرفت متدیّنین را کافی از شناخت دین می‌دانند و بلکه از خود دین بیزارند. چرا این‌طور شده، جواب این است که از آیات قرآن بی‌خبرند، اینان نمی‌دانند متدیّن‌ شناسی غیر از دین ‌شناسی است، هزار سال است بر سر خلافت این و آن نزاع دارند، امّا دین این و آن چه بوده نمی‌دانند! باید به ایشان فهمانید اظهار ارادت به متدیّنین صدر اسلام کافی از شناخت اسلام نیست و شناخت اسلام به شناخت قرآن و اطّلاع کامل از آن است و إلّا اثبات خلافت برای کسی‌که فعلاً در دنیا نیست و هزار سال قبل بوده، چه فایده دارد.

در مقدّمۀ تفسیر صافی روایت کرده از رسول خداص که فرمود: «الْقُرْآنُ هُدًى مِنَ الضَّلَالَةِ، وَتِبْيَانٌ مِنَ الْعَمى‏، وَاسْتِقَالَةٌ مِنَ الْعَثْرَةِ، وَنُورٌ مِنَ الظُّلْمَةِ، وَضِيَاءٌ مِنَ الْأَحْدَاثِ، وَعِصْمَةٌ مِنَ الْهَلَكَةِ، وَرُشْدٌ مِنَ الْغَوَايَةِ، وَبَيَانٌ مِنَ الْفِتَنِ، وَبَلَاغٌ مِنَ الدُّنْيَا إِلَى الْآخِرَةِ، وَفِيهِ كَمَالُ دِينِكُمْ، وَمَا عَدَلَ أَحَدٌ عَنِ الْقُرْآنِ إِلَّا إِلَى النَّارِ». یعنی: «قرآن رهنمایی از گمراهی و بیان نجات از کوری و دستگیر از لغزش، نور از ظلمت و نگهدارندۀ از هلاکت و نجات از گمراهی و بیان فرار از فتنه‌ها و زاد و توشۀ راه آخرت‌است و در آن کمال دین شما است و هیچ کس از قرآن سرپیچی نکرد مگر به سوی آتش رهسپار شد».

آیا نفاق و شقاق، گمراهی و لغزش و فتنه نیست؟! اگر هست پس باید به دستور رسول خداص به واسطۀ قرآن از اینها نجات یافت، مسلّماً دستور رسول خداص برای امّت او حجّت است.

۱۴- سنّت رسول خداص مبیِّن مجملات قرآن است

قرآن که در او تبیان هر چیزی می‌باشد دستور اتّباع از سنّت را نیز داده و حقّ‌تعالی برای مسلمین سنّت رسول خود را حجّت قرار داده و فرموده به آن رجوع کنید، در سورۀ احزاب آیۀ ۲۱ فرموده:

﴿لَّقَدۡ كَانَ لَكُمۡ فِي رَسُولِ ٱللَّهِ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ﴾ [الأحزاب: ۲۱].

«به طور تحقیق بر شما لازم است که به رسول خدا تأسّی کنید، تأسّی نیک».

اگرچه خدای تعالی اعمال و افعال تمام انبیاء را مورد تأسّی مسلمین قرار داده که باید به روش آنان تأسّی کرد و سنّت به فارسی به معنی روش است، در سورۀ ممتحنه آیۀ ۴ فرموده:

﴿قَدۡ كَانَتۡ لَكُمۡ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ فِيٓ إِبۡرَٰهِيمَ وَٱلَّذِينَ مَعَهُۥٓ﴾ [الممتحنة: ۴].

«به تحقیق برای شما سزاوار بوده که تأسّی نیکو کنید در ابراهیم و آنانکه با او بودند».

و در سورۀ انعام آیۀ ۹۰ فرموده:

﴿أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ هَدَى ٱللَّهُۖ فَبِهُدَىٰهُمُ ٱقۡتَدِهۡۗ﴾ [الأنعام: ۹۰].

«ایشانند آنان‌که خدا هدایتشان کرده، پس به هدایت ایشان اقتدا کن».

به هرحال سنّت رسول خداص یکی از دو چیزی است که در روایات و آیات به متابعت آن أمر شده، رسول خداص فرموده: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَعِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي‏» [۱۰۶]، و در بعضی روایات آمده: «كِتَابَ اللَّهِ وَعِتْرَتِي»، ولی مخفی نماند عترت رسول خداص نیز تابع سنّت رسول‌خداص بوده‌اند و سنّت یعنی روش رسول خداص مبیِّن مجملات قرآن است اگر چه مجملات قرآن قابل فهم است، ولی تفصیل آن در سنّت است یعنی اگر خدا فرموده: ﴿أَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ﴾ [۱۰۷] این جمله قابل فهم است ولی رسول خداص باید با عمل خود کیفیّت و حدود نماز را معیّن کند و در خارج نشان دهد، وقتی‌که به تصریح قرآن، خدا به رسول خود فرموده: ﴿ٱتَّبِعۡ مَآ أُوحِيَ إِلَيۡكَ﴾ [۱۰۸] و رسول او تابع قرآن است، عترت او نیز باید تابع قرآن و راوی سنّت او باشند، پس ذکر عترت در بعضی از روایات مقصود تمام افراد عترت نیست، بلکه همان افرادی‌که از قرآن و سنّت جدا نشوند و مخالف قرآن و سنّت رسول عمل نکنند، همان‌طوری‌ که رسول خداص نمی‌تواند در دین خدا کم و زیاد کند عترت او نیز نمی‌توانند چیزی به قرآن و سنّت اضافه کنند و خود عترت در صدها روایت سنّت را حجّت قرار داده و خود را پیرو سنّت معرّفی کرده‌اند. ما در اینجا بعضی از کلمات امیرالمؤمنین÷ را که دربارۀ سنّت در نهج‌البلاغه آمده می‌آوریم:

درخطبۀ ۱۰۸ فرموده: «وَاقْتَدُوا بِهَدْيِ نَبِيِّكُمْ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ الْـهَدْيِ وَاسْتَنُّوا بِسُنَّتِهِ فَإِنَّهَا أَهْدَى السُّنَن‏». یعنی: «اقتدا کنید به هدایت پیغمبرتان زیرا که آن بهترین هدایت است و به سنّت و روش او عمل کنید که آن روشن‌ترین سنّت است».

در خطبۀ ۲۰۳ فرموده: «نَظَرْتُ إِلَى كِتَابِ اللهِ، ومَا وَضَعَ لَنَا، وأمَرَنَا بِالْـحُكْمِ بِهِ فَاتَّبَعْتُهُ، ومَا اسْتَنَّ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله فَاقْتَدَيْتُه‏». یعنی: «نظر کردم به کتاب خدا و آنچه برای ما مقرّر نمود که به آن حکم دهیم پیروی کردم و به آن چه رسول خداص عمل نموده به سنّت او اقتدا کردم».

و در وصیّت خود به ابن عبّاس فرموده: «حَاجِجْهُمْ بِالسُّنَّةِ فَإِنَّهُمْ لَنْ يَجِدُوا عَنْهَا مَحِيصاً». یعنی: «با خوارج احتجاج و استدلال کن به سنّت رسولص زیرا ایشان را از سنّت رسول چاره‌ای نیست».

در خطبۀ ۱۶ فرموده: «وَالطَّرِيقُ الْوُسْطَى هِيَ الْـجَادَّةُ عَلَيْهَا بَاقِي الْكِتَابِ وَآثَارُ النُّبُوَّةِ وَمِنْهَا مَنْفَذُ السُّنَّة». یعنی: «راه میانه که راه نجات باشد همان جادّه‌ای‌ است که تمام کتاب خدا و آثار نبوّت بر آن است و روش رسول خداص از آن استخراج می‌شود».

در خطبۀ ۱۰۳ فرموده: «لَيْسَ عَلَى الْإِمَامِ إِلَّا مَا حُمِّلَ مِنْ أَمْرِ رَبِّهِ الْإِبْلَاغُ فِي الْـمَوْعِظَةِ وَالِاجْتِهَادُ فِي النَّصِيحَةِ وَالْإِحْيَاءُ لِلسُّنَّةِ وَإِقَامَةُ الْـحُدُودِ عَلَى مُسْتَحِقِّيهَا وَإِصْدَارُ السُّهْمَان‏ عَلَی أَهْلِها». یعنی: «بر عهدۀ امام نیست مگر آنچه از امر پروردگارش بر عهدۀ او آمده و آن پنج چیز است: رسانیدن موعظه و در نصیحت کوشش نمودن و سنّت رسول را زنده‌کردن و حدود را بر مستحقّین جاری ساختن و سهم هر کسی را از بیت‌المال رسانیدن».

در خطبۀ ۱۲۹ فرموده: «لَا يَنْبَغِي أَنْ يَكُونَ الْوَالِي عَلَى الْفُرُوجِ وَالدِّمَاءِ وَالْـمَغَانِمِ وَالْأَحْكَامِ وَإِمَامَةِ الْـمُسْلِمِينَ وَلَا الْـمُعَطِّلُ لِلسُّنَّةِ فَيُهْلِكَ الْأُمَّة». یعنی: «سزاوار نیست که زمامدار و متولّی بر فروج، دماء و غنائم و امامت مسلمین آن کسی باشد که سنّت رسولص را تعطیل کند که امّت را به هلاکت می‌رساند».

در خطبۀ ۱۸۰ تأسّف می‌خورد از فراق رسول خداص و اصحاب بزرگوار او و می‌فرماید: «أَوِّهْ عَلَى إِخْوَانِيَ الَّذِينَ تَلَوُا الْقُرْآنَ فَأَحْكَمُوهُ! وَتَدَبَّرُوا الْفَرْضَ فَأَقَامُوهُ! وَأَحْيَوُا السُّنَّةَ وَأَمَاتُوا الْبِدْعَةَ». یعنی: «آه از جدایی برادرانم که قرآن را تلاوت و آن را محکم نمودند و در واجبات تدبّر و آنها را به پا داشته، سنّت رسول را زنده و بدعت را می‌میرانیدند».

در وصیّت خود به ‌فرزندانش پس ‌از ضربت ابن‌ملجم (ر۲۳) می‌فرماید: «وَصِيَّتِي لَكُمْ أَنْ لَا تُشْرِكُوا بِاللهِ شَيْئاً وَمُحَمَّدٌص فَلَا تُضَيِّعُوا سُنَّتَه‏». یعنی: «وصیّت من به شما این است که شریک برای خدا قرار ندهید و سنّت و روش محمّدص را ضایع نکنید».

در خطبۀ ۹۲ در تعریف رسول خداص فرموده: «سِيرَتُهُ الْقَصْدُ وَسُنَّتُهُ الرُّشْدُ وَكَلَامُهُ الْفَصْلُ وَحُكْمُهُ الْعَدْلُ». یعنی: «سیرۀ او میانه‌روی و معتدل و روش او موجب ترقّی و سخن او جدا کنندۀ حقّ و باطل و فرمان او عدالت بود».

در عهدنامه‌اى به مالک اشتر نخعی(ره) (نامۀ ۵۳) می‌فرماید: «وَارْدُدْ إِلَى اللهِ وَرَسُولِهِ مَا يُضْلِعُكَ‏ مِنَ الْـخُطُوبِ وَيَشْتَبِهُ عَلَيْكَ مِنَ الْأُمُور، فَقَدْ قَالَ اللهُ [سُبْحَانَهُ‏] تَعَالَى لِقَوْمٍ أَحَبَّ إِرْشَادَهُم‏: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَ وَأُوْلِي ٱلۡأَمۡرِ مِنكُمۡۖ فَإِن تَنَٰزَعۡتُمۡ فِي شَيۡءٖ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللَّهِ وَٱلرَّسُولِ﴾ [النساء: ۵۹]. فَالرَّدُّ إِلَى اللهِ الْأَخْذُ بِمُحْكَمِ كِتَابِهِ‏ وَالرَّدُّ إِلَى الرَّسُولِ الْأَخْذُ بِسُنَّتِهِ الْـجَامِعَةِ غَيْرِ الْـمُفَرِّقَةِ». یعنی: «در کارهای مشکلی که موجب درماندگی و کارهایی که بر تو مشتبه گردد به کتاب خدا و سنّت رسول بازگرد، که خداوند سبحان برای قومی‌ که هدایت ایشان ‌را خواسته، فرموده است: ( ای افراد با ایمان اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیغمبر و صاحبان فرمان از خودتان را، پس اگر در چیزی با یکدیگر نزاع نمودید آنرا به خدا و رسول بازگردانید) پس مراد از ردّ ‌کردن و برگرداندن به خدا، گرفتن محکمات کتاب او است و مقصود از ردّ کردن و بازگشت به رسول، گرفتن سنّت جامعۀ پیغمبر (سنّت مورد اتّفاق و موجب اتّحاد و رافع اختلاف) که باعث تفرقه نیست، می‌باشد».

و در خطبۀ ۱۲۳ وقتی‌که در جنگ صفّین قرآن‌ها را بر سر نیزه کردند و بنا بر نصب حَکَمَین شد که دو نفر بنشینند و در امر خلافت طبق قرآن و سنّت قضاوت کنند و هر چه صلاح باشد اظهار بدارند، می‌فرماید: «وَلَمَّا دَعَانَا الْقَوْمُ إلَى أَنْ نُحَكِّمَ بَيْنَنَا الْقُرْآنَ لَمْ نَكُنِ الْفَرِيقَ الْـمُتَوَلِّيَ عَنْ كِتَابِ اللهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى وَقَدْ قَالَ اللهُ [تَعَالَى عَزَّ مِنْ قَائِلٍ‏] سُبْحَانَهُ: ﴿فَإِن تَنَٰزَعۡتُمۡ فِي شَيۡءٖ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللَّهِ وَٱلرَّسُولِ﴾ فَرَدُّهُ إِلَى اللهِ أَنْ نَحْكُمَ بِكِتَابِهِ وَرَدُّهُ إِلَى الرَّسُولِ ص أَنْ نَأْخُذَ بِسُنَّتِهِ فَإِذَا حُكِمَ بِالصِّدْقِ فِي كِتَابِ اللهِ فَنَحْنُ أَحَقُّ النَّاسِ بِهِ وَإِنْ حُكِمَ بِسُنَّةِ رَسُولِ اللهِ فَنَحْنُ أَحَقُّ النَّاسِ وَأَوْلَاهُمْ بِهَا».

یعنی: «و چون این قوم،ـ لشکرمعاویه ـ ما را دعوت کردند به اینکه بین خودمان قرآن را حاکم قرار دهیم، ما گروه اعراض‌کننده از کتاب خدا نبودیم و حال آنکه خدای سبحانه و تعالی فرموده: (اگر در چیزی نزاع کردید آن را به خدا و رسول مراجعه دهید) پس ارجاع به خدایتعالی این است کتاب او را حاکم قرار دهیم و طبق آن حکم نماییم و ارجاع به سوی رسول این است که سنّت او را بگیریم. پس چون براستی در کتاب خدا و طبق آن حکم شود ما سزاوارترین مردم می‌باشیم به آن و قبول آن و اگر به سنّت رسول خداص حکم شد باز ما سزاوارترین مردم و اولای به سنّت می‌باشیم.

خواننده عزیز ملاحظه کن امیرالمؤمنین÷ در قصّۀ حکمین و هنگام قرآن سر نیزه کردن لشکر معاویه چنین می‌گوید و خود را در قبول حَکَمیّت قرآن پیشقدم می‌شمارد، ولی یک عدّه روضه‌خوان بی‌اطّلاع بی‌خبر از دین بالای منبر تهمت به آن حضرت÷ زده و می‌گویند: نعوذ بالله آن حضرت فرمود من قرآن ناطقم و آن قرآن‌ها کاغذ و مرکّب، نعوذ بالله نعوذ بالله قرآن‌ها را پاره کنید. آیا هیچ دینداری چنین جسارتی به قرآن کرده و چنین کفری به امام خود نسبت داده؟! آن وقت مسلمین و پیروان آن امام زبان چنین اشخاص را که باید ببرند در عوض مزد منبر می‌دهند و بلکه اگر روحانی نمایی در زیر منبر باشد به او طیّب الله هم می‌گوید.

و اما سایر امامان÷ نیز خود را تابع سنّت رسول دانسته و آنرا واجب‌الاتّباع می‌دانند: چنانکه در کتاب بحار جلد دوّم باب ۲۹ حدیث ۶۲ روایت کرده از امام صادق÷ که فرمود: «وَلَا تَقْبَلُوا عَلَيْنَا مَا خَالَفَ قَوْلَ رَبِّنَا تَعَالَى وَسُنَّةَ نَبِيِّنَا مُحَمَّدٍص فَإِنَّا إِذَا حَدَّثْنَا قُلْنَا قَالَ اللهُ ﻷ وَقَالَ رَسُولُ الله‏ ص». یعنی: «حدیث مخالف قول پروردگارمان و سنّت پیغمبرمان محمدص را از قول ما نپذیرید زیرا هرحدیثی که ما بگوییم چنین است که می‌گوییم: «خدای ﻷ فرمود و رسول خداص فرمود».» و در همانجا روایت کرده از امام رضا÷ که فرمود: «فَلَا تَقْبَلُوا عَلَيْنَا خِلَافَ الْقُرْآنِ فَإِنَّا إِنْ تَحَدَّثْنَا حَدَّثْنَا بِمُوَافَقَةِ الْقُرْآنِ وَمُوَافَقَةِ السُّنَّةِ إِنَّا عَنِ اللهِ وَعَنْ رَسُولِهِ نُحَدِّثُ». یعنی: «حدیثی که مخالف قرآن باشد از قول ما قبول نکنید چون اگر ما حدیثی گوییم، بر طبق قرآن و سنّت می‌گوییم زیرا ما از قرآن و از رسول خداص نقل قول می‌کنیم.» و در جلد دوّم بحار صفحۀ ۱۷۵ نقل کرده که امام صادق÷ می‌فرماید: «لَيْسَ شَيْ‏ءٌ إِلَّا فِي الْكِتَابِ وَالسُّنَّة». یعنی: «هیچ چیز (از امور دین) نیست مگر اینکه یا در کتاب است و یا در سنّت» و در حدیثی که بعد از حدیث فوق آورده: از امام صادق÷ سؤال می‌شود:

«يَكُونُ شَيْ‏ءٌ لَا يَكُونُ فِي الْكِتَابِ وَالسُّنَّةِ؟قَالَ: لَا». یعنی: «آیا چیزی (از امور دین) هست که در کتاب و سنّت نباشد؟ امام می‌فرماید: نه.» و در کتاب کافی جلد اول ص ۷۰ و هم بحار جلد دوم ص ۲۶۲ روایت کرده‌اند از امام صادق÷ که فرمود: «مَنْ خَالَفَ كِتَابَ اللهِ وَسُنَّةَ مُحَمَّدٍ ص، فَقَدْ كَفَر» یعنی: «هر کس با کتاب خدا و سنّت محمّدص مخالفت کند کافر است». و در همان صفحه از بحار روایت کرده از رسول خداص که فرمود: «مَنْ تَمَسَّكَ بِسُنَّتِي فِي اخْتِلَافِ أُمَّتِي كَانَ لَهُ أَجْرُ مِائَةِ شَهِيد». یعنی: «هر کس چنگ زند به سنّت من در مورد اختلاف امّت من برای او اجر صد شهید خواهد بود». و در صفحۀ ۲۶۶ روایت کرده که علی÷ فرمود: «السُّنَّةُ مَا سَنَّ رَسُولُ اللهِ وَالْبِدْعَةُ مَا أُحْدِثَ مِنْ بَعْدِه‏». یعنی: «سنّت آن است که رسول خداص عمل نموده باشد و بدعت چیزی است که پس از رسول‌خداص پیدا شده باشد». و از امام کاظم÷ روایت کرده که فرمود: «ثَلَاثٌ مُوبِقَاتٌ نَكْثُ الصَّفْقَةِ وَتَرْكُ السُّنَّةِ وَفِرَاقُ الْـجَمَاعَة» [۱۰۹]. یعنی: «سه چیز موجب هلاک و نکبت است: شکستن پیمان، ترک سنّت و جدا شدن از جماعت». و فریقین از رسول خداص روایت کرده‌اند که فرموده: «مَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّي‏». یعنی: «هر کس از سنّت من اعراض کند از من نیست.» و در جلد اوّل سفینه البحار ص ۶۶۵ روایت کرده از امام صادق÷ که به اصحاب خود فرمود: «عَلَيْكُمْ بِآثَارِ رَسُولِ اللهِ وَسُنَّتِه‏»، یعنی: «بر شما واجب است که بگیرید آثار رسول خداص و سنّت او را». و صدها روایت دیگر. پس معنی کافی و جامع ‌بودن قرآن که خدا فرموده در آن است تبیان هر چیزی، این است که هر مطلبی را قرآن بیان فرموده و بخصوص تمام عقایدی را که مسلمان باید داشته باشد در قرآن ذکر شده است.

و أمّا سنّت یعنی روش، که عملکردهای پیغمبر است و قرآن به طور اجمال سنّت رسول را حجّت قرار داده و در سنّت رسول، هزاران دستور است. چون قرآن سنّت رسول را حجّت قرار داده و فرموده به آن عمل کنید. به طور کلّی، این حکم شامل هر سنّتی از رسول می‌گردد و گویا تمام دستورات سنّت رسول خداص در قرآن است، چنانکه قرآن حکم عقل را تصویب کرده و هر جزئی از احکام عقل حجّت است؛ گویا تمام آن در قرآن است، زیرا قرآن تمام آن را به‌ طور کلّی تصویب کرده است. پس قرآن به‌ طور کلّی هر چیزی را بیان کرده و تفریع جزئیّات بر آن، کار رسول خداص و سایر دانشمندان اسلامی است. بنابر این اگر چیزی از آیات قرآن مجمل باشد، باید در جزئیات و تفصیل آن به سنّت رسولص رجوع کرد و کیفیّت، کمّیّت و حدود آن ‌را باید از سنّت گرفت. پس در کتاب خدا آنچه محلّ احتیاج بشر بوده به طور کلّی بیان شده و دیگر ناقص نمانده تا علمای بشری تکمیل نمایند، چنانکه روایت کرده در ج ۲ بحار جدید ص ۱۷۰ که امام کاظم÷ فرمود: «أَتَاهُمْ رَسُولُ اللهِ بِمَا يَسْتَغْنُونَ بِهِ فِي عَهْدِهِ وَمَا يَكْتَفُونَ بِهِ مِنْ بَعْدِهِ: كِتَابِ اللهِ وَسُنَّةِ نَبِيِّهِ» [۱۱۰] [۱۱۱]. یعنی: «رسول خداص برای مردم در زمان خودش آنچه را که به آن بی‌نیاز گردند آورد و آنچه به آن اکتفا کنند پس از زمان خودش؛ کتاب خدا و سنّت رسولصرا به ارمغان نهاد.»

در سورۀ حجرات آیۀ ۱ فرموده:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تُقَدِّمُواْ بَيۡنَ يَدَيِ ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦۖ﴾ [الحجرات: ۱].

«ای مؤمنین، از خدا و رسول او جلو نیفتید».

و در سورۀ نساء آیۀ ۸۰ فرموده:

﴿مَّن يُطِعِ ٱلرَّسُولَ فَقَدۡ أَطَاعَ ٱللَّهَۖ ﴾ [النساء: ۸۰].

«هر کس رسول خدا را اطاعت کند پس به تحقیق خدا را اطاعت کرده».

و همین آیات دلیل است بر تصویب سنّت و لزوم اتّباع از آن. در کافی جلد ۲ ص ۶۰۶ و مقدّمۀ اوّل تفسیر صافی از امام باقر÷ روایت کرده‌اند که رسول خداص فرمود: «يَا مَعَاشِرَ قُرَّاءِ الْقُرْآنِ اتَّقُوا‌اللَّهَ ﻷ فِيمَا حَمَّلَكُمْ مِنْ كِتَابِهِ فَإِنِّي مَسْئُولٌ وَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ إِنِّي مَسْئُولٌ عَنْ تَبْلِيغِ الرِّسَالَةِ وَأَمَّا أَنْتُمْ فَتُسْأَلُونَ عَمَّا حُمِّلْتُمْ مِنْ كِتَابِ اللهِ وَسُنَّتِي‏». یعنی: «ای گروه قاریان از خدا بترسید و خدا را ملاحظه کنید در آنچه حمل کرده‌اید از کتاب او زیرا که من مسئولم و شما مسئولید، من مسئولم از رسانیدن رسالت و امّا شما مسئولید از آنچه از کتاب خدا و سنّت من فرا گرفته‌اید». و این فرمایش رسول خداص شامل امیرالمؤمنین÷ نیز می‌شود. پس او نیز مسئول است نزد خدا از سنّت که به آن عمل نموده و تمام مسلمین همین حکم را دارند، و هیچ کس غیر از رسول در دین اسلام سنتّی ندارد و اگر روش و یا سنّتی داشته باشد باید طبق سنّت رسول خداص باشد. پس نه امیرالمؤمنین از خود سنّتی آورده و نه امامان دیگر و همه تابع سنّت رسول‌خداص بوده‌اند.

[۱۰۶] در میان شما دو چیز گران‌بها به جای گذاشتم: کتاب الله و اهل بیتم را. [۱۰۷] «نماز را به پا دارید». [۱۰۸] «پیروی کن آنچه به سوی تو وحی می‌شود». [۱۰۹] بحار الأنوار (۲/۲۶۶)، نقل از كتاب الـمحاسن برقی و كتاب الخصال، شیخ ابن بابویه قمی معروف به صدوق. [۱۱۰] بحار الأنوار (۲/ ۱۷۰)، نقل از الـمحاسن برقی. [۱۱۱]كلینی، الكافي (۱/۴۰۰).

۱۵- قرآن برای همه قابل فهم است

قرآن در لغت عرب به کتابی گویند که خواندن و فهم آن سهل و آسان باشد، ما نمی‌گوییم همه کس قرآن را می‌فهمد، البته پر واضح است که هر کسی خصوصاً غیرعرب قرآن را نمی‌فهمند، ولی هر کسی اگر زحمت بکشد و مقداری به زبان عرب و ادبیّات عرب آشنا گردد و در قرآن تدبّر نماید، آنرا می‌فهمد. پس هر کسی ممکن است قرآن را بفهمد و قرآن برای او قابل فهم باشد، البتّه پس از زحمت، تعلیم و تعلّم. زیرا فراگرفتن اسلام و قوانین آن باید از قرآن باشد و یا از حدیث اگر موافق قرآن باشد. رسول‌خداص مأمور آموختن قرآن به مردم بوده طبق آیۀ ۲ سورۀ جمعه، و اگر قرآن قابل فهم نباشد چگونه به مردم بیاموزد و در اینجا دلیل‌های بسیار روشنی داریم بر اینکه تمام قرآن قابل فهم است.

دلیل اوّل - حسّی‌بودن آن که حسّاً می‌بینیم اشخاصی را که آن را می فهمند و از آن بهره می برند.

دلیل دوّم - اگر قرآن قابل فهم نباشد، به طور یقین احادیث مشکل‌تر از قرآن است و باید احادیث نیز قابل فهم نباشد، زیرا خود ائمّه†‌‌ فرموده‌اند: «أَحَادِيثنَا‌ صَعْبٌ مُسْتَصْعَب‏». یعنی: «احادیث ما سخت و مشکل است». پس بنابراین نه قرآن قابل فهم است و نه احادیث و باید دور دین را قلم کشید، زیرا مدرک آن قابل فهم نیست. أئمّه† احادیث را مشکل خوانده‌اند، ولی قرآن را روشن و واضح، چنانکه در فصل ده مدارک آن گذشت. و خدایتعالی قرآن را سهل و آسان خوانده، در سورۀ قمر چهار مرتبه مکرّر فرموده:

﴿وَلَقَدۡ يَسَّرۡنَا ٱلۡقُرۡءَانَ﴾. یعنی: «به تحقیق ما قرآن را آسان نمودیم».

و در سورۀ مریم آیۀ ۹۷ و سورۀ دخان آیۀ ۵۸ فرموده:

﴿فَإِنَّمَا يَسَّرۡنَٰهُ بِلِسَانِكَ لَعَلَّهُمۡ يَتَذَكَّرُونَ ٥٨﴾ [الدخان: ۵۸].

«ما قرآن را آسان نمودیم به زبان تو (یعنی به زبان عربی) تا شاید این مردم متذکّر شوند».

دلیل سوّم - آیاتی‌که فرموده: ﴿بَيَانٞ لِّلنَّاسِ﴾ و یا ﴿هُدٗى لِّلنَّاس﴾ و یا ﴿بَصَآئِرَ لِلنَّاسِ﴾ مانند آیۀ ۱۸۷ و آیۀ ۲۲۱ سورۀ بقره که فرموده:

﴿يُبَيِّنُ ٱللَّهُ ءَايَٰتِهِۦ لِلنَّاسِ﴾ [۱۱۲] [البقرة: ۱۸۷ و ۲۲۱].

و در سورۀ إسراء آیۀ ۱۰۶ فرموده:

﴿وَقُرۡءَانٗا فَرَقۡنَٰهُ لِتَقۡرَأَهُۥ عَلَى ٱلنَّاسِ﴾ [الإسراء: ۱۰۶].

«و قرآنی‌که جزء جزء فرستادیم تا برای مردم قرائت کنی».

و در سورۀ یونس آیۀ ۵۷ فرموده:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَتۡكُم مَّوۡعِظَةٞ مِّن رَّبِّكُمۡ﴾ [یونس: ۵۷].

«آهای مردم به تحقیق برای شما، موعظه‌ای از پروردگارتان آمد».

پس چنانکه فرموده، این قرآن موعظه و بینایی مردم است و اگر نفهمند چگونه بینایی مردم است. و آیات بسیاری آمده که قرآن برای عموم مردم نازل شده، اگر خدا چیزی را برای مردم نازل کند که نفهمند کار لغوی کرده نعوذ بالله.

بعضی خیال کرده‌اند که قرآن و آیات آن مُعَمّا و رمزی است که فقط رسول خداص می‌فهمید و این خیال باطلی است و مدرکی ندارد. به اضافه اگر فهم آن منحصر به رسول و یا امام بود باید «یا أیُّها الإمام» بگوید و یا «هُدًی لِلإمام» و یا «بیانٌ لِلإمام» و حال آنکه نفرموده بلکه به رسول خود در سورۀ انبیاء آیۀ ۱۰۹ دستور می‌دهد که:

﴿فَقُلۡ ءَاذَنتُكُمۡ عَلَىٰ سَوَآءٖ﴾ [الأنبیاء: ۱۰۹].

«بگو که من اعلام و اخبار می‌کنم شما را به طور یکسان و بدون فرق».

پس قرآن و اسلام که دین سرّی نیست، در سورۀ انعام آیۀ ۱۹ فرموده:

﴿وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانُ لِأُنذِرَكُم بِهِۦ وَمَنۢ بَلَغَ﴾ [الأنعام: ۱۹].

«به سوی من وحی شد این قرآن تا به واسطۀ آن بترسانم شما و هر کسی را که به او برسد».

که معلوم می‌شود انذار رسول خداص باید به قرائت آیات باشد. از این قبیل آیات استفاده می‌شود

که قرآن برای همگان و عموم مردم است حتّی آیات متشابهاتش نیز قابل فهم مردم است چنانکه در فصل ۲۰ بیان می‌شود.

دلیل چهارم - اخبار و احادیث دلالت دارد که قرآن واضح‌ترین سخن و قابل فهم مردم است و سرّی و رمزی نیست. علی÷ در خطبۀ ۱ نهج‌البلاغه فرمود: «خَلَّفَ فِيكُمْ مَا خَلَّفَتِ الْأَنْبِيَاءُ فِي أُمَمِهَا كِتَابِ رَبِّكُمْ فِیکُم مُبَيِّناً حَلَالَهُ وَحَرَامَه‏» [۱۱۳]. و هم در سایر خُطَب خود که در فصل ۱۰ گذشت. در ص ۳۱ بحار جلد ۹۲ روایت کرده از رسول خداص که فرمود: «إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ هُوَ النُّورُ الْمُبِين‏ مَن آثَرهُ عَلی مَاسِواهُ هَدَاهُ الله». یعنی: «محقق بدانید که این قرآن نور روشنی است، هرکس آنرا بر غیر آن مقدَّم بداند و بدارد خدا او را هدایت کند». و در ص ۲۷ روایت کرده از رسول خداص که فرمود: «مَنِ ابْتَغَى الْعِلْمَ فِي غَيْرِهِ أَضَلَّهُ اللهُ وَهُوَ الذِّكْرُ الْحَكِيمُ وَالنُّورُ الْمُبِين‏». یعنی: «هر کس دانش خود را در غیر قرآن بجوید، خدا او را به گمراهیش وا‌ گذارد و قرآن ذکر با حکمت و نور روشنی است». و عیّاشی روایت کرده که رسول خداص فرمود: «الْقُرْآنُ هُدًى مِنَ الضَّلَالَةِ وَتِبْيَانٌ مِنَ الْعَمى‏». یعنی: «قرآن راهنمایی از گمراهی و بیان‌کنندۀ از کوری است». و علی÷ در خطبۀ ۱۹۶ فرموده: «نُوراً لَيْسَ مَعَهُ ظُلْـمَةٌ وَهُدًى لِمَنِ ائْتَمَّ بِه‏». یعنی: «قرآن نوری ‌است که ظلمت ندارد و هدایت برای کسی است که او را امام خود قرار دهد و به آن اقتدا کند».

دلیل پنجم - خطابات قرآن است که مکرّر فرموده: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ﴾ و ﴿يَٰبَنِيٓ ءَادَمَ﴾ و «يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ» و مخاطب آن مردمند و مردم باید بفهمند و اگر برای مخاطب، قابل فهم نباشد پس چه کسی باید بفهمد؟

امام صادق÷ فرموده: «إِنَّمَا يَعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِه‏» [۱۱۴]. یعنی: «همانا قرآن را مخاطب می‌شناسد»، بعضی از مردم عوام می‌گویند قرآن را فقط امام باید بفهمد و بیان کند، در جواب او باید گفت:

اوّلاً: خطاب به امام نیست. ثانیاً: باید امام بفهمد برای چه؟! برای اینکه بر مردم بیان کند، پس رسول خداص و سایر أئمّه‡ چرا بیان نکردند؟ آیا رسول خدا و یازده امام بیان کردند یا خیر؟ اگر بیان کردند پس مردم فهمیدند و اگر رسول خداص و ائمّه به مردم نفهمانیدند و بیان نکردند آیا بخل کردند و چرا انجام وظیفه نکردند؟! ثالثاً: شما اگر قول رسول و امام را قبول دارید آنان فرموده‌اند که قرآن بیان روشن و واضح و قابل فهم است.

دلیل ششم - تمام علمای مسلمین قرآن را حجّت دانسته به آیات آن در مطالب خود استدلال می‌کنند و چگونه آن را حجّت دانسته و به آن استدلال می‌کنند و چگونه خودشان فهمیدند.

دلیل هفتم - قرآن دلیل بر رسالت و حجّت بر صدق نبوّت است و اگر مردم دلیل و حجّت را نفهمند چگونه رسالت پیغمبر اسلام را قبول کنند و دلیل و حجّت که بدون فهم باشد دلیل و حجّت نمی‌شود و باعث ایمان مردم نمی‌گردد و اگر قرآن معمّا و مبهم و قابل فهم نبود دیگر مبارز طلبیدن معنی ندارد، قرآن که مکرّر مبارز می‌طلبد و می‌فرماید اگر می توانید یک سوره مانند آن بیاورید، پس چیزی را اگر نفهمند چگونه مانند آنرا بیاورند؟ اگر زیدی به عمرو بنویسد یک میلیون پول بدهید به حامل نامه و چون نامه را آورد برای عمرو، او نفهمد و نداند چه نوشته، آیا یک میلیون پول می‌دهد؟ حال خدایی ‌که نامه‌ای برای بندگانش فرستاده که مال، جان و عمر خود را باید برای من بدهید ولی بندگان نفهمند او چه خواسته، چگونه جان و مال خود را بدهند؟.

دلیل هشتم - رسول خداص و ائمّۀ‌ هدی‡فرموده‌اند احادیث ما را به قرآن عرضه بدارید و بسنجید، اگر موافق قرآن بود، بپذیرید و اگر مخالف آن بود نپذیرید، پس مردم باید قرآن را بفهمند تا به آن عرضه بدارند و گر نه با چیزی‌ که قابل فهم نباشد، چگونه بسنجند، بعضی از روحانی‌ نمایان قرآن را با خبر امام می‌سنجند، پس اگر موافق خبر امام شد می‌پذیرند و گر نه می‌گویند ما نمی‌فهمیم. در جواب ایشان باید گفت: هیچ کس نگفته قرآن را با خبر بسنجید، ولی رسول خدا و ائمّه فرموده‌اند خبر را با قرآن بسنجید، به اضافه آن وقت که قرآن نازل شد خبری نبود که به آن بسنجند. و به خبر عرضه نکرده فهمیدند.

دلیل نهم - کفّار قریش قرآن را می‌فهمیدند با اینکه خبر رسول خدا را قبول نداشتند و به برکت فهم قرآن هدایت شدند و حتّی ابوجهل و ابوسفیان که به مردم می‌گفتند به قرآن گوش ندهید و یا پنبه در گوش خود بگذارید معلوم می‌شود آن اعراب می‌فهمیدند. آن عرب پا برهنۀ بی‌سواد قرآن را می‌فهمید چگونه مدّعیان دانش می‌گویند قرآن قابل فهم نیست؟! و نباید مردم به آن تمسّک جویند، زیرا اگر مردم متوجّه قرآن بشوند دکّان ایشان کساد خواهد شد و اگر مردم به قرآن توجّه کنند دروغهای ساخته ایشان آشکار خواهد شد. و لذا می‌گویند قرآن قابل فهم نیست و باید امام بیاید بیان کند، مثلاً کسانی‌که می‌گویند امام و امام‌ زاده از نور خلق شده‌اند آیۀ قرآن بر ضرر ایشان خطاب به رسول خداص می‌فرماید: ﴿هُوَ ٱلَّذِي خَلَقَكُم مِّن تُرَابٖ ثُمَّ مِن نُّطۡفَةٖ﴾ [۱۱۵]، و یا می‌فرماید: ﴿إِنَّا خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ مِن نُّطۡفَةٍ﴾. یعنی: «ما انسان را از نطفه آفریدیم».

پس معلوم می‌شود هر انسانی و حتّی رسول و امام از نطفه خلق شده و دروغگو رسوا می‌شود و لذا به ناچاری می‌گویند قرآن قابل فهم نیست.

ثانیاً، عدّه‌ای که از روایات مجعوله نان می‌خورند و روایات نامعقولی در تفسیر قرآن از قول امام پیش خود جعل کرده‌اند که با قرآن نمی‌سازد ناچار می‌گویند قرآن قابل فهم نیست تا مردم مجعولات ایشان را بپذیرند و اگر قرآن را بفهمند آن مجعولات را دور می‌ریزند و جاعل آن را لعن می‌کنند. مثلاً در تفسیر آیۀ: ﴿وَٱلتِّينِ وَٱلزَّيۡتُونِ﴾ نوشته‌اند که تین امام حسن و زیتون امام حسین÷ است که خدا به ایشان قسم خورده [۱۱۶]، در صورتیکه این سوره مکّی است و آن وقت که این سوره نازل شد نه امام حسنی بوده و نه امام حسینی! مثلاً در جلد اول کافی ص ۱۹۵ نوشته‌اند از قول امام که مقصود از کلمۀ نور در هرجای قرآن، أئمّه می‌باشد، حال اگر کسی بگوید خدا که فرموده: ﴿وَأَنزَلۡنَآ إِلَيۡكُمۡ نُورٗا مُّبِينٗا﴾ [۱۱۷]، به‌ صریح آیات، قرآن است که نازل شده نه امام، در جواب می‌گویند ما قرآن را نمی‌فهمیم، باید از ایشان پرسید چگونه اگر برخلاف لغت عرب، نور به معنی امام باشد و یا تین به معنی امام حسن÷ باشد و یا لیل به معنی عمر باشد قرآن را می‌فهمید و امّا اگر طبق لغت و عرف عرب، نور به معنی روشنی و یا تین به معنی انجیر و یا لیل به معنی شب باشد قابل فهم نیست؟! «إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عُجاب وَإِنْ هُوَ إِلَّا قَولُ الزُّورِ» [۱۱۸]. هر کس می‌داند لیل به معنی شب است نه به معنی خلیفه، حال اگر به معنی شب باشد قبول نیست و اگر به معنی خلیفه باشد چگونه قبول است!!

دلیل دهم - قرآن نور مبین و در نورانیّت و روشنی و واضحی بالاترین کلام است و کلام بزرگان بشر چه امام و چه پیغمبر نسبت به کلام خدا مانند چراغ‌دستی و یا شمع است نسبت به خورشید، آیا از جهالت نیست که کسی کلام روشن خدا را نفهمد و بخواهد به واسطۀ کلمات دیگران بفهمد، در صورتیکه کلام خدا نور مبین و نور یقین است. باید گفت شما می‌خواهید با شمع خورشید را پیدا کنید:

زهی نادان که او خورشید تابان
به نور شمع جوید در بیابان

دلیل یازدهم - برای اینکه قرآن قابل فهم است اینکه هر وقت رسول خداص و یا ائمّه‡مطلبی را بیان می‌کردند برای اثبات مطلب خود آیه‌ای از آیات قرآن دلیل می‌آوردند و هر‌کس به ایشان می‌گفت مدرک شما در فلان حکم چیست؟ ایشان فوری آیه‌ای را نشان می‌دادند، مانند اینکه در وسائل الشّیعه در باب مسح سر در وضوء، زراره شنید که امام صادق÷ می‌گوید؛ مسح را به بعض سر باید کشید، زراره پرسید: از چه مدرک می فرمایید؟ امام فرمود: به دلیل «باء» در آیه ﴿وَٱمۡسَحُواْ بِرُءُوسِكُمۡ﴾ [۱۱۹] که برای تبعیض است. و مانند اینکه آن امام÷ به منصور دوانقی فرمود: به قول نمّام گوش مده زیرا خدا در قرآن فرموده: ﴿إِن جَآءَكُمۡ فَاسِقُۢ بِنَبَإٖ فَتَبَيَّنُوٓاْ﴾ [۱۲۰] [الحجرات: ۶] و منصور این آیه را شنید و فهمید و مانند اینکه آن امام ÷ به کسی‌که در بیت الخلاء می‌نشست برای استماع صوت زنان مغنیه فرمود: آیا نشنیدی که خدا در قرآن فرموده: ﴿إِنَّ ٱلسَّمۡعَ وَٱلۡبَصَرَ وَٱلۡفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَٰٓئِكَ كَانَ عَنۡهُ مَسۡ‍ُٔولٗا ٣٦﴾ [۱۲۱] [الإسراء: ۳۶]، و او این آیه را فهمید و از نشستن در آنجا خودداری کرد و مانند اینکه امام صادق÷ به فرزند خود اسماعیل فرمود هرگاه مؤمنین نزد تو شهادت دادند ایشان را تصدیق کن به دلیل اینکه خدا فرموده:

﴿يُؤۡمِنُ بِٱللَّهِ وَيُؤۡمِنُ لِلۡمُؤۡمِنِينَ﴾ [۱۲۲][التوبة: ۶۱]

و مانند اینکه آن امام÷ فرمود اگر مطلّقۀ ثلاثه را بنده‌ای نکاح کند و او را طلاق دهد برای شوهر سابق او به عقد جدید حلال می‌شود به دلیل اینکه در قرآن فرموده: ﴿حَتَّىٰ تَنكِحَ زَوۡجًا غَيۡرَهُ﴾ [۱۲۳]، و بنده هم زوج است [۱۲۴] و مانند اینکه آن امام ÷ به کسی‌که زمین خورده بود و ناخن او کنده شده بود و بر دست خود دوا گذاشته بود و عرض کرد در وضوء چه کنم؟ فرمود این و امثال این از کتاب خدا دانسته می‌شود که فرموده: ﴿وَمَا جَعَلَ عَلَيۡكُمۡ فِي ٱلدِّينِ مِنۡ حَرَجٖ﴾ [الحج: ۷۸] [۱۲۵]. و مانند آنکه کتاب کافی و تفسیر صافی در مقدّمۀ هفتم کتابش روایت کرده از امام باقر÷ که به اصحاب خود فرمود: «إِذَا حَدَّثْتُكُمْ بِشیءٍ فَاسئَلُوني أَینَ هُوَ مِنْ كِتَاب الله»، یعنی: «هرگاه من برای شما حدیثی بیان کردم از من بپرسید این حدیث از کجای قرآن استفاده شده.» سپس فرمود: رسول خداص نهی نمود از قیل و قال و فساد مال و کثرت سؤال، یکی از اصحابِ آن جناب عرض کرد این حدیث رسول خداص از کجای قرآن استفاده شده؟ فرمود از آیۀ:

﴿لَّا خَيۡرَ فِي كَثِيرٖ مِّن نَّجۡوَىٰهُمۡ إِلَّا مَنۡ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوۡ مَعۡرُوفٍ أَوۡ إِصۡلَٰحِۢ﴾ [۱۲۶] [النساء: ۱۱۴]

و آیۀ:

﴿وَلَا تُؤۡتُواْ ٱلسُّفَهَآءَ أَمۡوَٰلَكُمُ﴾ [۱۲۷] [النساء: ۵].

و آیۀ:

﴿لَا تَسۡ‍َٔلُواْ عَنۡ أَشۡيَآءَ إِن تُبۡدَ لَكُمۡ تَسُؤۡكُمۡ﴾ [۱۲۸] [المائدة: ۱۰۱] [۱۲۹].

و هزاران مورد دیگر که ائمّه †به آیات قرآن استدلال و استشهاد کرده‌اند برای مطالب خود و اگر مردم آیات قرآن را نمی‌فهمیدند این استشهاد صحیح نبود.

دلیل دوازدهم – خود آیات قرآن که مردم را امر به تدبّر و تفکّر در قرآن نموده، اگر قابل فهم نبود چگونه خدایتعالی در سورۀ نساء آیۀ ۸۲ امر به تدبّر نموده و فرموده:

﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَ﴾ [النساء: ۸۲].

«آیا چرا در قرآن تدبّر نمی‌کنند».

و در سورۀ محمّدص آیۀ ۲۴ فرموده:

﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَ أَمۡ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقۡفَالُهَآ ٢٤﴾ [محمد: ۲۴].

«آیا چرا در قرآن تدبّر ندارند بلکه بر دلها قفل زده شده است».

و در سورۀ ص آیۀ ۲۹ فرموده:

﴿كِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ إِلَيۡكَ مُبَٰرَكٞ لِّيَدَّبَّرُوٓاْ ءَايَٰتِهِۦ﴾ [ص: ۲۹].

«کتاب با برکتی نازل نمودیم برای آنکه تدبّر کنند در آیاتش».

و مانند این آیات. پس در تمام آیات إلهی باید تدبّر نمود و حتی آیات متشابهاتش قابل تدبّر و قابل فهم است، چنانکه در فصل ۲۰ خواهد آمد و تدبّر در آیات قرآن واجب است.

دلیل سیزدهم – او امری ‌است ‌که در قرآن امر شده به پیروی قرآن و اگر بنا بود کسی نفهمد چگونه خدای تعالی امر به اتّباع آن فرموده، مانند آیۀ ۳ سورۀ اعراف:

﴿ٱتَّبِعُواْ مَآ أُنزِلَ إِلَيۡكُم مِّن رَّبِّكُمۡ﴾ [الأعراف: ۳].

«پیروی کنید آنچه به سوی شما نازل گردیده از پروردگارتان».

و آیۀ ۱۵۷:

﴿فَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ بِهِۦ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَٱتَّبَعُواْ ٱلنُّورَ ٱلَّذِيٓ أُنزِلَ مَعَهُۥٓ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ ١٥٧﴾ [الأعراف: ۱۵۷].

«پس آنانکه به این رسول ایمان آورند و او را بزرگ شمرند و یاری کنند و آن نوری‌که به او نازل شده پیروی کنند ایشان رستگارند».

و در سورۀ بقره آیۀ ۱۷۰:

﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ ٱتَّبِعُواْ مَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ قَالُواْ بَلۡ نَتَّبِعُ مَآ أَلۡفَيۡنَا عَلَيۡهِ ءَابَآءَنَآ﴾ [البقرة: ۱۷۰].

«و چون به ایشان گفته شود پیروی کنید آنچه خدا نازل نموده گویند بلکه پیروی می‌کنیم آنچه را که پدران خود را بر آن یافته‌ایم».

و در سورۀ طه آیۀ ۱۳۴ فرموده:

﴿رَبَّنَا لَوۡلَآ أَرۡسَلۡتَ إِلَيۡنَا رَسُولٗا فَنَتَّبِعَ ءَايَٰتِكَ﴾ [طه: ۱۳۴].

«پروردگارا چرا نفرستادی به سوی ما رسولی که پیروی کنیم آیات تو را».

و همچنین در سورۀ قصص آیۀ ۴۷ و در سورۀ لقمان آیۀ ۲۱ فرموده است. پس تمام مسلمین باید تابع آیات کتاب خدا باشند، ولی متأسّفانه زمان ما اگر به شیعه و یا سنّی بگویی بیایید پیروی قرآن کنیم، ایشان مانند کفّار جاهلیّت می‌گویند پدران و علمای ما چنین و چنان گفته‌اند. پس بعد از ورود این همه آیات که امر به پیروی قرآن و تدبّر در آن شده، اگر مسلمانی ندیده بگیرد و باز به دنبال افکار خود و یا افکار ملّت خود برود از کفّار جاهلیّت بدتر است، زیرا کفّار جاهلیّت قرآنی نداشتند و چون آمد پذیرفتند و متّحد شدند و از نفاق و عداوت دست برداشتند و نگفتند ما نمی‌فهمیم، ولی مردم ما به بهانۀ اینکه نمی‌فهمیم از کلام خدا اعراض کرده‌اند و در نتیجه کار به جایی رسیده که شیعه از سنّی و سنّی از شیعه وحشت دارد و دشمن جانی یکدیگرند. یک عدّه به نام روضه‌خوان شب و روز در گویندگی خود مادّۀ فساد و دشمنی را زیاد می‌کنند و شیطان و استعمار و دشمنان دین اسلام را، از خود خوشنود و مسرور می‌گردانند؛ منشإ تمام این بدبختی‌ها و زیان‌ها این است که در حوزه‌های علمیّه به طلّاب علوم دینی تزریق می‌کنند که قرآن ظنّیّ الدّلاله و حدیث قطعیّ الدّلاله است و طلّاب سادۀ خوش‌باور خبر ندارند که این سخن از کجا پیدا شده و کدام دشمن این کلام را به میان ایشان آورده و این کلام باطلی است و نتایج بسیار سوء‌ای دارد، از آن‌جمله عدم توجّه محصلین به آیات قرآن و قطعی ‌ندانستن مفاد آن، در حالی‌که دلالت آیات قرآن بر معانی‌ آن از هر کلامی بهتر و قطعی‌تر است، شما یک خط نهج‌البلاغه را که حدیث است بگذارید در جنب یک آیه از قرآن، هر کم سوادی می‌فهمد که آیات قرآن از نهج‌البلاغه واضح‌تر و دلالتش بر معنی قطعی‌تر است، آیا دلالت جمله وآیۀ:

﴿أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَ﴾ [۱۳۰]

[النساء: ۵۹، و المائدة: ۹۲، و النور: ۵۴، و محمد: ۳۳، و التغابن: ۱۲].

و یا آیۀ:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ يَأۡمُرُ بِٱلۡعَدۡلِ وَٱلۡإِحۡسَٰنِ﴾ [۱۳۱] [النحل: ۹۰].

قطعی نیست، اگر بگویند دلالت قرآن بر مطالب آن قطعی است ولیکن مطالب آن اجمالی است که تفصیل آن در آیه ذکر نشده، گوییم باشد اخبار نیز چنین است، اخبار هم مجمل دارد، آیا حدیث: «مَا بَعَثَ اللهُ نَبِيّاً إِلَّا بِصِدْقِ الحَدِیث وَأَدَاءُ الأَمَانَةِ»، مطلب آن مجمل نیست و تفصیل موارد صدق ذکر شده، البتّه مجمل است، حدیث فوق با آیۀ:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ يَأۡمُرُكُمۡ أَن تُؤَدُّواْ ٱلۡأَمَٰنَٰتِ إِلَىٰٓ أَهۡلِهَا﴾ [۱۳۲] [النساء: ۵۸].

هیچ فرقی ندارد، بلکه آیه روشن‌تر است، همانطوری‌که قرآن گاهی به‌ اجمال سخن گفته و گاهی به تفصیل، اخبار و احادیث نیز چنین است، کلام اجمالی دلالت قطعی بر معنی اجمالی دارد و کلام مفصّل‌تر دلالت بر معنی تفصیلی، چه قرآن باشد و چه خبر. عدّه‌ای از بی‌سوادان چون تزریقات سوء در آنان اثر کرده، می‌گویند در جملۀ ﴿أَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّكَوٰةَ﴾ [۱۳۳] چون شرائط آداب و کیفیّات ذکر نشده و مجمل است پس (ظنّیّ الدّلالة) می‌باشد، در جواب ایشان باید گفت: دلالت جملۀ: ﴿أَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ﴾ قطعی است ولو اینکه بر معنی اجمالی باشد مانند دلالت حدیث: «بُنِیَ الإِسْلَامُ عَلی خَمْسٍ الصَّلَاة وَالزّکاة وَ...» [۱۳۴] که تفصیل در این حدیث نیز ذکر نشده است.

به هرحال کلام خدا از هر کلامی بهتر و دلالت آن واضح‌تر و قطعی‌تر است، پس حوزه‌های علمیّه در عوض اینکه مسلمین را بیدار کنند و به طرف قرآن سوق دهند، خواب آنان را عمیق‌تر کرده‌اند. اگر کسی بگوید چون قرآن محکم و متشابه دارد و متشابهِ آن‌را کسی نمی‌فهمد. جواب این است که اوّلاً متشابه قابل فهم است چنانکه در فصل ۲۰ خواهد آمد. ثانیاً اگر علّت ظنّی و قطعیّ‌الدلاله بودن وجود متشابه است احادیث نیز محکم و متشابه دارد، به‌ اضافه بر اینکه ضدّ و نقیض دارد، به اضافه بر اینکه کم و زیاد شده، در بسیاری از احادیث. پس چرا اخبار را بدین واسطه ظنّیّ الدّلاله نمی‌دانید، اخبار بسیاری وارد شده که اخبار دینی محکم و متشابه دارد چنانکه مثلاً در ج ۲ بحار ص ۱۸۵ چندین خبر نقل کرده از حضرت رضا÷ که فرمود: «إِنَّ فِي أَخْبَارِنَا مُتَشَابِهاً كَمُتَشَابِهِ الْقُرْآنِ وَمُحْكَماً كَمُحْكَمِ الْقُرْآنِ فَرُدُّوا مُتَشَابِهَهَا إِلَى مُحْكَمِهَا» [۱۳۵]. یعنی: «محقّقاً در اخبار ما متشابه است مانند متشابه قرآن و محکم است مانند محکم قرآن، پس متشابه خبر را ردّ کنید به محکم آن».

[۱۱۲] «چنین بیان می‌کند خدا برای مردم آیات خود را». [۱۱۳] چیزی را رسول خدا در میان شما به جای نهاد که پیامبران برای امت‌های خود آن‌را به جای گذاشتند. کتاب پروردگارتان در میان شماست و بیان کننده حلال و حرام است. [۱۱۴] كلینی، الكافي (۸/۳۱۱). وحر عاملی وسائل الشيعة، بَابُ عَدَمِ جَوَازِ اسْتِنْبَاطِ الأَحْكَامِ النَّظَرِيَّةِ مِنْ ظَوَاهِرِ الْقُرْآنِ إِلا بَعْدَ مَعْرِفَةِ تَفْسِيرِهَا مِنَ الأَئِمَّةِ ‡، ج ۲۷/ ص ۱۸۵، حدیث (۳۳۵۵۶) و مجلسی، بحار الأنوار (۲۴/۲۳۷). [۱۱۵] «اوست خدائی که شما را از خاک آفرید سپس از نطفه». [۱۱۶] شیخ ابوالقاسم فرات بن ابراهیم كوفی (ت قرن چهارم هجری)، تفسير فرات الكوفي، چاپ تهران، ص ۵۷۸- ۵۷۹. و شیخ عبد علی بن جمعۀ عروسی حویزی (ت ۱۱۱۲هـ)، تفسير نور الثقلين، [۵ جزء]، ۵/۶۰۷. [۱۱۷] «و به سوی شما نازل کردیم نور روشنی را». [۱۱۸] «واقعاً این (حرفهایی که می‌زنند) بسیار تعجب آور و حیرت انگیز است. بلکه سخنان باطل و بیهوده‌ای است». [۱۱۹] «و سرهای خود را مسح کشید». [۱۲۰] «اگر فاسقی برای شما خبری آورد به تحقیق پردازید». [۱۲۱] «زیرا گوش و چشم و دل هر یک از این‌ها مورد پرسش خواهد بود». [۱۲۲] «به خدا ایمان می‌آورد و برای مؤمنین ایمان می‌آورد». [۱۲۳] «تا اینکه آن زن با مرد دیگری ازدواج کند». [۱۲۴] نوری طبرسی، مستدرك الوسائل، ۱۵/ ۳۳۰، ح (۱۸۴۰۶) نقل از كتاب دعائم الإسلام، ابی حنیفۀ دینوری. [۱۲۵] كلینی، الكافي (۳/ ۳۳). [۱۲۶] «در بسیاری از نجوای ایشان خیری نیست مگر نجوای آنکه امر به صدقه و یا کار نیک و یا اصلاح بدهد». [۱۲۷] «و اموال خود را که خدا آن را قوام کار شما قرار داده به سفهاء مدهید». [۱۲۸] «از چیزهائی سؤال مکنید که چون برای شما آشکار شود شما را بد آید». [۱۲۹] كلینی، الكافي (۱/ ۶۰). [۱۳۰] «اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید رسول را». [۱۳۱] «به درستی و تحقیق که خدا به عدل و احسان و بخشش به خویشان امر می‌کند». [۱۳۲] «به تحقیق خدا شما را أمر می‌کند که امانات را به أهل آن برسانید». [۱۳۳] «نماز را به پا دارید و زکات بدهید». [۱۳۴] اسلام بر پنج پایه بنا شده است، نماز و زکات و... [۱۳۵] شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه قمی، عيون أخبار الرضا، ۱/۲۹۰، ح (۳۹).

۱۶- قرآن احتیاج به تفسیر نداشته و ندارد

قرآن چون آیاتش نازل شد عرب زمان جاهلی آن را فهمید و از آن متأثّر شد و با شنیدن آیاتش مجذوب گشت و به واسطۀ آن از عقاید و خرافات پدر و مادری و قومی دست برداشت و به برکت آن بر جهان آن روز تفوّق پیدا کرد، اگر قرآن بدون تفسیر فهمیده نمی‌شد چگونه عرب جاهل آن را فهمید. به اضافه اگر قرآن محتاج به تفسیر بود خدایتعالی تفسیری برای آن نازل می‌نمود و یا رسول خداص تفسیری بر آن می‌نوشت، درحالی‌که ننوشته و حتّی ائمۀ هدی‡ که نسبتاً وقت داشتند تفسیری بر قرآن ننوشتند، پس معلوم می‌شود احتیاج به تفسیری نداشته است.

ثانیاً: تفسیرهایی که نوشته‌اند همه کلام بشری است و کلام خدا روشن‌تر از کلام ایشان است، حقّ‌تعالی در واضح‌گویی و فهمانیدن مطالب از هر بشری استادتر است، اگر کسی کلام روشن خدا را نفهمد کلام مفسّرین را به ‌طریق اولی نخواهد فهمید، شما بیایید این تفسیرهایی که نوشته شده بگذارید کنار قرآن و حِسّاً ببینید کدام مشکل‌تر است، بلی برای کسی که لغت عرب را نمی‌داند ترجمۀ قرآن لازم است ولی ترجمه غیر از تفسیر است و خواهد آمد.

ثالثاً: تفاسیری که نوشته شده در عوض اینکه مطالب قرآن را روشن‌تر کند تاریک‌تر نموده است مثلاً تفسیر منهج الصّادقین [۱۳۶]و مجمع‌البیان که از بهترین تفاسیر است برای یک آیه چندین احتمال داده‌اند و برای یک کلمه چند معنی ذکر کرده‌اند و در ذیل آن چند روایت متعارض آورده‌اند و نفرموده‌اند کدام این احتمالات صحیح و کدام باطل است، خواننده را سرگردان می‌گذارند و می‌روند، مثلا شما به جملۀ:

﴿وَعَلَى ٱلَّذِينَ يُطِيقُونَهُۥ﴾ [۱۳۷] [البقرة: ۱۸۴].

که در آیۀ ۱۸۴ سورۀ بقره می‌باشد مراجعه کنید. تا صدق گفتار ما روشن شود. اگر کسی این تفاسیر را ندیده باشد و خود به قرآن مراجعه کند و به زبان عربی و لغت قرآن وارد باشد هرمعنی که ظاهرتر و روشن‌تر است بگیرد راحت می‌شود.

رابعاً: این تفاسیری که نوشته‌اند غالباً آیات قرآن را حمل بر خرافات کرده‌اند و اخبار غلوّآمیز را در ضمن آیات آورده‌اند قرآنی که مجموعه‌ای از حقائق است فعلا مملوّ از خرافات کرده‌اند، مثلا حقّ تعالی برای قدرت‌ نمایی خود در سورۀ بقره آیۀ ۲۶ مَثل به پشه زده و بعوضه که حیوان کوچکی است و تمام قوای ظاهری و باطنی را واجد است آورده که هم خرطوم دارد برای مکیدن خون و هم پر دارد برای فرار، به طوری که اگر تمام علمای بشری جمع شوند به کیفیّت خلقت آن پی نمی‌برند، آن وقت مفسرّین شیعه ـ مانند علیّ بن ابراهیم و تفسیر برهان و نور الثّقلین و مانند آنها به تقلید از یکدیگر ـ گفته‌اند مقصود از «بَعُوضَةٗ»= پشه" علیّ بن ابی طالب÷ و مقصود از «فَمَا فَوۡقَهَا» رسول خداص است! کسی نبوده به ایشان بگوید: مگر خدا نمی‌توانست و یا می‌ترسید نام علی÷ را ببرد که در عوض آن ‌حضرت را به نام بعوضه ـ پشه ـ ذکر کرده، اینان هر کجای قرآن نام حیوانی آمده مانند بعوضه، ابل و دابّه همه را تأویل نموده‌اند به علی÷ برای اینکه به سایر فِرَق اسلامی بفهمانند آیاتی در شأن علی÷ نازل شده! و به این واسطه ندانسته به آن امام÷ توهین و با قرآن بازی کرده و آن را موهون و مملوّ از خرافات نشان داده‌اند، شما اگر تفسیری را که به نام امام حسن عسکری÷ جعل کرده‌اند مطالعه نمایید تعجّب می‌کنید و می‌بینید امامی که می‌گویند اعلم مردم می‌باشد از تاریخ و قرآن و سایر امور بی‌اطّلاع بوده چنانکه در کتاب «اخبار الدّخیله» [۱۳۸] بعضی از خرافات آن ذکر شده است.

یکی از گویندگان دینی نزد من آمد و گفت: شما قبول دارید که سورۀ انسان (دهر) که در جزء ۲۹ قرآن است در شأن امیرالمؤمنین و خانوادۀ او÷ نازل شده؟ گفتم بلی من قبول دارم، ولی شما چطور؟ من معتقدم شما قبول ندارید، بلکه آن امام÷ را پیرو عقل و قرآن نمی‌دانید و قرآن را هم موهون کرده‌اید گفت: چگونه تهمت می‌زنید؟ گفتم: تهمت نیست بلکه ادّعای با دلیل است، حال ثابت می‌کنم به‌طوری که خود شما آن را قبول کنی، آیا شما قبول داری که این سوره از اوّل تا به آخر آن در شأن علی÷ نازل شده؟ گفت: بلی، گفتم: خیلی خوب در اوّل این سوره می‌گوید:

﴿إِنَّا خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ﴾ [الإنسان: ۲].

«ما انسان را خلق کردیم».

در تفاسیر شیعه آمده که مقصود از انسان علی÷ می‌باشد، شما قبول دارید؟ گفت: بلی، گفتم: بسیار خوب، بعد فرموده:

﴿مِن نُّطۡفَةٍ أَمۡشَاجٖ﴾ [الإنسان: ۲].

«ما او را از نطفۀ مخلوط آفریدیم».

آیا شما طبق این آیه قبول دارید که علی÷ از نطفۀ حضرت ابوطالب و فاطمه بنت اسد خلق شده؟ دیدم تأمّل کرد و جواب نداد، و سپس گفت: خیر علی÷ از نور خلق شده و صدها هزار سال قبل از وجود پدرش بود، گفتم: پس معلوم شد که شما قبول ندارید که این آیه و این سوره در شأن علی÷ نازل شده، پس چرا اوّل اقرار کردی؟ و چرا در تفاسیر خود نوشته‌اید [۱۳۹] که این سوره در شأن او است؟ به اضافه در تفاسیر شیعه آمده که چون حضرات حسنینإ بیمار شدند برای سلامتی اینان علی و فاطمهإ نذر کردند سه روز، روزه بگیرند و چون بیماری آنان رفع شد، علی÷ برای گرفتن روزه سه صاع جو تهیّه کرده برای سه روز آرد کردند و هر روز برای افطار خود پنج گردۀ نان تهیه کردند. روز اوّل موقع افطار مسکینی آمد و هر پنج گردۀ نان را به او دادند و خود حضرات با حسنین و کنیز ایشان فضّه بدون غذا مانده با آب افطار کردند، روز دوّم نیز هر پنج گردۀ (قرص) نان را به یتیم دادند و خود گرسنه ماندند و همچنین روز سوّم، که از ضعف و گرسنگی چنین و چنان شدند، پس این آیات و آیۀ:

﴿وَيُطۡعِمُونَ ٱلطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ مِسۡكِينٗا وَيَتِيمٗا وَأَسِيرًا ٨﴾ [۱۴۰] [الإنسان: ۸].

نازل گردید، آیا شما این مطالب را قبول دارید؟ گفت: بلی، گفتم: خوب بنابراین اگر این‌ها راست باشد علی÷ و اهل بیت او‡ از عقل و قرآن پیروی نکرده‌اند و برخلاف فرمان خدا رفتار کرده‌اند، گفت: چطور؟ گفتم: برای اینکه اوّلا مگر برای یک مسکین ویا یک نفر یتیم یک نصف نان کافی نبود؟ مگر آن یتیم می‌خواسته برود دکّان نانوایی باز کند؟ به اضافه گویند چراغی که به خانه روا است به مسجد حرام است! کسانی‌که خود گرسنه‌اند نصف یک نان را به مسکین می‌دادند و خود برای حفظ الصّحّه و سدّ جوع با باقیِ نان‌ها افطارمی‌کردند، اینان به فرمان خدا که فرموده: ﴿وَلَا تَبۡسُطۡهَا كُلَّ ٱلۡبَسۡطِ﴾ [۱۴۱] عمل نکردند. و از عقل هم که خدا حجّت قرار داده پیروی نکردند، آیا پیغمبرص و امام÷ تابع قرآن نیستند؟ چگونه خدا به رسول خود فرموده: ﴿ٱتَّبِعۡ مَآ أُوحِيَ إِلَيۡكَ مِن رَّبِّكَ﴾ «از آنچه به تو وحی شده پیروی کن» آیاخانوادۀ او نباید به امر ﴿ٱتَّبِعۡ..﴾ عمل کنند!؟ خدا پیرویِ عقل را حتّی بر رسول خود واجب نموده چگونه علی÷ و اهل بیت او‡ پیروی عقل و قرآن را نکردند؟ چگونه علی÷ اهل بیت و اطفال خود را به ضعف و گرسنگی مبتلا کرد؟ آیا امامی که به وظائف عقلی و قرآنی خود آشنا نباشد امام است؟ به اضافه کنیز بیچاره چه تقصیری کرده؟ به اضافه مگر یتیم چه قدر شکم داشته؟ پس از این بیان آن گویندۀ دینی به فکر فرو رفت و گفت: راست می‌گویی پس مقصود از این آیه چیست؟ گفتم ما امام را عالم و عاقل می‌دانیم و این آیه را هم طبق لغت عرب معنی می‌کنیم، چون قرآن به لغت عرفِ عرب نازل شده، آیه می‌گوید: ﴿مِسۡكِينٗا وَيَتِيمٗا وَأَسِيرًا ٨﴾ و این سه را با واو عاطفه که دلالت بر جمع دارد آورده و معلوم می‌شود که این هر سه با هم در یک شب آمده‌اند درب خانۀ علی÷ و ایشان یک شب نانهای خود را به آنان داده و البتّه برای سحر خود نان تهیّه کردند از همان دو صاع جو باقی مانده، بنابراین تفسیر به سه روز بی‌مورد است هر کسی ممکن است یک مرتبه از غذا خودداری کند و در راه خدا بدهد، در این آیه مسکیناً، یتمیاً و اسیراً با کلمۀ ﴿ثُمَّ﴾ نیامده تا اینکه به سه روز تفسیر شود، پس آنچه در تفاسیر آمده هم بر خلاف قرآن است و هم برخلاف عقل و قرآن را موهون ساخته و خانوادۀ رسول خداص را جاهل به قرآن نشان داده.

خدا برای تجلیل کسی‌که جاهل به قرآن باشد و از عقل پیروی نکند آیه نازل نمی‌کند و در مدح ایشان سوره نمی‌آورد. عقیدۀ ما این است که قرآن مجموعه‌ای از حقائق است و خانوادۀ رسول هم عاقل و عالم بوده‌اند و آنچه شیعه نوشته تهمت به ایشان است، تمام این سخنان وقتی است که گفته شود این سوره مدنی است، متأسّفانه بسیاری از مفسّرین نوشته‌اند که این سوره مکّی است و در مکّه نه حسنی بوده و نه حسینی÷ و نه نذری تا خدا سوره نازل کند!

خامساً: در این تفاسیری که نوشته‌اند. هر کس هر مذهبی داشته آیات قرآن را طبق مذهب خود معنی کرده و با هر کس بد بوده آیات کفر، ستم و نفاق را در شأن او نازل دانسته و حمل به او نموده و با هر کس خوب بوده آیات ایمان، انفاق و نیکی را در شأن او و در مدح او، دانسته و قرآن را مدّاح‌نامه و یا قدّاح‌نامۀ اشخاص قرار داده و جنگ داخلی بین مسلمین شعله‌ور نموده، اگر جبری بوده آیات قرآن را حمل به جبر نموده و اگر اختیاری بوده حمل به اختیار نموده، سابقین این کار را کرده و این خیانت را مرتکب شده‌اند و لاحقین ساده‌ دل نیز از ایشان تقلید کرده و تمام همّت ایشان لعن و یا مدح نمودن از زید و عَمرو است. می‌توان گفت رجوع به تفاسیر برای دانستن مورد نزول و کشف اقوال برای کسی‌که مقلّد نباشد و قوّۀ ممیّزه داشته باشد خوبست تا گول اقوال را نخورد و قولی را که با ظاهر قرآن موافق است انتخاب کند و قرآن را حمل بر رأی ایشان نکند و دیگر اینکه انسان می‌تواند آیات مجمله‌ را به‌وسیلۀ آیات دیگرِ قرآن بفهمد زیرا: «القُرْانُ یُفَسِّر بَعْضُهُ بَعْضًا» [۱۴۲] و یا از سنّت رسول خداص چنانکه در فصل سابق ذکر شد بدست آورد. و نیز باید دانست که قرآن اگرچه بیان روشن و واضحی است برای کسی‌که به زبان عرب و ادبیّات عرب آشنا می‌باشد، ولی هر چه داناتر باشد، بیشتر از قرآن بهره می‌برد، عالم متبحّر می‌تواند از تفریع قواعد و انطباق کلیّات قرآن بر جزئیات و استخراج قواعد فقهیّه، عقلیِّه و استنباط مطالب به قدر حوصلۀ خود و زیادی درک خود بهره برد، شخص دانشمند از تقدیم و تأخیر کلمه و از فتح و کسر حروف و از سیاق آیات و تناسب آنها چیزها درک می‌کند. پس درک جزئیات مطالب قرآن برای اشخاص نسبت به فهمشان تفاوت دارد و بسیاری از کلمات، یا جملات قرآن توسّط آیات دیگر و کلمات مشابه آن روشن می‌شود. مختصر اینکه کتاب خدا کتاب کاملی است و محتاج به اینکه بنده‌ای آنرا کامل نماید نیست و کتاب خدا از هر جهت مستغنی از مخلوق است، پس اگر مطلبی را بیان نکرده یا لازم نبوده و علم آن را از بندگان نخواسته و یا در سنّت رسول بیان شده است.

[۱۳۶] تفسير منهج الصادقين؛ این تفسیر به زبان فارسی و نویسنده آن شیخ مولى فتح الله بن مولى شكر الله كاشانى مفسر معاصر در زمان شاه طهماسب صفوی بوده و مکان وفات ایشان کشمیر می‌باشد. در سال۹۹۷ یا ۹۸۸هـ، نگا: آقا بزرگ تهرانی، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، ج ۷/ص ۲۳۳-۲۳۴. [۱۳۷] «و بر آنانکه طاقت دارند به زحمت». [۱۳۸] ایشان علامه و محقِّق آیت الله شیخ «محمد تقی بن شیخ محمّد كاظم شوشْتَرِی» یا «تُستری» از علمای معاصر امامیه در ایران که در سال ۱۳۲۰ هـ، درنجف متولد شد. سپس در کودکی به همراه پدرش به «تُسْتَر» در جنوب ایران نقل مکان کرد و در آنجا ماندگار شد و در سال ۱۴۱۵هـ وفات کرد. آثار ارزشمندی از خود به جای گذاشته است که از مشهورترین آن‌ها می‌توان از «الأخبار الدخيلة» در یک جلد نام برد که بعدها مستدرکاتش را در سه جلد به آن اضافه کرد. [۱۳۹] نگا مثلاً تفاسیر: التبيان شیخ طوسی؛ تفسير فرات الكوفي و تفسير البرهان شیخ بحرانی؛ و تفسير نور الثقلين حویزی؛ و از معاصرین تفسير نمونه آیت الله ناصر مكارم شیرازی، در ذیل تفسیر آیه ۸ سوره انسان. [۱۴۰] «و اطعام طعام می‌کنند بر دوستی او مسکین و یتیم و اسیر را». [۱۴۱] «و آن را مگشا تمام گشودن». [۱۴۲] بخش‌های مختلف قرآن یکدیگر را تفسیر می‌کنند.

۱۷- قرآن از کم و زیاد مصون مانده و تحریف لفظی نشده

چنانکه در فصل تواتر قرآن تذکّر دادیم قرآن متواتر است، بنابراین اگر یک کلمه کم ویا زیاد می‌شد مسلمین مطّلع می‌شدند و جلوگیری می‌کردند. به ‌اضافه چون قرآن همه جا و در هر خانه و در تمام ممالک دنیا نشر شد، ممکن نبود کسی به تمام نسخ آن دست‌برد کند و اگر یک نسخه را کم یا زیاد می‌کرد با مطابقۀ با نُسَخ دیگر معلوم می‌شد. و به هرحال دلائل بسیاری از کتاب، سنّت، اجماع و عقل داریم که قرآن دست‌ نخورده و کم و زیاد نشده یعنی تحریف لفظی نشده:

امّا آیات:

اوّل، سورۀ حجر آیۀ ۹:

﴿إِنَّا نَحۡنُ نَزَّلۡنَا ٱلذِّكۡرَ وَإِنَّا لَهُۥ لَحَٰفِظُونَ ٩﴾ [الحجر: ۹].

«این قرآن را ما نازل کردیم و بدرستی و تحقیق خود ما نگاهدارندۀ آن می‌باشیم».

و مقصود از ذکر قرآن است به قرینۀ آیۀ قبل که فرموده: ﴿وَقَالُواْ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِي نُزِّلَ عَلَيۡهِ ٱلذِّكۡرُ إِنَّكَ لَمَجۡنُونٞ ٦﴾ [۱۴۳] [الحجر: ۶]. حقّ‌تعالی در آیۀ ۹ وعده کرده که خود حافظ و نگهدارندۀ قرآن است، پس اگر کسی بگوید یک کلمه از آن کم و زیاد شده، یا خدا را قادر نمی‌داند یا سخن او را دروغ می‌داند و چنین کسی قطعاً بی‌دین و خدانشناس و از فِرَقِ مسلمین خارج است. حال اگر کسی بگوید مقصود از حفظ قرآن محفوظ‌ بودن آن است از قدح و عیبجویی مردم، جواب گوییم؛ این صحیح نیست زیرا در زمان خود رسول خداص، قرآن هزار عیب‌جو داشت و چه قدر از آن عیب‌جویی کردند؛ گاهی سحرش خواندند و گاهی شعرش گفتند، ولی چون طبق انصاف نبود مؤثّر نشد و فعلاً نصاری و یهود نیز از آن عیب‌جویی می‌کنند. و اگر کسی بگوید چگونه خدا قرآن را حفظ کرد و حال آنکه هزاران نسخه از آن پوسیده و پاره شده یا به آب و آتش رفته، در جواب گوییم: مقصود از حفظ قرآن حفظ هر نسخه از نسخه‌های آن نیست زیرا وجود خارجیِ کاغذی دوام ندارد و پوسیده می‌شود، اگر گفتیم: فلان قصیدۀ فلان شاعر محفوظ مانده و یا فلان کتاب محفوظ مانده مقصود این نیست که هیچ نسخۀ از آن پاره نشده بلکه مقصود این است که از اوّل تا به آخر آن مانده و چیزی از آن از بین نرفته و لو اینکه از نسخه‌های متعدّد آن چند نسخه پاره و یا مفقود باشد. به‌ هرحال خدا قول داده قرآن را حفظ کند، حال تو بگو از تمام جهات حفظ کرده ما نزاعی نداریم.

آیة دوم: سورۀ فُصِّلَت آیۀ ۴۱ و ۴۲:

﴿وَإِنَّهُۥ لَكِتَٰبٌ عَزِيزٞ ٤١ لَّا يَأۡتِيهِ ٱلۡبَٰطِلُ مِنۢ بَيۡنِ يَدَيۡهِ وَلَا مِنۡ خَلۡفِهِۦۖ تَنزِيلٞ مِّنۡ حَكِيمٍ حَمِيدٖ ٤٢﴾ [فصلت: ۴۱-۴۲].

«به تحقیق این قرآن کتابی است عزیز که از جلو و عقب آن باطلی نیاید، نازل شده از جانب خدای حکیم بی‌نیاز».

این آیه دلالت دارد که هیچ باطلی بر قرآن وارد نشود و تحریف یکی از چیزهای باطلی است که بر قرآن وارد نشده. اگر کسی بگوید مقصود از باطل در این آیه این است که تناقض وکذب و بیهوده در مطالب قرآن وارد نمی‌شود و کتابی‌ که قبل یا بعد از آن بیاید و آن را باطل سازد وجود نداشته و ندارد، جواب این است که کلمۀ باطل عامّ است و تمام آنچه را که ذکر شد شامل می‌شود، چنانکه شامل تحریف نیز می شود، پس چنین باطلی بر قرآن وارد نشده، البته آیات دیگری نیز در قرآن وجود دارد که بر بطلان تحریف دلالت دارد اگر چه صریح نباشد و به اشاره دلالت کند مانند آیۀ ۷۷ و ۷۸ سورۀ واقعه:

﴿إِنَّهُۥ لَقُرۡءَانٞ كَرِيمٞ ٧٧ فِي كِتَٰبٖ مَّكۡنُونٖ ٧٨﴾ [الواقعة: ۷۷-۷۸].

«به تحقیق این کتاب، قرآنی است بزرگ در کتاب محفوظ».

یعنی در پناه قدرت حق مصون است.

آیۀ ۲۱ و ۲۲ سورۀ بروج:

﴿بَلۡ هُوَ قُرۡءَانٞ مَّجِيدٞ ٢١ فِي لَوۡحٖ مَّحۡفُوظِۢ ٢٢﴾ [البروج: ۲۱-۲۲].

«بلکه این کتاب، قرآنی است دارای مجد و در لوحی مصون خواهد بود».

و آیۀ ۳۴ سورۀ انعام:

﴿وَلَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَٰتِ ٱللَّهِۚ وَلَقَدۡ جَآءَكَ مِن نَّبَإِيْ ٱلۡمُرۡسَلِينَ ٣٤﴾ [۱۴۴] [الأنعام: ۳۴].

و آیۀ ۱۱۴ و ۱۱۵ همین سوره:

﴿وَهُوَ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ إِلَيۡكُمُ ٱلۡكِتَٰبَ مُفَصَّلٗاۚ وَٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ يَعۡلَمُونَ أَنَّهُۥ مُنَزَّلٞ مِّن رَّبِّكَ بِٱلۡحَقِّۖ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ ٱلۡمُمۡتَرِينَ ١١٤ وَتَمَّتۡ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدۡقٗا وَعَدۡلٗاۚ لَّا مُبَدِّلَ لِكَلِمَٰتِهِۦۚ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡعَلِيمُ ١١٥﴾ [۱۴۵] [الأنعام: ۱۱۴-۱۱۵].

و آیۀ ۲۷ سورۀ کهف:

﴿وَٱتۡلُ مَآ أُوحِيَ إِلَيۡكَ مِن كِتَابِ رَبِّكَۖ لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَٰتِهِۦ وَلَن تَجِدَ مِن دُونِهِۦ مُلۡتَحَدٗا ٢٧﴾ [۱۴۶] [الکهف: ۲۷].

که در تمام این آیات صریحاً می‌گوید کلمات قرآن را کسی نمی‌تواند تبدیل کند و یا عوض نماید.

و امّا سنّت: یکی اخبار ثقلین است که رسول خداص فرموده: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللهِ وَهُوَ الثِّقْلُ الأکبر وَعِتْرَتِي وَهُمْ الثِّقْلُ الأَصْغَر لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِد عَلَیَّ الحَوْضُ، إِنَّ تمسّکتم بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعدِي أَبَداً»( [۱۴۷]. و در بعضی روایات: کتاب الله و سنّتی که صحیح‌تر یعنی موافق با قرآن است، آمده. پس رسول‌خداص فرموده: این قرآن را میان شما می‌گذارم و باید تا قیامت به آن متسمّک باشید، و اگر تحریف در آن شده باشد، قابل تمسّک نخواهد بود. قرآن حجّتی است مستقلّ چنانکه مدارک آن ذکر شد و سنّت نیز حجّتی است مستقلّ و هر یک از این دو دلالت بر مطلبی کرد آن مطلب صحیح است، پس قرآن و سنّت دو حجّت می‌باشند نه اینکه مجموعاً یک حجّت باشند، یعنی هر یک دلالت بر مطلبی کند کافی و لازم الأخذ است و لذا ائمّه‡که عترت رسول خداص بودند همواره در مطالب خود و اثبات آن استدلال به ظاهر قرآن می‌کردند و گاهی نیز به سنّت رسولص استدلال می‌کردند، خصوصاً در موارد نزاع که در کلمات حضرت امیر÷ در خطبۀ ۱۲۳ و نامۀ ۵۳ ذکر شد. از این تمسّک و استدلال مسلّم می‌شود که این حجّت یعنی قرآن دست ‌نخورده، و إلّا از حجّیّت ساقط می‌شد و به اضافه؛ کتاب مدوّنی بوده که میان امّت خود گذاشته.

دوم: در مقدّمۀ چهارم تفسیر صافی نقل کرده: از أمیرالمؤمنین÷ سؤال کردند: «هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ رَسُولِ اللهِ شيء مِنَ الوَحي سِوَی القُرْآنِ؟ قَالَ÷: لَا وَالَّذِي فَلَقَ الْـحَبَّةَ وَبَرَأَ النَّسَمَةَ إِلَّا أَنْ یُعْطَی عَبَدٌ فَهمًا في كِتَابِهِ» [۱۴۸]، یعنی: «آیا نزد شما از رسول خداص غیر از قرآن چیزی از وحی مانده است؟ فرمود: نه، قسم به آنکه حبّه را شکافت و جان را ایجاد کرد جُز اینکه خدا به بنده‌ای فهم در کتاب خودش را بدهد (که بتواند از قرآن چیزی استخراج کند).» از این خبر معلوم می‌شود غیر از قرآن معمولی چیزی نزد آن حضرت از وحی نبوده چه به عنوان قرآن و چه به عنوان دیگر.

[۱۴۳] «و گفتند: ای آنکه ذکر (یعنی قرآن) بر او نازل شده محققاً تو دیوانه‌ای». [۱۴۴] «و نیست تبدیل‌کننده‌ای برای کلمات و فرمان خدا؛ و محقق است که برای تو آمد بعضی از اخبار پیامبران». [۱۴۵] «و اوست آنکه نازل کرده بسوی شما این کتاب را به تفصیل: و آنانکه به ایشان کتاب داده‌ایم می‌دانند که این نازل شده است از پروردگارت به حق، پس، از شک‌کنندگان مباش؛ و سخن پروردگار تو از جهت راستی و عدالت تمام است، هیچ تبدیل‌کننده برای سخنان او نیست و اوست شنوندۀ‌‌ دانا». [۱۴۶] «و آنچه را به سوی تو وحی شده از کتاب پروردگارت بخوان و در آن تدبر کن، برای کلمات او تبدیل‌کننده نیست و پناهی جز او هرگز نیابی». [۱۴۷] «در میان شما دو چیز گران‌بها به جای گذاشتم که اگر به آن‌ها تمسک جویید هرگز گمراه نمی‌شوید: کتاب الله و اهل بیت من که از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند». [۱۴۸] فیض كاشانی، تفسير الصافي (۱/۳۱). و حدیث در كتب اهل سنت روایت شده است. حمَیدی در مسندش آن‌را ذکر نموده (۴۰) و بُخاری در صحیحش، ۱/۳۸، (۱۱۱)، و ۴/۸۴، (۳۰۴۷) و ۹/۱۶، (۶۹۱۵) و احمد در مسندش (۱/۷۹) و دارِمِی در سننش (۲۳۵۶) و ابن ماجه در السنن (۲۶۵۸) و ترمِذی در السنن (۱۴۱۲) و نسائی در السنن (۸/۲۳) و در الكبرى (۶۹۲۰).

أدلّۀ دیگر بر نفی تحریف لفظی

۱- قرآن میزان صحّت و سقم و کم و زیادی مطالب اسلامی است، اگر میزان خراب‌ شده باشد، یا یکی از ابزار و اساس آن کم شده باشد، نمی‌توان با آن میزان درست سنجید، پس اگر قرآن تحریف شده باشد نمی‌شود آن‌ را میزان قرار داد و نعوذ بالله خدا اشتباه کرده که آن ‌را میزان قرار داد و یا نتوانسته میزان دین خود را حفظ کند و این سخن کفر و زندقه است و جایز نیست.

۲- تمام فقهای شیعه می‌گویند پس از سورۀ حمد باید در نماز یک سورۀ تامّه از سُوَرِ قرآن خوانده شود و در صلاة آیات پس از قرائت حمد باید یک سورۀ تامّه بر پنج رکوع تقسیم شود و هر سوره از سُوَر قرآن را کافی دانسته‌اند. پس معلوم می‌شود سوره‌های قرآن را تامّ و تمام می‌دانند و هر سوره‌ای را از کم و زیاد مصون می‌دانند و إلاّ کافی نمی‌دانستند.

۳- نبودن دلیلی بر تحریف، خود دلیل بر عدم تحریف است. زیرا آنکه مدّعیِ تحریف است، یا می‌گوید رسول خداص برای امّت خود قرآنی نگذاشته و رفته و یا می‌گوید گذاشته ولی خلفای پس از او و یا دیگران کم و زیاد کردند، پس اگر بگوید رسول خداص قرآنی نگذاشته که سخن او بر خلاف اجماع است و هم بر ضّد سخن خدا و رسول است و اگر می‌گوید، گذاشته باید معلوم کند چه کس آنرا تحریف کرده، در صورتیکه دلیلی بر تحریف شخص معیّنی نیست، اگر شخص بی‌اطلاعی بگوید: «شیخین» می‌گوییم چگونه و برای چه. قرآنی را که تمام اصحاب رسول و سایر مسلمین در حفظ و نشرش می‌کوشیدند و آن همه برای حفظ آن همّت داشته و جان‌‌فشانی می‌کردند چگونه «شیخین» کم و زیاد کردند که هیچ کس مطلع نشد و یا مطّلع شد و اعتراضی نکرد، قرآنی که برای آن از جان می‌گذشتند و در راه آن از خانه و خانواده و مال خود صرف‌نظر می‌کردند و تمام هستی خود را نثار آن می‌نمودند چه شد که اعتنا به تحریف و محرّف آن نکردند، حتّی اشخاصی مانند علی÷، ابوذر، عمّار و سایر فدائیان اسلام با آن شدّت ایمان، به قدر یک‌نفر از عوام زمان ما برای کتاب آسمانی خود دلسوزی نکردند؟! پس این مطلب یقیناً باطل و گویندۀ آن از عقل تهی است، به اضافه می‌گوییم در کدام یک از آیات قرآن دست بردند و یا کم و زیاد کردند؟ آیاتی که مربوط به ریاست ایشان نبوده که قطعاً کم نکرده‌‌اند زیرا برای این کار غرضی نبوده و کسی هم چنین ادعایی نکرده و هیچ تاریخی متعرّض آن نشده، حتّی علیّ بن ابیطالب÷ که در بعضی از کلمات خود گله از خلفاء داشته [۱۴۹] از چنین موضوعی یاد نکرده و ادّعا و اعتراض ننموده، امّا اگر بگویی آیاتی که مربوط به زعامت و حکومت بوده کم کرده‌اند، خواهیم گفت حضرت امیر÷ و سایر دوستان او که در ابتدای امرِ خلافت پس از وفات رسول خداص در امر خلافت با «شیخین» سخن گفته‌اند چنین سخنی راجع به این موضوع در احتجاجات خود نگفتند و نامی از کم کردن آیات قرآن نبردند. اگر آیاتی راجع به خلافت و زعامت حضرت امیر÷ بود باید خود آن ‌حضرت و سایر معترضین که اعتراض داشتند تذکّر دهند و برای آن‌جناب استدلال و استشهاد کنند و حال آنکه چنین کاری نکردند، اگر چنین آیه‌ای بود تذکّر آن بر هر سخنی مقدّم بود، پس در اوّل امر خلافت قبل از استقرار خلافت چنین صحبتی نشده و سخنی به میان نیامده. امّا زمان خلافت عثمان پس او محتاج به چنین کاری نبود زیرا پس از استقرار خلافت شیخین و گذشت سالها که خلافت به عثمان منتقل شد اگر چنین آیاتی بود باید در اول امر خلافت کم یا تحریف‌ کنند نه پس از گذشت سالها، آیاتی که برای خلافت شیخین ضرر نداشت برای خلافت عثمان به طریق اولی ضرر نداشته. به اضافه زمان عثمان قرآن در شرق و غرب جهان منتشر شده بود و برای عثمان کم و زیاد آن امکان نداشت. به اضافه اگر عثمان چنین کاری می‌کرد قاتلین او که به دور خانۀ او اجتماع کردند برای قتل او، باید احتجاج به این کار کنند، و لااقل یک‌مرتبه به او ایراد کنند و حال آنکه چنین ایرادی نکردند. و هیچ تاریخی نشان نمی‌دهد که اصحاب رسول‌خداص برای تحریف به او اشکالی کرده باشند، بلکه ایراد ایشان به عثمان راجع به حیف و میل بیت‌المال و نصب مأمورین نالایق بود، در حالی‌که امر قرآن مهمتر بود، به اضافه بر علیّ ‌بن ابیطالب÷ واجب بود که اگر عثمان قرآن را کم یا زیاد نموده در زمان خلافت خود قرآن را به اصل آن بر‌گرداند و کامل نماید و قرآن کامل را نشان دهد نه اینکه سکوت کند و لااقل اشاره هم نکند، علی÷ که در خلافت خود پس از قتل عثمان فرمان داد املاکی ‌که در تصرّف مأمورین عثمان بود به صاحبانش برگردانند. و حتّی در نهج‌البلاغه در خطبه ۱۵ فرموده: «وَاللهِ لَوْ وَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَمُلِكَ بِهِ الْإِمَاءُ لَرَدَدْتُهُ فَإِنَّ فِي الْعَدْلِ سَعَةً». یعنی: «به خدا قسم اگر بیابم که با آن ‌املاک زنانی تزویج شده و کنیزانی خریده شده هر آینه آن را بر‌گردانم زیرا در عدالت وسعتی است که در جور نیست». کسی که برای یک وجب زمین بیت‌المال این همه دلسوزی کرده و از دست مأمورین عثمان گرفته چگونه ممکن است ببیند قرآن کم می‌شود و به روی خود نیاورد و کلمه‌ای نگوید؟! به اضافه مردم را امر کند به رجوع به قرآن معمولی و آن ‌را امام و حجّت بخواند. پس مسلّم به دست عثمان چنین عملی انجام نشده و پس از او که دیگر برای احدی چنین احتمالی داده نشده، زیرا آن‌ قدر در بلاد اسلامی در مساجد و محافل حافظ و قاری زیاد شده بود که برای احدی دسترسی به تمام آنان امکان نداشت و چنان به قرآن توجّه داشتند که اگر در قرآن زمان رسول خداص یک واو در جایی از کلمات قرآن بود، یا پس از واو الفی بود همه خود را موظف می‌دانستند که آن واو یا الف را در سایر قرآن‌ها بگذارند و اگر تاءای مدّور بود همه سعی داشتند که در تمام نسخه‌ها مدّور باشد. مواظبتی که در نسخه‌ برداری قرآن شده در هیچ کتابی نشده، پس چگونه ممکن است کسی در قرآن دست برد و کسی مطلع نشود. آری خدا روی جهل و نادانی را سیاه کند که پس از هزار و سیصد سال یک عدّه عوام برای ایجاد تفرقه و عناد و بدگویی به فِرَقِ مسلمین چند نفر اخباری کج سلیقۀ سفیه آمدند اخباری را برای اثبات تحریف از کتب مجعوله جمع‌آوری کردند که همان اخبار نیز دلالت بر تحریف ندارد، مگر برای کسی که از همه جا بی‌خبر باشد، ما آن اخبار را در نظر خواننده می‌گذاریم تا خود قضاوت کند.

۴- اقوال بزرگان و علمای فریقین و تصریح ایشان بر عدم تحریف:

در اینجا ما کلمات بعضی را از باب نمونه ذکر می‌کنیم: علاّمۀ طبرسی در مجمع البیان می‌گوید: اجماع مسلمین بر این است که بر قرآن چیزی زیاد نشده، اما اینکه کم شده یا خیر، نظر صحیح از مذهب ما این است که چیزی کم نشده. و سیّد مرتضی [۱۵۰] نیز چنین فرموده و در چند موضع فرموده: علم به صحّت نقل قرآن از رسول خداص و زیاد و کم نشدنش مانند علم ما است به شهرها و مانند علم ما به وقایع تاریخی و کتب مشهوره، زیرا عنایت مسلمین شدید و دواعی بسیاری بر نقل و حفظ قرآن از کم و زیاد بوده، زیرا قرآن معجزۀ رسالت و مأخذ علوم شرعیّه و احکام دینیّه بوده و علمای مسلمین به نهایت در حفظ و حراست آن کوشیده‌‌اند، حتی شمارۀ حروف و اعراب و سکنات آن‌را حفظ کرده‌‌اند (تا کم و زیاد نشود) و در جای دیگر فرموده: همانطوری که ما علم بدیهی داریم به کتب مصنّفه مانند کتاب "سیبویه" و امثال آن [۱۵۱] که تفصیل فصول و ابواب آن معلوم است و اگر کسی چیزی به آن بیفزاید و یا کم کند. معلوم و ممّیز می‌شود که ملحق است و یا از اصل کتاب، همانطور است قرآن در حالی‌که عنایت به ضبط قرآن بیشتر از کتب دیگر بوده [۱۵۲]و نیز سیّد می‌نویسد: قرآن در زمان رسول خداص جمع و مدون شده به مانند همین قرآن که نزد ما است، و مکرّر به رسول خداص عرضه شده و جماعتی از صحابه بر او تلاوت کرده‌اند، و اگر عده‌ای از حشوّیه و بعضی از اخباریّه برخلاف این گفته‌اند، اعتنایی به سخنان ایشان نباید کرد، زیرا اینان به گمان خود به بعضی از اخبار ضعیفه استناد کرده‌اند که علم قطعی برخلاف آنها است [۱۵۳]. شیخ صدوق در کتاب خود فرموده‌اند: اعتقاد ما این است که این قرآن میان جلد همان قرآنی است که خدا به رسول خود نازل نموده و زیادتر از این نبوده و کسی که غیر از این به ما نسبت دهد دروغ گفته است [۱۵۴] (چنانکه از امیرالمؤمنین÷ در نهج‌البلاغه به همین مضمون نقل شد). و شیخ طوسی در تفسیر تبیان خود فرموده: سخن گفتن در زیاده و نقصان قرآن سخنی است غیر لائق زیرا اجماع بر بطلان زیادتی در قرآن ‌است و مذهب صحیح ما بر این است که چیزی از آن کم نشده [۱۵۵]. و آقای خوئی در کتاب بیان ادّعای اجماع نموده بر تواتر قرآن و عدم زیاده و نقصان در آن، و شیخ طوسی فرموده [۱۵۶]: اخباری‌ که در زیاده و نقصان وارد شده تماماً خبر واحد و قابل تأویل است و علمی به صحّت آنها پیدا نمی‌شود. و بسیاری از اعلام دیگر ادّعای اجماع نموده‌اند بر عدم تحریف، از آن جمله شیخ بهائی، محقق کلباسی، محقق بغدادی شارح وافیه، محقق کرکی [۱۵۷] و اجماع علماء و فضلای اهل سنّت نیز همین را گفته‌اند.

والبتّه دلیل‌های دیگری نیز برعدم تحریف هست که در این ‌مختصر نمی‌گنجد.

[۱۴۹] در کتب حدیثی معتبر اهل سنت، هیچ اثری از روایات صحیحی که بیانگر نارضایتی علی ت از خلفای قبل از خود باشد، وجود ندارد. بلکه روایات صحیح و معتبر زیادی وجود دارد که نشان‌دهندۀ محبت، صمیمیت، تعاون و همکاری ایشان با خلفای قبل از خود می‌باشد و ایشان همیشه از آن‌ها به خیر و نیکی یاد می‌کرد. (مُصحح) [۱۵۰] سید مرتضى: ایشان علی بن حسین بن موسى مشهور به سید مرتضى علم الهدى هستند (۳۵۵-۴۳۳هـ) و همچنین برادر شریف رضی گردآورنده «نهج البلاغه» می‌باشد. و ایشان در زمان خود ریاست امامیه را بر عهده داشت و تألیفاتی از خود به جای گذاشته است که از مهمترین آن‌ها: «الشافی» و«تنزیه الأنبیاء والأئمة» و كتاب «الغُرَر والدُّرَر» که مشهور است بـه «أمالی الـمرتضى» و كتاب «الانتصار» را می‌توان نام برد. [۱۵۱] اسماعیل مزنی؛ وی شاگرد امام شافعی و ناشر فتاوی ایشان بود. كتابش «المختصر» معروف و مشهور است و در آن خلاصه فتاوى فقه شافعی به همراه تعلیقاتش ذکر شده است در سال ۲۵۶ هـ وفات نمود. [۱۵۲] در نسخه چاپ شده در بیروت كلمه «أصدق» آمده است. [۱۵۳] شیخ طبرسی، مجمع البيان، (مقدمه كتاب)، چاپ بیروت، ۱/۳۰-۳۱ (یا ۱/۱۵ از چاپ بیروت سال ۱۳۷۹هـ). [۱۵۴] شیخ صدوق، الاعتقادات في دين الإمامية (ص: ۵۹)، (یا چاپ حجریه چاپ شده به همراه شرح باب یازدهم ص ۹۳). [۱۵۵] شیخ طوسی، التبيان في تفسير القرآن، ج۱/۲. [۱۵۶] در اصل اینگونه آمده و احتمال صحیح آن «شیخ مفید» است. [۱۵۷] نگا: سید خوئی، البيان (ص: ۲۵۲- ۲۵۳)ز

۱۸- قائلین به تحریف، با کتاب خدا بازی‌ کرده‌اند

مدعیان تحریف، به روایاتی استدلال کرده‌اند که تماما ضعیف السّند و فاسد المتن و یا مخدوش المتن و یا قابل تأویل می‌باشد. یک روایت که از هر جهت صحیح باشد، در میان آنها نیست. متن تمام آنها دلالت بر جعل و غرض و عداوت دارد. ما مقداری از آن روایات را در اینجا می‌آوریم تا خواننده خود قضاوت کند، ناقل بسیاری از آن روایات، احمد‌ بن محمد السّیاری است که تمام علمای رجال گفته‌اند: او فاسد المذهب و قائل به تناسخ بوده. یا از علی احمد الکوفی نقل شده که علمای رجال او را کذّاب و فاسد المذهب می‌دانند. این روایات بر چند دسته می‌باشد. دسته‌ای از آنها می‌گوید: نام علی و أئمّه‡یا نام منافقین در قرآن بوده، راویان این دسته از غُلاة (غلو‌کنندگان) می‌باشد و غُلاة از اسلام خارج و محکوم به کفر و شرکند، مانند محمّد بن فضیل و جابر بن یزید و امثال ایشان.

روایت اوّل: کافی از محمّد بن فُضَیل از حضرت رضا÷ روایت کرده که ولایت علی بن ابیطالب÷ در جمیع کتب انبیاء و از آنجمله در قرآن مکتوب بوده در جملۀ: «وَ لَمْ يَبْعَثِ اللهُ رَسُولًا إِلَّا بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ وَوَصِيَّةِ عَلِي‏» [۱۵۸]، حال شما بروید آیۀ: ﴿لَن يَبۡعَثَ ٱللَّهُ مِنۢ بَعۡدِهِۦ رَسُولٗا﴾ [۱۵۹] را در سورۀ غافر آیۀ ۳۴ ملاحظه کنید تا ببنید چگونه این راوی خدانشناس با آیۀ قرآن بازی کرده، این آیه را خدا از قول کفّار قوم فرعون در مقابل مؤمن آل فرعون نقل کرده، در آنجا که مؤمن آل فرعون می‌گوید: ﴿وَقَالَ ٱلَّذِيٓ ءَامَنَ يَٰقَوۡمِ إِنِّيٓ أَخَافُ عَلَيۡكُم مِّثۡلَ يَوۡمِ ٱلۡأَحۡزَابِ٣٠ مِثۡلَ دَأۡبِ قَوۡمِ نُوحٖ وَعَادٖ وَثَمُودَ وَٱلَّذِينَ مِنۢ بَعۡدِهِمۡۚ وَمَا ٱللَّهُ يُرِيدُ ظُلۡمٗا لِّلۡعِبَادِ٣١ وَيَٰقَوۡمِ إِنِّيٓ أَخَافُ عَلَيۡكُمۡ يَوۡمَ ٱلتَّنَادِ ٣٢ يَوۡمَ تُوَلُّونَ مُدۡبِرِينَ مَا لَكُم مِّنَ ٱللَّهِ مِنۡ عَاصِمٖۗ وَمَن يُضۡلِلِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُۥ مِنۡ هَادٖ ٣٣ وَلَقَدۡ جَآءَكُمۡ يُوسُفُ مِن قَبۡلُ بِٱلۡبَيِّنَٰتِ فَمَا زِلۡتُمۡ فِي شَكّٖ مِّمَّا جَآءَكُم بِهِۦۖ حَتَّىٰٓ إِذَا هَلَكَ قُلۡتُمۡ لَن يَبۡعَثَ ٱللَّهُ مِنۢ بَعۡدِهِۦ رَسُولٗاۚ كَذَٰلِكَ يُضِلُّ ٱللَّهُ مَنۡ هُوَ مُسۡرِفٞ مُّرۡتَابٌ ٣٤﴾ [غافر: ۳۲-۳۴]. یعنی: «مؤمن آل فرعون گفت: ای قوم من، من می‌ترسم عذابی بر شما نازل شود مانند روز احزاب، مثل قوم نوح و عاد و ثمود، کسانی که پس از ایشان بودند. و خدا برای بندگان ارادۀ ستم نمی‌کند. ای قوم من، می‌ترسم بر شما از روزی‌که (مردم) یکدیگر را صدا می‌زنند، [روز قیامت]. روزی که برای فرار از عذاب پشت کنید و هیچ پناهی شما را از عذاب خدا حفظ نکند، یوسف قبلاً با دلیل‌های روشن آمد و شما همواره در شک بودید تا وفات کرد، چون از دنیا رفت، گفتید: خدا پس از او پیغمبری نخواهد فرستاد: ﴿لَن يَبۡعَثَ ٱللَّهُ مِنۢ بَعۡدِهِۦ رَسُولٗا﴾. خدای تعالی اهل شک و اسراف را اینطور گمراه می‌کند».

در این آیه، قوم کافر فرعون گفتند: ﴿لَن يَبۡعَثَ ٱللَّهُ مِنۢ بَعۡدِهِۦ رَسُولٗا﴾، خدا این گفتار را از ضلالت ایشان شمرده، این جمله را خدا و انبیاء نگفته‌اند و در کتب انبیاء نبوده بلکه سخن کفّار است، ولی راوی، این قولِ باطل را به کتب انبیاء بسته و محمّد و علی را نیز ضمیمۀ این قول نموده و با کتاب خدا بازی کرده، نعوذ بالله و ﴿مِنۢ بَعۡدِهِ﴾ را حذف کرده است.

روایت دوّم: کافی از امام باقر روایت کرده که جبرئیل این آیه [یعنی آیۀ ۲۳ سوره بقرۀ] را بر محمد چنین نازل کرد:

«وَإِنْ كُنْتُمْ فِي‏ رَيْبٍ‏ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى‏ عَبْدِنا فِي عَلِيٍّ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِه» [۱۶۰].

یعنی: «اگر شما در حق علی از آنچه بر بندۀ خود نازل کردیم در شک و تردید هستید، سوره‌ای مانند آن بیاورید».

خوانندۀ با انصاف ملاحظه کن خدا به کفّاری که نه رسول خداص را قبول داشتند نه قرآن را، می‌گوید: دربارۀ این قرآن اگر شک دارید، سوره‌ای مثل آن بیاورید و هرگز نخواهید آورد. این چه ربطی به علی دارد؟! باید پرسید آن آیاتی که خدا راجع به علی نازل کرده و از کفّار خواسته مانند آن را بیاورند کجاست؟ کفّاری که خدا را قبول ندارند چگونه یک سوره دربارۀ علی بیاورند. به قول شما قرآنی را که کسی جُز امام نمی‌داند چگونه کفار فهمیدند درباره علی نازل شده؟ آیا راوی این روایت عقل و ادراک را نداشته که چنین دروغی جعل کرده و با آیۀ قرآن بازی کرده است.

روایت سوم: در تفسیر آیۀ ۱۴۳ سوره بقره: ﴿وَكَذَٰلِكَ جَعَلۡنَٰكُمۡ أُمَّةٗ وَسَطٗا لِّتَكُونُواْ شُهَدَآءَ عَلَى ٱلنَّاسِ﴾ [۱۶۱] [البقرة: ۱۴۳]. از امام صادق÷ روایت کرده‌اند که فرموده این آیه، «أَئِمَّةً وَسَطًا» بوده! همچنین آیۀ۱۱۰ سوره آل عمران: ﴿كُنتُمۡ خَيۡرَ أُمَّةٍ أُخۡرِجَتۡ لِلنَّاسِ تَأۡمُرُونَ بِٱلۡمَعۡرُوفِ﴾ [۱۶۲] [آل‌عمران: ۱۱۰] «خَیرَ أَئِمَّةٍ» [۱۶۳] بوده و تحریف شده.

معلوم می‌شود راوی این روایت دین اسلام و امّت اسلامی را دین معتدل و امّت معتدل نمی‌داند و امر به معروف و نهی از منکر را بر مسلمین واجب نمی‌داند و فقط ائمّه را متّصف به این صفت می‌داند که باید امر به معروف و نهی از منکر کنند، نه سایرین، که خدا این آیات را به ائمه خطاب کرده.

باید از طرفداران این راوی پرسید: وقتی این آیات نازل شد، مخاطب ﴿جَعَلۡنَٰكُمۡ﴾ و ﴿كُنتُمۡ﴾ و ﴿تَأۡمُرُونَ﴾ کدام اشخاص بوده‌اند؟! آن ائمه که هنوز به دنیا نیامده بودند چگونه مخاطب شدند؟! ولی مسلمین حاضر و خود رسول خداص مخاطب نبوده‌اند، خوب بود خدا بفرماید: ﴿جَعَلۡنَٰهُمۡ﴾ و ﴿وَكَانُوا﴾ و ﴿يَأۡمُرُونَ﴾ که بر غائبین صدق کند نه بر حاضرین، آنهم به صیغۀ استقبال نه صیغۀ ماضی. شما ملاحظه کنید این دشمنان دین چگونه به نام امام با قرآن بازی می‌کنند!!!

روایت چهارم: مجلسی در صفحۀ ۶۴ جلد ۹۲ بحارالأنوار از امام باقر روایت کرده که آیه ۸۹ سوره إسراء: ﴿فَأَبَىٰٓ أَكۡثَرُ ٱلنَّاسِ إِلَّاكُفُورٗا ٨٩﴾ [۱۶۴] [الإسراء: ۸۹]. چنین بوده: «فَأَبَى‏ أَكْثَرُ النَّاسِ‏ بِوَلَايَةِ عَلِيٍّ إِلَّا كُفُوراً» [۱۶۵]! باید از راوی پرسید سورۀ إسراء که مکّی است و در اوائل بعثت نازل شده، آن وقت صحبت و بحثی از خلافت و ولایت علی نبوده تا اکثر مردم به ولایت او کافر شوند، به اضافه در آن زمان مردم ایمان نیاورده بودند تا اکثر ایشان کافر شوند.

شما ملاحظه کنید این نویسندگان کتب حدیث چه بر سر اسلام آورده‌اند، چگونه از حق تعالی نترسیدند.

روایت پنجم: در صفحه ۶۱ جلد ۹۲ بحار (چاپ آخوندی) روایت شده از امام صادق که فرمود: در سوره عمّ جمله: ﴿وَيَقُولُ ٱلۡكَافِرُ يَٰلَيۡتَنِي كُنتُ تُرَٰبَۢا ٤٠﴾ [۱۶۶] آنچه نازل شده: «تُرابیًّا» یعنی «عَلَوِیّاً»( [۱۶۷] بوده است. باید گفت: این سـوره مکّی است ـ در مکه نازل شده ـ مردم مشرک بودند و مذهب علوی ابوترابی در کار نبوده تا مشرکین تمنّا کنند و بگویند یا لَیتنی یعنی ای کاش من علوی بودم، کسانی که اسلام را قبول نداشتند چگونه می‌گویند: ای کاش ما علوی بودیم؟ آیا قائلین به تحریف و نویسندگان چنین روایاتی قوّۀ تعقّل نداشتند؟ آیا با چنین روایات موهوم ثابت می‌شود که نام علی و علوی در قرآن بوده؟

ما می‌بینیم فرزند همین علی یعنی امام صادق÷ مطالب مندرجۀ در این روایات را تکذیب کرده و می‌گوید: نام علی÷ و اولادش در قرآن نبوده چنانکه کافی به روایت صحیح از ابوبصیر روایت کرده و آقای خوئی در کتاب البیان آن را روایت کرده که ابوبصیر می‌گوید از امام صادق÷ دربارۀ آیۀ: ﴿أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَ وَأُوْلِي ٱلۡأَمۡرِ مِنكُمۡ﴾ [۱۶۸] [النساء: ۵۹]. سؤال کردم و گفتم مردم می‌گویند چرا نام علی و حسن و حسین ‡ در قرآن ذکر نشده؟ فرمود: به مردم بگویید: همانطوری که نام سه رکعت و چهار رکعت نماز را خدا در قرآن نیاورده تا رسول او بیان کند همانطور نام علی و حسنین ‡ را هم قرآن نیاورده تا رسول خدا ص بیان کند [۱۶۹]. بنابر این، ‌روایت به تصدیق امام صادق نام علی و اهل بیت او در قرآن نبوده و نیامده و تمام روایاتی که می‌گوید نام علی در قرآن بوده، مردود و مجعول است. به اضافه دلیل بر اینکه نام علی در قرآن نبوده قصّۀ غدیر و حدیث غدیر است که رسول خداص به امر خدا علی را معرّفی کرده و فرموده: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيّ مَوْلَاهُ»، و اگر نام علی در قرآن مذکور بود قبلاً معرّفی شده بود و همه مسلمین دانسته بودند و محتاج به معرّفی و اعلام نبود و آن‌ همه مقدّمات و اجتماع در بیابان لازم نبود، حدیث غدیر به کذب تمام روایاتی که می‌گوید نام علی در قرآن بوده حکم می‌کند [۱۷۰]. به اضافه پس از وفات حضرت رسول خداص و قبل از استقرار حکومت بر ابوبکر، باید خود علی÷ و دوستانش که به مسجد آمدند و با ابوبکر محاجّه کردند قبل از هر چیز آیاتی که نام علی÷ در آن بوده بر مردم بخوانند زیرا در آن روز که هنوز قرآن تحریف نشده بود، اگر قول قائلین به تحریف را قبول کنیم خوب بود آن آیات را تذکّر می‌دادند و به آن استدلال می‌کردند، در صورتی که چنین گفتگو و استدلالی از کسی نشده، پس معلوم می‌شود که چنین آیاتی در کار نبوده است.

روایت ششم: مجلسی در جلد ۹۲ بحار صفحۀ ۴۲ روایت کرده که چون رسول خداص وفات کرد، علی÷ قرآن را جمع نموده و به مسجد رفت و به اصحاب رسول خدا عرضه کرد، همانطور که رسول خدا به او وصیّت کرده بود. پس ابوبکر چون قرآن را باز کرد در اوّلین صفحه رسوائی‌های خودشان را دید، عمر برخاست و گفت: یا علی آن را برگردان ما به ‌قرآن تو احتیاج نداریم. بعد زید بن ثابت را خواند و گفت: علی قرآنی آورده که رسوائی مهاجرین و انصار در آن می‌باشد، ما چنین صلاح می‌دانیم که قرآنی تألیف کنیم، و رسوایی مهاجرین و انصار را از آن ساقط سازیم. زید اجابت کرد قرآنی نوشت ... تا آخر [۱۷۱]. مانند این روایت، روایت دیگری در صفحۀ ۶۰ جلد ۹۲ بحار نقل شده: که علی فرمود: این قرآن، آن قرآنی که نازل شده نیست، زیرا در آن قرآن، نام هفتاد نفر از منافقین با نام پدرانشان بوده که آن‌ها را پاک کرده‌اند و نام ابولهب را برای اذیّت رسول خدا گذاشتند، زیرا ابولهب عموی رسول خدا بود [۱۷۲].

خوانندۀ عزیز ملاحظه نما و ببین:

أوّلاً: این دو روایت دلالتی بر تحریف ندارد، زیرا ممکن است بگوییم نام منافقین در قرآنی که علی÷ می‌گوید به عنوان تفسیر یا مورد نزول یا به عنوان تأویل بوده، این چه ربطی به خود قرآن دارد چنانکه همین مطلب را آقای خوئی در صفحۀ ۱۸۴ کتاب البیان مرقوم داشته [۱۷۳]، اضافه بر این، سیرۀ رسول خداص و معاشرت او با اصحاب خود چه مؤمن چه منافق یکسان بوده و با همه به خوبی معاشرت می‌کرده و بنای او بر تألیف قلوب بوده و بنا نبوده نفاق کسی را ظاهر کند.

خدا هم ستّارالعیوب است، بنا نبوده اسرار درون بندگان را بگوید و در کتاب خود علنی کند، چگونه ممکن است خدای ستّارالعیوب اسماء منافقین را در کتابش بگوید و مسلمین را به جان یکدیگر بیندازد که یکدیگر را سبّ و لعن کنند و ایشان را بر اختلاف و تشتّت تحریک کند، در حالی که اگر کسی واقعاً منافق هم باشد ممکن است در آخر عمر توبه کند، در این صورت اگر نام او در کتاب آسمانی بماند صحیح نیست، اگر نام منافقین در زمان رسول خداص در قرآن بود، به واسطۀ نشر آن منافقین از اطراف پیغمبر متفرّق می‌شدند و دیگر از خجالت نزد رسول خداص و اصحابش نمی‌ماندند و به کلّی از مسلمین جدا می‌شدند و دیگر احتیاجی به سفارشات در غدیر و غیر غدیر نبود، آیا هیچ مسلمان عاقلی چنین احتمالی می‌دهد که خدای ستّارالعیوب، کشّاف العیوب شود و میان مسلمین تفرقه اندازد، اگر چنین بود پس چرا در آیۀ ۱۰۱ سورۀ توبه به رسول خود فرموده:

﴿وَمِنۡ أَهۡلِ ٱلۡمَدِينَةِ مَرَدُواْ عَلَى ٱلنِّفَاقِ لَا تَعۡلَمُهُمۡۖ نَحۡنُ نَعۡلَمُهُمۡ﴾ [التوبة: ۱۰۱].

«بعضی از اهل مدینه منافقند، تو ای رسول ما، آنان را نمی‌شناسی، ما که خداییم آنان را می‌شناسیم».

در این‌حال چگونه رسول خداص که به قول شما نام منافقین در قرآنش بوده، آنها را نمی‌شناسد، ولی قائلین به تحریف پس‌ از هزار سال آنها را می‌شناسند؟ آیا این تکذیب قول خدا نیست؟ آیا نباید گفت: «لَعْنَةُ اللهِ‌ عَلَىَ الكَاذِبِین». به اضافه اگر حضرت علی÷ مصحفی داشته، متن آن، با سایر قرآن‌های رایج بین مسلمین هیچ اختلافی نداشته است و اشخاصی که قرآن آن‌حضرت را دیده‌اند به این مطلب تصدیق داشته‌‌اند. و از جمله کسانی که مصحف آن‌حضرت را دیده، ابن ندیم است که در کتاب الفهرست نوشته است که قرآنی را که به خطِّ حضرت علی÷ بوده و مطابقِ معمول اولادِ امام حسن÷ آن‌ را از یکدیگر به ارث می‌بردند، در نزد ابی یعلی حمزة الحسنی(ره) [۱۷۴]یکی از فرزندان امام حسن÷ دیده است.

پس باید گفت قائلین به تحریف مردمانی احمق یا مغرض و ملعبۀ دست یهود و سایر دشمنان اسلام بوده‌اند و خواسته‌‌اند کتاب خدا و سند اسلام را با این سخنان پوچ و روایات جعلی بی‌اعتبار کنند. راستی باعث خجالت و شرمندگی است که چند نفر آخوندی به نام حجّت الاسلام و محدّث ثقه خود را عالم نامیده و به کتاب خدا بتازند و برای إبطال سند اسلام کتابی به نام: «فصل الخطاب في تحریف كتاب ربِّ الأرباب» بنویسند و این روایات و خرافات و خزعبلات را در آن جمع کنند و چاپ کرده به دست یهود و نصاری بدهند تا آنان مکرّر چاپ کرده و آن را به رخ مسلمین بکشند که هان این مسلمین به تصدیق شیخ العلماء و خاتم المحدّثین خودتان کتاب آسمانی شما تحریف شده و بی‌اعتبار است و به قول ایشان شصت جزء قرآن ساقط شده (قرآن موجود سی‌ جزء است) و قرآن مانند تورات و انجیل‌ ما بی‌اعتبار است. آیا به چنین افرادی مسلمان و عالم اسلامی می‌توان گفت و کتاب دعایی که چنین اشخاصی می‌نویسند می‌توان بدست مؤمنین داد؟ نه و الله. ما چون طرفدار حق و حقیقتیم و این موهومات را می‌بینیم، ناچار باید با ایشان پیکار کنیم و مسلمین را بیدار و از شرّ آنها و از خواندن کتاب پر از شرک و خرافات آنان برهانیم. اگر چه عدّه‌ای از روحانی‌ نمایان بی‌خبر یا ترسو که از عوام بی‌اطّلاع و گمراه می‌ترسند از ترس عوام از ما بدگویی کنند. به هرحال محال است خدای تعالی مقلّد شیعیان صفویّه شود و تمام اصحاب رسول خدا را مرتد بخواند و رسوا کند و نام بزرگان اصحاب رسول خدا را منافق بگذارد و در کتاب آسمانی خود بیاورد و در زمان حیات رسول خداص جنگ داخلی بین مسلمین ایجاد کند، ولی کسی از مسلمین این آیات و اسماء منافقین را نداند و نشناسد و همه بی‌اطّلاع بمانند جُز علی÷ و جُز حاجی نوری پس از هزار سال و علی هم کتاب خدا را در صندوقی مقفّل بگذارد و پنهان کند تا شیعۀ صفویّه پس از هزار سال مطّلع شوند و آن را بیان کنند.

ثانیاً – اگر ذکر ابولهب در قرآن مانده و موجب اذیّت رسول خداص بوده، باید خدا آن را نازل نکرده باشد تقصیر اصحاب رسول خدا چیست؟ دیگر اینکه ابولهب کافر بوده، کافر از دنیا رفت و علناً تکذیب رسول خداص می‌کرده، این چه ربطی به سایر مؤمنین دارد؟ آیا شما که اصحاب رسول خدا را اکثراً منافق می‌دانید و همّت شما اثبات تحریف قرآن است از کجا خودتان منافق نباشید و نخواهید تیشه به ریشۀ اسلام بزنید؟

روایت هفتم: تفسیر صافی و بسیاری از کتب دیگر در تفسیر آیۀ ۶۷ سوره مائده روایت کرده‌اند: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلرَّسُولُ بَلِّغۡ مَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ مِن رَّبِّكَۖ وَإِن لَّمۡ تَفۡعَلۡ فَمَا بَلَّغۡتَ رِسَالَتَهُۥۚ وَٱللَّهُ يَعۡصِمُكَ مِنَ ٱلنَّاسِۗ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلۡكَٰفِرِينَ ٦٧﴾ [۱۷۵] در غدیر خمّ نازل شده و آیه چنین است: «بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إلَیكَ مِنْ رَبِّكَ فِي عَليٍّ» [۱۷۶] ‏و کلمۀ «فِيْ عَليٍّ» را انداخته‌اند و مقصود از کلمۀ ناس و کلمۀ ﴿ٱلۡقَوۡمَ ٱلۡكَٰفِرِينَ﴾اصحاب رسولند که همه کافر بودند و رسول خداص از ایشان در مورد اظهار خلافت علی÷ می‌ترسید. و معنی آیه چنین است:

«هان ای رسول، آنچه دربارۀ علی÷ از طرف پروردگارت به تو نازل شده به مردم برسان و اگر این‌ کار را نکنی تبلیغ رسالت خود را نکرده‌ای، خدا ترا از مردم (یعنی از اصحابت) حفظ می‌کند، خدا قوم کفار (یعنی اصحابت) را هدایت نمی‌کند».

باید گفت:

اولاً: ما قبول داریم که در غدیر خمّ رسول خداص نسبت به علی÷ سفارش نموده، ولی این روایت را که می‌گوید کلمۀ «فِيْ عَليٍّ» در آیه بوده بعداً آن را حذف کرده‌اند قبول نداریم و آن را دروغ محض می‌دانیم، زیرا خدا راستگو است و خدا فرموده: ﴿إِنَّا نَحۡنُ نَزَّلۡنَا ٱلذِّكۡرَ وَإِنَّا لَهُۥ لَحَٰفِظُونَ٩﴾ و قول داده که قرآن را از کم و زیاد شدن حفظ کند و امام صادق÷ بودن کلمه «علی» را در قرآن تکذیب نموده چنانکه در ذیل روایت پنجم فرمایش او ذکر شد.

ثانیاً: اگر مقصود از کلمۀ: ﴿نَّاسِ﴾ و کلمۀ ﴿ٱلۡقَوۡمَ ٱلۡكَٰفِرِينَ﴾ اصحاب رسول خداص باشد و بگوییم اصحاب رسول جُز سه نفر همه کافرند با آیات قرآن مخالفت کرده‌ایم، آیاتی از اصحاب رسول تعریف کرده و ایشان را مؤمن صادق و مورد رضایت خدا خوانده و مکرّر در قرآن از ایشان مدح کرده. در سورۀ توبه آیۀ ۱۰۰ فرموده:

﴿وَٱلسَّٰبِقُونَ ٱلۡأَوَّلُونَ مِنَ ٱلۡمُهَٰجِرِينَ وَٱلۡأَنصَارِ وَٱلَّذِينَ ٱتَّبَعُوهُم بِإِحۡسَٰنٖ رَّضِيَ ٱللَّهُ عَنۡهُمۡ وَرَضُواْ عَنۡهُ ....﴾ [التوبة: ۱۰۰].

يعنی: «خدا از مهاجرین و انصاری که در ایمان بر دیگران سبقت گرفتند و اول ایمان آوردند و کسانی که با نیکوکاری از ایشان تبعیّت کردند، راضی است».

در سورۀ فتح آیه ۲۹ فرموده:

﴿مُّحَمَّدٞ رَّسُولُ ٱللَّهِۚ وَٱلَّذِينَ مَعَهُۥٓ أَشِدَّآءُ عَلَى ٱلۡكُفَّارِ رُحَمَآءُ بَيۡنَهُمۡۖ... تا وَعَدَ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ مِنۡهُم مَّغۡفِرَةٗ وَأَجۡرًا عَظِيمَۢا ٢٩﴾ [الفتح: ۲۹].

يعنی: «محمد رسول خدا و کسانی که با او هستند بر کفّار سختگیر و میان خود بسیار مهربان هستند ... و خدا وعده داده ایشان را که ایمان آورده و عملهای شایسته انجام دادند وعدۀ آمرزش و پاداش بزرگی».

و در آیۀ ۱۸ همین سورۀ فتح راجع به تمام اصحاب رسول که در حدیبیّه زیر درختی با آن حضرت بیعت کردند فرموده:

﴿لَّقَدۡ رَضِيَ ٱللَّهُ عَنِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ إِذۡ يُبَايِعُونَكَ تَحۡتَ ٱلشَّجَرَةِ﴾ [الفتح: ۱۸].

يعنی: «خدا از مؤمنین که زیر درخت با تو بیعت می‌کنند راضی است».

و در آیات دیگر ایشان را مؤمن خوانده. پس آیۀ ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ...﴾، با این همه آیات منافات پیدا می‌کند، مگر اینکه خدا پشیمان شده و آخر عمرِ رسول همۀ اصحاب را کافر خوانده جُز سه نفر که نه از مهاجرین بودند و نه از انصار، یا باید بگوییم خدا از باطن ایشان وعاقبت امر ایشان اطلاع نداشته، چنین سخن عین کفر و نفاق است.

ثالثاً: اگر روایات شیعیان صفوی راست باشد و اصحاب رسولص همه کافر بودند جُز سه نفر، دیگر برای اسلام آبرویی نمی‌ماند، اسلامی که تمام مطالبش از این کفّار نقل شده چه اعتبار دارد؟! اسلامی که فقط سه یا چهار نفر راوی داشته باشد اخبارش خبر واحد است و خبر واحد در اصل دیانت حجّت نیست و کتاب اسلام و مطالب اسلامی مثل انجیل عیسی÷ و مطالب نصاری و یهود می‌شود و از سه نفر مانند یوحنّا، مرقس و لوقا نقل شده، آیا می‌توان گفت پیغمبرص از دنیا رفت و به اندازۀ یکی از علمای امّت خود پیرو و ارادتمند نداشت و تمام اصحابش بی‌دین بودند؟ آیا این باور کردنی است که بگوییم اصحاب رسول یعنی حامیان قرآن و کسانی که اسلام را در عربستان، ایران، مصر و روم نشر دادند همه کافر بودند، ولی چند آخوند قائل به تحریف (که مخالف قرآنند و سعی می‌کنند آن را از حجّت بودن بیندازند) مسلمانند!؟

رابعاً: این آیه ردیف آیات قبل و بعد است که خدا به اهل کتاب اعلان خطر داده و طرف شده و ایشان را کافر خوانده، در آیۀ بعد به پیغمبر می‌گوید به یهود و نصاری بگو: ﴿قُلۡ يَٰٓأَهۡلَ ٱلۡكِتَٰبِ لَسۡتُمۡ عَلَىٰ شَيۡءٍ حَتَّىٰ تُقِيمُواْ ٱلتَّوۡرَىٰةَ وَٱلۡإِنجِيلَ﴾ و در آخر می‌فرماید: ﴿فَلَا تَأۡسَ عَلَى ٱلۡقَوۡمِ ٱلۡكَٰفِرِينَ﴾. یعنی: «بگو ای اهل کتاب بر چیزی نیستید تا موقعی که تورات و انجیل را اقامه کنید... برای قوم کفّار غصّه‌ای نخور». در این آیه صراحتاً یهود و نصاری را کافر خوانده نه اصحاب رسول را، آنها را با الف ولام کافر خوانده همانطور که در آیه: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلرَّسُولُ بَلِّغۡ...﴾ با الف و لام کافر خوانده و ﴿ٱلۡكَٰفِرِينَ﴾ با الف و لام اشاره به همان کافرین معهود است و مقصود از «ناس» و «قوم كافرین»، یهود و نصاری است که این سوره برای مبارزه با ایشان و اعلام خطر به ایشان نازل شده و در آیات قبل نیز صحبت از یهود و نصاری است، همانطور که در آیه ۶۶ می‌گوید: «اگر آنها تورات و انجیل و کتاب‌های آسمانی که به آنها نازل شده اقامه کنند...».

در وقتی که این سوره نازل شد رسول خداص نه از اهل حجاز وحشت داشت، نه از اصحاب خود زیرا اسلام تمام حجاز را فرا گرفته بود و اصحاب آنحضرت تمام برای اسلام و نشر آن جان‌فشانی می‌کردند و رسول خداص جُز از امپراطوری کفّار که دارای قدرت و سطوت بودند ترسی نداشت و ﴿مَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ﴾ که در این آیات خدا فرموده آن را برسان، همان آیات رّد بر یهود و نصاری بوده که در این سوره (مائده) نازل شده به قرینۀ آیات قبل و بعد.

خامساً: کسی که می‌گوید ﴿مَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ﴾ راجع به ابلاغ آیاتی است که مربوط به خلافت علی÷ نازل شده بوده و خدا در اینجا می‌فرماید آن آیات را برسان و رسول خداص آنها را رسانید، آن آیات را به ما نشان بدهد، این آیات کدام است، در کجای قرآن است؟ در کجای سورۀ مائده است؟ ما که چنین آیه‌ای در قرآن ندیدیم، اگر کسی دیده به ما نشان بدهد تا ما هم بدانیم و امام صادق÷ هم که می‌گوید نام علی÷ در قرآن نبوده نیز بداند و از اشتباه در آید. چون چنین آیه‌ای در قرآن نیست، پس ﴿بَلِّغۡ مَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ﴾ هم راجع به آن نیست.

سادساً: جملۀ ﴿مَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ﴾ در قرآن مکرّر آمده از آن‌جمله در اوّل سورۀ بقره ﴿يُؤۡمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ﴾. چگونه هیچ‌ کدام آنها مربوط به خلافت نبوده و فقط این جمله مربوط به خلافت است!؟ از کجای «مَا أُنزِلَ» معلوم می‌شود راجع به خلافت چیزی نازل شده؟ آن کسی که روی تعصّبات جاهلانه می‌خواهد به زور نام علی را در آیه داخل کند، ناچار است قرآن را تحریف کند و آن را محرّف بخواند و با قرآن بازی کند و خدا را قادر بر حفظ قرآن نداند، چنین کسی معلوم می‌شود خدا را نشناخته و به کتاب او ایمان ندارد و بیهوده برای علی سینه می‌زند. یقیناً علی÷ که به قرآن ایمان داشت، از او و از خیانتی که او به قرآن می‌کند بیزار است، علی÷ بیزار است از آنکه به نام او قرآن را تخریب و تحریف کند و بگوید آیۀ: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلرَّسُولُ بَلِّغۡ...﴾ ربطی به آیات قبل و بعد خود ندارد و حق تعالی آن را مربوط بهم نیاورده و -نعوذ بالله- نامربوط گفته، و با این حرف خود قرآن را از تناسب آیات بیندازد و فصاحت آن را منکر شود.

سابعاً: دلیل بر رسالت و نبوّت محمدص همین قرآن و فصاحت، بلاغت و تناسب آیات آن است. اگر کسی قرآن را از تناسب و فصاحت بیندازد، اصل اسلام بی‌دلیل می‌ماند، پس آنکه نام علی÷ را روی تعصّب جاهلانه می‌خواهد وارد آیه کند و قرآن را از فصاحت، بلاغت و تناسب می‌اندازد، دوست اسلام نیست، یا دوست نادان است و علی÷ احتیاجی به چنین دوستانی ندارد [۱۷۷]‏. وقتی که خود آنحضرت زنده بود چنین دوستان نادانی او را در مقابل معاویه، طلحه و زبیر یاری نکردند. حال که علی÷ از دنیا رفته و خلافت و زعامتی باقی نمانده و کفّار سال‌ها بر ممالک اسلامی چیره‌ شده‌اند، لازم نیست که ما قرآن و اسلام را از اعتبار بیندازیم برای خلافت که امروز موضوعی ندارد.

روایت هشتم: مجلسی روایت کرده (جلد ۹۲ بحار جدید صفحۀ ۴۸) که راوی گفت: خدمت امام صادق÷ بودم، آن امام قرآن خود را باز کرد، در آن قرآن آیۀ ۴۳ سوره الرحمن چنین بود: «هَذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِي كُنْتُمَا بِهَا تُكَذِّبَانِ فَاصْلِيَا فِيهَا لَا تَمُوتَانِ فِيهَا وَلَا تَحْيَيَانِ. يَعْنِي الْأَوَّلَيْن‏!». یعنی «این دوزخی است که شما آن را تکذیب می‌کردید، پس در آیید در آن نه می‌میرید و نه زنده می‌مانید ای دو خلیفه»!

حال باید ملاحظه کنید در این آیه و روایت، آیا خدا اشتباه کرده (نعوذباﷲ) چون قبل از این آیه خطاب به گروه جنّ و انس کرده و فرموده: ﴿يَٰمَعۡشَرَ ٱلۡجِنِّ وَٱلۡإِنسِ﴾ [۱۷۸]در صورتیکه باید گفته باشد (یا أیّها الشّیخان) که با ذیل آن جور بیاید، یا امام صادق÷ عربی نمی‌دانسته و از صدر آیه ﴿يَٰمَعۡشَرَ ٱلۡجِنِّ وَٱلۡإِنسِ﴾ خبر نداشته؟! یا راوی خواسته قرآن را مسخره کند و به بازی بگیرد، یا آن کسانی که این روایات را در کتب خود آورده‌اند دشمن اسلام بوده‌اند، یا دو خلیفه آن ‌قدر مهم بوده‌اند که خدا در عوض جنّ و انس به ایشان خطاب نموده است. به اضافه این سوره مکّی است و در آن زمان شیخان خلیفتان نبوده‌اند تا آیه نازل شود.

روایت نهم: مجلسی در صفحۀ ۵۰ جلد ۹۲ بحار روایت کرده است که امام صادق÷ به ابن سنان فرمود: «يَا ابْنَ سِنَانٍ إِنَّ سُورَةَ الْأَحْزَابِ فَضَحَتْ نِسَاءَ قُرَيْشٍ مِنَ الْعَرَبِ وَكَانَتْ أَطْوَلَ مِنْ سُورَةِ الْبَقَرَةِ وَلَكِنْ نَقَصُوهَا وَحَرَّفُوهَا». یعنی: «ای پسر سنان سورۀ احزاب زنان قریش را رسوا کرد و این سوره از سورۀ بقره طولانی‌تر بوده ولیکن آن را کم و تحریف کردند».

از راویان چنین روایت می‌پرسیم: خدا چه دشمنی با زنان قریش داشته که احدی از مردان را رسوا نکرده و خود از این‌ کار نهی کرده ولی زنان را رسوا کرده؟ به اضافه زنان ممالک دیگر که بدتر از زنان عرب بوده‌اند رسوا نکرده و زورش به زنان عرب (آنهم قریش) رسیده؟ به اضافه خلفا و اصحاب رسول بد کردند (که همه مرتّد شدند جُز سه نفر طبق خبر جعّالین و کذّابین) چرا زنان قریش باید رسوا شوند؟ به اضافه چه کس قرآن را برای خاطر رسوایی زنان قریش کم و تحریف نموده؟ چگونه احدی از این قضایا خبر نداشته جُز ابن سنان؟ شما ملاحظه کنید با چنین روایات و اخبار آحاد که کذب از سر و روی آن می‌بارد، اینان به جنگ قرآن آمده و می‌خواهند نقص قرآن را با چنین اخباری ثابت کنند و قدرت خدا را که فرموده: ﴿إِنَّا نَحۡنُ نَزَّلۡنَا ٱلذِّكۡرَ وَإِنَّا لَهُۥ لَحَٰفِظُونَ ٩﴾ [۱۷۹]منکر شوند.

روایت دهم: کافی از امام باقر÷ روایت کرده که به سعد الخیر نوشت: «كَانَ مِنْ نَبْذِهِمُ الْكِتَابَ أَنْ أَقَامُوا حُرُوفَهُ وَحَرَّفُوا حُدُودَهُ فَهُمْ يَرْوُونَهُ وَلَا يَرْعَوْنَهُ وَالْـجُهَّالُ يُعْجِبُهُمْ حِفْظُهُمْ لِلرِّوَايَةِ وَالْعُلَمَاءُ يَحْزُنُهُمْ تَرْكُهُمْ لِلرِّعَايَةِ». یعنی: «معنی اینکه کتاب را پشت سر انداختند این است که حروف آن را نگاشتند (یعنی در ضبط حروف و کلمات و آیاتش سعی کردند) ولی حدود آن را تحریف کردند (یعنی حدود الهی و اوامر و نواهی آن را عملاً به پشت سر انداختند) پس ایشان متن کتاب را روایت می‌کردند ولی احکام آن را رعایت نمی‌کردند، نادان‌ها از اینکه آنان متن کتاب را حفظ کرده‌اند خوششان آید و علماء چون طبق آن عمل نمی‌کنند، محزون شوند». این روایت را آقای خوئی در صفحۀ ۱۳۶ بیان آورده و می‌فرماید: «از این روایت استفاده می‌شود که مقصود از ترک، ترک عمل به حدود قرآن است و مقصود از تحریف، کم و زیاد کردن کلمات و آیات نیست».

پس معلوم می‌شود اینان روایت قرآن را خوب حفظ کردند و به کلمات و آیات آن دست نزدند، لذا کلام خدا مصون و محفوظ مانده است.

روایت یازدهم: آقای خوئی در صفحۀ ۱۷۶ البیان روایت کرده که امام حسین÷ روز عاشورا خطبه خواند و خطاب به مردم فرمود: «فَإِنَّمَا أَنْتُمْ مِنْ طَوَاغِيتِ الْأُمَّةِ وَنَبَذَةِ الْكِتَابِ وَنَفَثَةِ الشَّيْطَانِ وَعُصْبَةِ الْآثَامِ وَمُحَرِّفِي الْكِتَاب‏» [۱۸۰]، یعنی «شما مردم کوفه از طاغوت‌های امّت و رها‌کنندگان کتاب (قرآن) و برانگیخته‌شدگان شیطان و جرثومۀ گناهان و تحریف‌کنندگان کتابید». حال می‌گوییم این در تمام تواریخ مسلّم است که لشکر کربلا قرآن را کم و زیاد نکرده بودند و مقصود امام از تحریف‌ کتاب این است که معنی آن را تغییر دادید و در عمل به قرآن اشتباه کردید، مثلاً آیات جهاد را منطبق با قتل آل رسول الله نمودید. پس تحریف در اینجا به اتّفاق اهل لغت و مفسّرین به معنی: «حمل کردن معانی قرآن است برخلاف مقصود گویندۀ آن» و این را تحریف معنوی می‌گویند: مثلاً در آیات ربا حیلۀ شرعی تراشیدن و آن را حلال نمودن و امثال آن. این چنین تحریفی را بسیاری از مردم مرتکب شده و می‌شوند، خصوصاً گویندگان و عالم‌ نمایان ما و مخصوص به صدر اسلام نیست و بسیاری از روایاتی که می‌گویند قرآن را تحریف کرده‌اند مقصود تحریف معنوی است که به آن عمل نکرده و معنی آن را تغییر داده‌‌اند و دلالتی بر تحریف لفظی ندارد.

روایت دوازدهم: علیّ بن ابراهیم از پدرش از حمّاد از حَریز از امام صادق÷ روایت کرده که در سورۀ حمد [۱۸۱]: ﴿صِرَٰطَ ٱلَّذِينَ﴾ نبوده بلکه «صِراطَ مَن أنعَمتَ» قرائت کرده و کلمه ﴿وَلَا ٱلضَّآلِّينَ﴾ را «وغَیرِ الضّالّین» خوانده است.

باید گفت:

اوّلاً: راویان این روایت اکثراً مجهول الحالند.

و ثانیاً: این خبر، خبر واحد است و در مقابل آن، قرآنِ متواتر که میلیون‌ها مسلمان راویِ آنند که تماماً از آباء و اجداد و دانشمندان خود نقل کرده‌اند به طور مسلسل و متواتر تا زمان رسول خداص که همه ﴿صِرَٰطَ ٱلَّذِينَ﴾ و ﴿وَلَا ٱلضَّآلِّينَ﴾ خوانده و نوشته‌اند. و خواندن سورۀ حمد بر تمام مسلمین در نماز، واجب بوده و عالم و جاهل و صغیر و کبیر تمام فِرَق مسلمین آنرا خوانده و می‌خوانند و تواتری از این شدیدتر و محکم‌تر نیست، اگر کسی به خبر واحد علیّ بن ابراهیم چنین قرآن متواتری را باطل سازد، می‌تواند تمام مطالب اسلامی و آیات قرآن را با خبر تخریب کند و فاتحۀ اسلام را بخواند و تکلیف از مردم ساقط می‌شود.

حاصل: خوانندۀ عزیز خوب تدّبر کن ببین ناقلین چنین اخباری خیر‌ خواه اسلام بوده‌اند یا مخرِّب اسلام و قصدشان از ذکر چنین روایتی چه بوده است؟ اتفّاقا در زمان ما و در همسایگی ما عدّه‌ای ساده‌دلِ گول بخورِ از اسلام بی‌خبر پیدا شده‌اند و به نام همین روایت دکّان تفرقه و نفاق باز کرده‌اند. و به نام «صِرَاطَ مَنْ أَنْعَمْتَ عَلَیهِم» برای خود حزبی درست کرده ‌و از سایر مسلمین جدا شده‌اند و نماز همه را جُز نماز خود باطل می‌دانند و در نمازشان «صِرَاطَ مَنْ أَنْعَمْتَ» می‌خوانند. یک نتیجۀ نوشتن تفسیر علیّ بن ابراهیم این است که فعلاً پس از هزار سال یک دکّان بر دکّان‌‌های تفرقه افزوده شده است.

روایت سیزدهم: در کافی کتاب فضل قرآن در باب النوادر (جلد دوم صفحۀ ۶۳۴) روایت شده که امام صادق فرمود: «إِنَّ القُرْآنَ الّذِي جَاءَ بِهِ جِبرئیل إِلی مُحَمَّدٍ سَبْعَةَ عَشْرَ أَلْف آیَة». یعنی: «قرآنی که جبرئیل برای محمدص آورد هفده هزار آیه بود».

خوانندۀ مسلمان در اینجا کلینی خواسته بگوید: یازده هزار آیه (تقریباً) از قرآن ربوده شده و هیچ کس مطلع نشده، نه اصحاب رسول، نه أعوان، نه أنصار و نه تابعین تا زمان کلینی و فقط او متوجّه شده که دو ثلث قرآن (نعوذ باﷲ) ربوده شده، آیا کلینی روی سادگی چنین روایاتی را آورده یا جهت دیگری داشته؟ من نمی‌دانم.

ولی مسلّم این است که دشمنان اسلام که در صدر اسلام بودند اتحّاد و شوکت و قدرت مسلمین را دیدند و ناچار تسلیم شدند. ولی بعداً با جعل چنین احادیث و اخباری مسلمین را از قرآن جدا کردند (چون قرآن سبب رفعت و شوکت مسلمین بود) و مسلمین را به چنین ذلّت و روز سیاهی انداختند و ملّت بیچاره ما هنوز به چنین کتب و به این محدّثین و مفسّرین دل بسته و خیال می‌کنند چنین احادیثی برای ایشان مفید سعادت و نجات است.

عدّۀ دیگر می‌بینند که در آیات قرآن مطابق میل آنها بهشت ‌فروشی و شفیع‌ تراشی وجود ندارد و عمل به قرآن زحمت دارد، لذا به چنین احادیثی رو آورده و دین خدا را عوض کرده‌اند، همانطور که مجلسی در جلد ۲۲ بحار جدید صفحۀ ۳۸۵ از امام باقر÷ روایت کرده که آنجناب از سلمان روایت کرده که سلمان مکرّر می‌گفت: «هَرَبتُم مِنَ القُرآنِ إلَى الأَحادیثِ، وَجَدتُّمُ القُرآنَ كِتَابًا دَقِیقاً حُوسِبْتُمْ فیهِ عَلَی النَّقیرِ والقِطمِیِر والفَتیلِ وَحَبَّةِ خَرْدَلٍ، فَضَاقَ عَلَیكُم ذَلِكَ وَهَرَّبْتُمْ إلَی الأَحَادِیثِ الَّتی اِتَّسَعَتْ عَلَیكُم». یعنی: «شما از قرآن گریختید و به احادیث رو آوردید، زیرا قرآن را کتابی یافتید که شما را بر پوست پیازی، پوست هستۀ خرمایی و حبّۀ خردلی محاسبه می‌کند (مو را از ماست می‌کشد) این بر شما سخت آمد، لذا به سوی احادیثی که جلوی شما را باز می‌کند گریختید». یعنی چیزی که جلوی شما را باز بگذارد و کارها را بدون حساب بداند و بی‌بند و باری شما را تأیید کند و به شما وعدۀ بهشت بدهد می‌خواستید و دنبال احادیثی که این کار را بکند، رفتید.

نویسنده گوید: خدا رحمت کند سلمان را، زمان او که چنین بوده وضع زمان ما روشن است، لذا می‌بینی گویندگان و روحانیون (روحانی‌نمایان) زمان ما به احادیث، فضایل و قصّه‌ها چنان رغبتی دارند که صد یک آن را به قرآن ندارند.

[۱۵۸] «خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرده مگر با نبوت محمد و وصیت علی». اصول كافی (۱/۴۳۷). [۱۵۹] «خدا پس از او هرگز پیامبری را نخواهد فرستاد». [۱۶۰] اصول كافی (۱/۴۱۷). [۱۶۱] «و بدینگونه شما را أمت میانه‌رو قرار دادیم تا اینکه شما گواهان بر مردم باشید». [۱۶۲] «شما بهترین أمتی بودید که برای مردم انتخاب شدید، أمر به معروف می‌کنید». [۱۶۳] مجلسی بحار الأنوار (۸۹/۶۰-۶۱). از جَعْفَر بْن مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیهِ از سَعْدٍ اشْعَرِی قُمِّی‏ نقل کرده است. [۱۶۴] «پس بیشتر مردم نخواستند مگر کفران را». [۱۶۵] كُلَینِی، الكافي (۱/۴۲۴- ۴۲۵) و مجلسی، بحار الأنوار (۲۳/۳۷۹). [۱۶۶] «و کافر بگوید ای کاش من خاک بودم». [۱۶۷] مجلسی، بحار الأنوار (۸۹/۶۱- ۶۲). از جَعْفَر بْن مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَیهِ از سَعْدٍ اشْعَرِی قُمِّی‏ نقل کرده است‏. [۱۶۸] «خدا را اطاعت کنید و رسول و صاحبان فرمان از خود را اطاعت کنید». [۱۶۹] سید خوئی، البيان (ص: ۲۵۱)، نقل از كتاب الوافی فیض كاشانی ج ۲/ باب ۳۰ ما نص الله ورسوله علیهم (ص: ۶۳). [۱۷۰] نگا : سید خوئی، البيان، (ص: ۲۵۱)، آنجا که می‌گوید: «و به طور خلاصه: بررسی حدیث غدیر بیانگر دروغ بودن روایاتی می‌باشد که می‌گویند: اسامی ائمه در قرآن ذکر شده‌اند.» [۱۷۱] مجلسی، بحار الأنوار (۸۹/۴۲) نقل از كتاب «الاحتجاج على أهل اللجاج» احمد بن علی طبرسی (و ایشان طبرسی دیگری غیر از طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان است). [۱۷۲] مجلسی، بحار الأنوار (۸۹/۶۰)، نقل از كتاب الغيبة نعمانی. [۱۷۳] آنجا که می‌گوید: «هیچیک از این روایات بر این مسأله دلالت ندارد که این زیادات جزئی از قرآن باشند. و ذکر اسامی منافقین در مصحف امیرالمومنین ÷ از این قبیل است. و دلایل قطعی که پیش‌تر ذکر شد بر عدم سقوط چیزی از آیات قرآن دلالت می‌کند. علاوه بر این سیرت رسول خدا در برخورد با منافقین با ذکر اسامی آن‌ها منافات دارد چراکه عدم ذکر اسامی آن‌ها در راستای تالیف قلوب آنان و پنهان کردن نفاق‌شان بود. و این برای کسی که کمترین آگاهی از سیرت رسول خدا و اخلاق نیک و والای او داشته باشد، واضح و آشکار است. با وجود این چگونه ممکن است اسامی آن‌ها در قرآن آمده باشد و آن‌ها را به لعن خودشان امر کرده و نیز سایر مسلمانان را به لعن آن‌ها امر کرده و شب و روز آن‌ها را به این امر تشویق کرده باشد. آیا احتمال این مسأله وجود دارد تا صحت و فساد آن مورد بررسی قرار گیرد؟!» السید الخوئی، البيان (ص: ۲۴۴- ۲۴۵) چاپ كویت. [۱۷۴] ابن ندیم محمد بن اسحاق ابو فرج، الفهرست، بیروت، دار الـمعرفة، ۱۳۹۸هـ /۱۹۷۸م، بخش (الجُمَّاع للقرآن على عهد النبی ص)، ص: ۴۱. [۱۷۵] «ای پیغمبر برسان آنچه بسوی تو از پروردگارت نازل شده واگر نرسانی پس تبلیغ رسالت نكرده ای، وخدا تو را از مردم حفظ می‌كند، زیرا خدا قوم كافرین را هدایت نمی‌كند». [۱۷۶] تفسیر قمی (۱/۱۰)؛ ومجلسی، بحار الأنوار (۳۷/۲۰۳- ۲۰۴). [۱۷۷] در ضرب المثل: دشمن دانا، بهتر از دوست نادان است. [۱۷۸] «ای گروه جن و انس». [۱۷۹] «به درستی که ما خودمان این قرآن را نازل کردیم و بی‌گمان که ما البته آن را نگهبانیم». [۱۸۰] سید خوئی، البيان (۲۴۷-۲۴۸) چاپ كویت. [۱۸۱]مجلسی، بحارالأنوار (۲۴/۲۰)، نقل از تفسير عليّ بن إبراهيم القمّي.

۱۹- متشابهات قرآن چه آیاتی است؟

قرآن در لغت عرب کتابی را گویند که سهل القراءة و قابل فهم باشد و اطلاقات آیات: ﴿وَلَقَدۡ يَسَّرۡنَا ٱلۡقُرۡءَانَ﴾ [۱۸۲] و مانند آن می‌رساند که تمام قرآن سهل القرآءة و سهل التّناول است و از آیۀ اوّل سوره هود که فرموده:

﴿كِتَٰبٌ أُحۡكِمَتۡ ءَايَٰتُهُۥ ثُمَّ فُصِّلَتۡ﴾ [۱۸۳] [هود: ۱].

استفاده می‌شود که تمام آیات قرآن محکم و آیات محکماتست. و معنی محکم فصیح المعانی می‌باشد و به‌ طور مسلّم تمام آیات قرآن چنین است و چنانکه ذکر شد تمام آن قابل فهم است و در سوره زُمَر آیۀ ۲۳ فرموده:

﴿ٱللَّهُ نَزَّلَ أَحۡسَنَ ٱلۡحَدِيثِ كِتَٰبٗا مُّتَشَٰبِهٗا﴾ [الزمر: ۲۳].

«خدایتعالی نازل نموده بهترین حدیث را که کتابی است متشابه».

یعنی آیات آن شبیه به یکدیگر است در زیبایی و فصاحت، زیرا متشابه از باب تفاعل و متشابه تشابه طرفین است، در این آیه خدا تمام قرآن را متشابه خوانده یعنی آیات آن با یکدیگر شبیه می‌باشند چنانکه خدایتعالی در وصف میوه‌های بهشت در سوره بقره آیه ۲۵ فرموده:

﴿كُلَّمَا رُزِقُواْ مِنۡهَا مِن ثَمَرَةٖ رِّزۡقٗا قَالُواْ هَٰذَا ٱلَّذِي رُزِقۡنَا مِن قَبۡلُۖ وَأُتُواْ بِهِۦ مُتَشَٰبِهٗا﴾

[البقرة: ۲۵].

«هرچه روزی داده شوند از میوه گویند این است آنچه از قبل روزی ما شده بود و آورده شوند به میوۀ شبیه یکدگر (در طعم ولذّت و منظره)».

به این معنی تمام آیات قرآن در فصاحت و صحّت معنی و زیبایی شبیه یکدیگرند، پس قرآن در عین حال که تمام آیاتش محکم است در همان حال تمامش متشابه است، یعنی در زیبایی شبیه همدگر است.

حال باید دانست چگونه حق‌تعالی گاهی تمام قرآن را محکمات و گاهی متشابه و گاهی تقسیم کرده آنرا به محکم و متشابه و در سوره آل عمران آیه ۷ فرموده:

﴿هُوَ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ عَلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ مِنۡهُ ءَايَٰتٞ مُّحۡكَمَٰتٌ هُنَّ أُمُّ ٱلۡكِتَٰبِ وَأُخَرُ مُتَشَٰبِهَٰتٞۖ فَأَمَّا ٱلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمۡ زَيۡغٞ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَٰبَهَ مِنۡهُ ٱبۡتِغَآءَ ٱلۡفِتۡنَةِ وَٱبۡتِغَآءَ تَأۡوِيلِهِۦۖ وَمَا يَعۡلَمُ تَأۡوِيلَهُۥٓ إِلَّا ٱللَّهُۗ وَٱلرَّٰسِخُونَ فِي ٱلۡعِلۡمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِۦ كُلّٞ مِّنۡ عِندِ رَبِّنَا﴾

[آل عمران: ۷].

«آن خدا خدایی است که نازل نموده بر تو این قرآن را که بعضی از آن آیات محکماتی است که آنها اصل کتابند و بعضی دیگرِ آن متشابهات است، امّا آنان‌که در دلشان میل به باطل است متشابهات را پیروی کنند برای فتنه‌جویی و برای جستن تأویل آن و نمی‌داند تأویل آنرا جُز خدا و ثابتان در دانش می‌گویند ما ایمان آورده‌ایم به آن، تمام آن از نزد پروردگار ما است».

در اینجا آیات را چگونه به دو قسم کرده پس مقصود از این تقسیم چیست؟ گوییم همانطور که ذکر شد چون آیات قرآن تماماً فصیح و روشن و واضح الدّلاله می‌باشد به این اعتبار تماماً محکم است و چون در فصاحت شبیه به یکدگر است تماماً متشابه است، ولی تحقّق و وقوع خارجی بعضی از آیات در خارج و کیفیّت و کمیّت وجود آنها در خارج چون معلوم کسی نیست جُز خدا، از این جهت خدا آنها را متشابه خوانده و ممیِّزی که خدا برای فرق بین محکم و متشابه قرار داده همین است که اگر تحقّق وجود خارجی آیه‌ای را کسی نداند آن آیه متشابه است و لو اینکه معنی و ترجمۀ همان آیه روشن باشد، مثلا آیه ۱۸ سورۀ عمَّ که فرموده:

﴿يَوۡمَ يُنفَخُ فِي ٱلصُّورِ فَتَأۡتُونَ أَفۡوَاجٗا ١٨﴾ [النبا: ۱۸].

«روزی که دمیده شود در صور، پس شما فوج فوج می‌آیید».

معنی این آیه واضح است و همه کس می‌فهمد، ولی تحقّق و وجود خارجی آن را که در خارج به چه کیفیتی است نمی‌داند که مادّۀ صور چیست، و عرض و طول و کیفیّت آن چگونه است و چگونه در آن دمیده می‌شود مردم از کجا می‌آیند و همچنین است میزان قیامت و تطایر کتب و سایر امور آخرت، خدایتعالی هر آیه‌ای که چنین باشد و تأویل یعنی تحقّق آن را کسی نداند به این نظر متشابه خوانده، زیرا تأویل بمعنی اول و برگشت از ظاهر به واقع و تحقّق در خارج است چنانکه حضرت یوسف÷ خواب دید و گفت: ﴿إِنِّي رَأَيۡتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوۡكَبٗا وَٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَ رَأَيۡتُهُمۡ لِي سَٰجِدِينَ ٤﴾ یعنی: من در عالم رؤیا دیدم که یازده ستاره با خورشید و ماه برایم سجده کردند، این خواب را فهمید و هر کس بشنود می‌فهمد ولی تأویل آن یعنی وقوع خارجی آن چگونه خواهد بود کسی نمی‌داند و حضرت یوسف÷ پس از چهل سال که سلطان مصر شده بود و پدر و مادر و برادرانش آمدند و در تعظیم او شرکت کردند، وقوع خارجی یعنی تأویل آن‌ خواب را بیان کرد وگفت: ﴿يَٰٓأَبَتِ هَٰذَا تَأۡوِيلُ رُءۡيَٰيَ مِن قَبۡلُ﴾، یعنی: «ای پدر این است تأویل و تحقّق خارجی آن خوابم» و امّا آیات محکمات به این نظر هر آیه‌ای ‌است که وقوع و تحقّق خارجی آن برای هر‌کس دانستنی باشد مانند «أَقِیمُوا الصَلاَة»که هرکس وجود خارجی نماز را درک کرده. بنابراین آیاتی که در وقایع آخرت و در صفات إلهی وارد شده اگر چه برای همه کس قابل فهم است، ولی چون به وجود خارجی آن کسی پی نبرده و نمی‌داند حتّی رسول خداص، آنها را متشابه باید گفت. البتّه نظرهای دیگر دربارۀ متشابهات ذکر شده، ولی چون با ممّیزی که حقّ تعالی ذکر نموده موافق نیست به نظر ما صحیح نمی‌باشد ما آنها را ذکر می‌کنیم تا خواننده خود قضاوت کند:

۱- متشابه آن است‌ که مجمل باشد یعنی یک آیه معانی متعدّده داشته باشد شبیه به یکدگر که معلوم نباشد کدام مراد متکلّم است. بطلان این قول واضح است زیرا چنین آیه‌ای در قرآن وجود ندارد، به اضافه چنین ممیزی برای آیات متشابه ومحکم مدرک ندارد. و قائل این قول اشتباه کرده متشابه را به مجمل و حال آنکه در لغت متشابه به معنی مجمل نیامده است.

۲- متشابه آن است که ظاهر الفاظ آن دلالت کند بر معنایی ‌که از نظر عقل مرجوح باشد و متکلم آنرا قصد نکرده باشد بلکه مقصود متکلّم معنایی باشد که عقلاً راجح است، ولی لفظ ظهور در آن نداشته باشد.

۳- متشابه حروف هجا یعنی حروف مقطّعۀ اوائل سُوَر قرآن است مانند: الم و حم، زیرا این حروف یهود را به اشتباه انداخت و گفتگو می‌کردند که این حروف اشاره به حساب ابجد و یا حساب دیگر است و می‌خواستند از این حروف مدّت بقاء دولت اسلام را استخراج کنند.

۴- محکمات آیاتی است که احکام مندرجه در آنها تغییر پذیر نباشد مانند منع ظلم و امر به عدالت. و متشابه آیاتی است که احکام و تکالیف مندرجه در آن، قابل تغییر باشد مانند نماز و روزه که در هر شرعی اختلاف دارد با شرع دیگر.

۵- محکمات آیات ناسخه و متشابهات آیات منسوخه.

۶- محکم آیه‌ای‌ است که دلیل روشنی از عقل داشته باشد که در فهم آن محتاج به دقّت و تأمّل نباشد مانند آیه: ﴿...وَجَعَلۡنَا مِنَ ٱلۡمَآءِ كُلَّ شَيۡءٍ حَيٍّ...﴾ [۱۸۴]، و متشابه آنست‌ که در فهم آن احتیاج به تامّل و تدبّر باشد مانند آیات جبر و قدر و آیات قیامت.

۷- محکم آیه‌ای ‌است که علم و معرفت به آن برای غیرخدا ممکن باشد و متشابه آنست ‌که علم و معرفت به آن برای غیر خدا مسدود باشد مانند آیات وقایع قیامت.

۸- هر آیه که ظاهر آن با عقیده شخص سازش نداشته باشد، متشابه و اگر موافق شد محکم.

عدّه‌ای از کسانی‌ که عربیّت و ادبیّت کامل ندارند و زبانشان عربی نبوده به هر آیه که رسیده‌‌اند و معنی ظاهر آن را از غیر ظاهر تمیز نداده و چیز قطعی نفهمیده همان را متشابه دانسته و در نظر ایشان تمام قرآن متشابه است و لذا می‌گویند ما قرآن را نمی‌فهمیم و باید رسول خدا و یا امام بیاید برای ما معنی کند و اگر پیغمبر و امام نیامد باید قرآن مهجور و متروک بماند. و این نظر از جهل و نادانی و بلکه از دشمنان اسلام و قرآن تزریق شده است.

به هرحال به نظر ما هیچ یک از این اقوال مدرکی ندارد و اگر مدرکی داشتند ذکر می‌کردند و ممیّزاتی که ایشان بین محکم و متشابه ذکر کرده‌اند از نظر خودشان بوده و برای دیگران حجّت نیست. ما باید بدانیم نظر خود قرآن چیست یعنی پروردگار جهان برای آیات محکم و متشابه چه چیز را ممّیز و فارق قرار داده همان ممّیز إلهی کافی است.

قرآن ممیّز متشابه را چنین بیان کرده که: ﴿وَمَا يَعۡلَمُ تَأۡوِيلَهُۥٓ إِلَّا ٱللَّهُ﴾، هر آیه که تأویل یعنی تحقّق و وجود خارجی آن را کسی جُز خدا نداند متشابه است و لو اینکه معنی و مفهوم و منطوق آیه واضح باشد مانند آیات قیامت چنانکه در سوره اعراف آیه ۵۳ فرموده:

﴿هَلۡ يَنظُرُونَ إِلَّا تَأۡوِيلَهُۥۚ يَوۡمَ يَأۡتِي تَأۡوِيلُهُۥ يَقُولُ ٱلَّذِينَ نَسُوهُ مِن قَبۡلُ قَدۡ جَآءَتۡ رُسُلُ رَبِّنَا بِٱلۡحَقِّ فَهَل لَّنَا مِن شُفَعَآءَ﴾ [الأعراف: ۵۳].

«آیا ایشان منتظرند تأویل قرآن را، روزی‌که تأویل آن بیاید (روز قیامت)، آنانکه از پیش آنرا فراموش کرده بودند می‌گویند به تحقیق رسولان پروردگار ما بحقّ آمدند، پس آیا برای ما شفیعانی می‌باشد ...».

که این آیه می‌گوید تأویل آیات روز قیامت می‌آید یعنی تحقّق و وجود خارجی آیات راجع به قیامت، در روز قیامت می‌آید. پس این آیه تأیید می‌کند نظر ما را و در سوره یونس آیۀ ۳۹ فرموده:

﴿بَلۡ كَذَّبُواْ بِمَا لَمۡ يُحِيطُواْ بِعِلۡمِهِۦ وَلَمَّا يَأۡتِهِمۡ تَأۡوِيلُهُۥۚ﴾ [۱۸۵] [یونس: ۳۹].

این آیه نیز تأیید می‌کند نظر ما را.

و از خطبۀ ۸۹ نهج البلاغه که در فصل بعد بیان می‌شود که دربارۀ راسخون در علم فرموده ممکن است استفاده شود آیاتی که در اوصاف حقتعالی وارد شده نیز از متشابهات است مانند آیۀ ﴿يَدَاهُ مَبۡسُوطَتَانِ﴾ [۱۸۶] و آیۀ ﴿يَٰحَسۡرَتَىٰ عَلَىٰ مَا فَرَّطتُ فِي جَنۢبِ ٱللَّهِ﴾ [۱۸۷]یا و مانند آن‌، که تحقّق و وجود خارجی واقعی این صفات را کسی احاطه ندارد جُز خدا، اگر چه معنا و مقصود از این صفات ممکن است با توجّه به خود آیات معلوم شود چنانکه مقصود از ید الله با مراجعه به آیات دیگری که در آنها کلمه «ید» ذکر شده، دانسته می‌شود. و امّا قول آنکه حروف هجا و مقطّعه را متشابه دانسته صحیح نیست، زیرا حروف مقطّعه مانند الف، باء، فاء و لام وضع نشده برای معنی تا اینکه متشابه باشد و یا محکم، حروف مقطّعه معنی ندارد تا تحقّق خارجی و معنای تأویلی داشته باشد بلکه این حروف را تهیّه کرده‌‌اند برای ترکیب که از ترکیب و ضمیمۀ اینها به یکدیگر کلمه بسازند و از کلمه جمله بسازند مانند اینکه کاف، تاء، الف و باء را به یکدگر ترکیب می‌کنند و کلمۀ کتاب را می‌سازند و خدایتعالی آنها را در صدر بعضی از سُوَر ذکر کرده یعنی در سوره‌هایی‌ که خواسته عظمت قرآن را بیان کند و از آن تمجید نماید و بگوید کلمات و جملات قرآن از همین حروف متداول بین شما که تلفّظ و ترکیب آنها برای شما بسیار آسان است ساخته شده و آجر اوّل جملات قرآن همین حروف‌است، شما اگر می‌توانید مانند جملات قرآن از همین حروف بسازید و بیاورید.

[۱۸۲] «و بتحقیق این قرآن را آسان نمودیم». [۱۸۳] «کتابی است که آیات آن محکم شده سپس تفصیل داده شده». [۱۸۴] «و از آب هر چیز زنده را قرار دادیم». [۱۸۵] «بلکه تکذیب کردند به چیزی که احاطه‌ای به علم آن ندارند وهنوز تأویل آن برای ایشان نیامده». [۱۸۶] «دستهای او باز است». [۱۸۷] «ای دریغا بر آنچه قصور کردم در أمور إلهی».

۲۰- متشابهات، قابل درک و فهم است

پس از آنکه ما آیات متشابهات را تعیین کردیم حال می‌گوییم تمام آیات متشابهات را می‌توان فهمید و همه فصیح، روشن، قابل درک و ترجمه و مفهوم آنها سهل و آسانست و حقّ‌تعالی آیات متشابهه را لغو قرار نداده که کسی نفهمد، بعضی از مردم نادان و یا مغرض هر کس بخواهد به قرآن تمسّک جوید و آیه‌ای برای اثبات مطلبی ذکر کند فوری او را بازمی‌دارند به بهانۀ اینکه قرآن متشابه دارد و نباید به قرآن تمسّک جست، ما برای روشن شدن مطلب و دفع ایشان می‌گوییم:

متشابهات قرآن قابل درک و فهم است و کسی نگفته متشابهات قابل فهم نیست، نه خدا چنین فرموده و نه رسولص. در سورۀ آل عمران آیۀ ۷، که در فصل سابق ذکر شد، فرموده: تأویل متشابه را کسی نمی‌داند جُز خدا و نفرموده ترجمه و معنای آن‌ را کسی نمی‌فهمد. ما قبول داریم تأویل متشابه را کسی جُز خدا نمی‌داند و ما مأمور به فهم تأویل آن آیات نیستیم. امّا ترجمه، تفسیر، مفهوم و منطوق آنها را چرا ندانیم، پس به آن شخص نادان و یا مغرض باید فهمانید که تأویل غیر از ترجمه و تفسیر است، اگر بنا باشد کسی آیات متشابهه را نفهمد نزول آن آیات لغو می‌شود و خدای حکیم کار لغو نمی‌کند. ما دلیل‌ها داریم بر اینکه آیات متشابه قابل فهم و درک‌ است:

دلیل اوّل: حقّ تعالی مکرّر در سورۀ قمر فرموده: ﴿وَلَقَدۡ يَسَّرۡنَا ٱلۡقُرۡءَانَ﴾ یعنی: «محقّقاً ما قرآن را آسان قرار دادیم» و این آیه اطلاق دارد و شامل آیات متشابهه نیز می‌شود زیرا آیۀ متشابه نیز قرآن و سهل التّناول است و اگر آیات متشابهه آسان نبود می‌فرمود: «وَلَقَدْ یَسَّرْنَا بَعْضَ القُرآن!!» و حال آنکه نفرموده!

دلیل دوّم: آیاتی که فرموده: ﴿لِّيَدَّبَّرُوٓاْ ءَايَٰتِهِ﴾ [۱۸۸] این آیات نیز اطلاق دارد و شامل تمام آیات قرآن است، پس باید در آیات متشابهه نیز تدبُّر کرد و فهمید.

دلیل سوّم: آیاتی که فرموده: ﴿هُدٗى لِّلنَّاسِ﴾ و ﴿بَيَانٞ لِّلنَّاسِ﴾ و ﴿وَمَوۡعِظَةٞ﴾ و مانند اینها، و اگر آیات متشابهه قابل فهم نباشد ﴿هُدٗى لِّلنَّاسِ﴾ نمی‌شود. به اضافه ما می‌پرسیم آیات متشابه کدام است ممکن است هر آیه‌ای را ما دست بگذاریم برای اثبات مطلبی شما بگویید متشابه است، بنابراین تمام آیات قرآن متشابه می‌شود و باید آنرا مهجور و بی‌فایده دانست، اگر چنین باشد دشمنان قرآن مانند نصاری و یهود خوشحال خواهند شد و حدّاکثر عداوت با قرآن همین است.

بعضی از دشمنان قرآن می‌گویند قرآن را فقط راسخون در علم می‌فهمند و راسخون در علم منحصر به ۱۲ نفر امام است و دلیل ایشان آیۀ ۷ سوره آل عمران است که ذکر شد، جواب ایشان چند چیز است:

۱- خدا راسخون در علم را منحصر به ۱۲ نفر ننموده زیرا در سوره نساء آیه۱۶۲ مؤمنین یهود را از راسخون در علم شمرده و فرموده:

﴿لَّٰكِنِ ٱلرَّٰسِخُونَ فِي ٱلۡعِلۡمِ مِنۡهُمۡ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ يُؤۡمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ وَمَآ أُنزِلَ مِن قَبۡلِكَ....﴾ [النساء: ۱۶۲].

«لیکن راسخون در علم از یهود و ایمان آورندگانشان ایمان می‌آورند به آنچه به تو نازل شده و به آنچه پیش از تو نازل شده».

پس طبق این آیه هر کس ایمان آورد و به مطالب دینی دانا باشد راسخ در علم است ولو یهودی باشد.

۲- امیرالمؤمنین÷ در خطبۀ ۸۹ به نام اشباح فرموده: راسخ در علم آن است که اقرار به نادانی خود کند در امور غیبی و می‌فرماید: «وَاعْلَمْ أَنَّ الرَّاسِخِينَ فِي الْعِلْمِ هُمُ الَّذِينَ أَغْنَاهُمْ عَنِ اقْتِحَامِ السُّدَدِ الْـمَضْرُوبَةِ دُونَ الْغُيُوبِ الْإِقْرَارُ بِجُمْلَةِ مَا جَهِلُوا تَفْسِيرَهُ مِنَ الْغَيْبِ الْـمَحْجُوبِ فَمَدَحَ اللهُ تَعَالَى اعْتِرَافَهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْ تَنَاوُلِ مَا لَمْ يُحِيطُوا بِهِ عِلْماً وَسَمَّى تَرْكَهُمُ التَّعَمُّقَ فِيمَا لَمْ يُكَلِّفْهُمُ الْبَحْثَ عَنْ كُنْهِهِ رُسُوخاً فَاقْتَصِرْ عَلَى ذَلِك‏» یعنی: «و بدان‌که راسخون در علم آنانند که اقرارشان به جهل آنچه تفسیرش را نمی‌دانند از غیب‌های مسدود، بی‌ نیازشان نموده که به درهای بسته شدۀ نزد غیب‌ها وارد شوند، پس خداوند اعتراف آنان را به عجز و ناتوانی از دست یافتن به آنچه احاطۀ علمی به آن ندارند، مدح نموده و ترک تعمّق و کنجکاوی آنان را در آنچه مکلّف به بحث از کنه آن نیستند رسوخ نامیده» و حضرت سجّاد÷ نیز در این باره چنین فرموده: که هر کس کلمات آنحضرت را بخواهد، در همین تفسیر به نکات ذیل آیۀ ۵۲ سوره شوری مراجعه کند. بنابراین هر کسی که در مطالب غیبی وارد نشود و اقرار به عجز و جهل خود کند در مواردی‌ که مأمور به تحقیق نیست، چنین کسی به قول حضرت امیر÷، از راسخین در علم است. پس چگونه مدّعیان تشیّع قول حضرت را ندیده برخلاف آن امام راسخون را منحصر به دوازده نفر نموده‌اند.

۳- اینکه رسوخ در علم در لغت به معنی استواری و محکمی در آنست و هر کس در علم خود نسبت به هرمعلومی استوار و محکم باشد، می‌توان او را راسخ نامید و این انحصاری نیست و نمی‌توان قرآن را میخ‌کوب و منحصر کنیم برای اشخاص معیّن و هر کجا صفت خوب و یا صفت بدی است بگوییم مخصوص اشخاص معیّنی است، کسانی‌که قرآن را مدّاح و یا قدّاح اشخاص مخصوصی شمرده‌‌اند کتاب خدا را کوچک شمرده‌‌اند و قانون الهی را از عمومیّت انداخته‌‌اند و نباید آنان را عاقل نامید.

اگر کسی بگوید حدیثی وارد شده که امام فرموده راسخون در علم ماییم، در جواب باید گفت: باشد؛ امام از راسخون باشد، ما منکر نیستیم امّا نفرموده کس دیگر از راسخون نیست و اگر حدیثی بگوید هیچ‌کس راسخ در علم نیست جُز امام، آن حدیث ضدّ قرآن و باطل است. جایی‌که علمای یهود اگر ایمان به محمّدص آورند خدا آنان را از راسخون شمرده باشد [۱۸۹]، البتّه فلان امام÷ نیز از راسخون است، ولی این دلیل بر انحصار نمی‌شود. به اضافه چون قرآن مطلبی را روشن و واضح کرد ما نباید از آن اعراض کنیم و به حدیث زید و عمرو رجوع کنیم.

از همۀ اینها گذشته اگر در همین آیۀ ۷ سوره آل عمران تدبّر شود مطلب روشن خواهد شد، زیرا خدا تأویل متشابهات را مخصوص خود نموده و نفرموده راسخون در علم می‌دانند، زیرا ﴿وَٱلرَّٰسِخُونَ﴾ واوِ آن استیناف است نه واو عاطفه، و اگر واو عاطفه بدانیم موجب کفر و شرک می‌شود، زیرا در صورت عطف معنی چنین می‌شود «خدا و راسخون می‌گویند ما ایمان آوردیم تماماً از نزد پروردگار ما می‌باشد» و این غلط است زیرا نباید گفت: خدا ایمان آورده و می‌گوید: تمام از نزد پروردگارماست، زیرا خدا پروردگاری ندارد و ایمان نمی‌آورد، پس اگر واو عاطفه باشد معطوف و معطوف‌علیه در حکم واحد و باید هر دو ایمان بیاورند به پروردگار خود یعنی «الله» که معطوف علیه باشد و «راسخون» که معطوف باشد، و این کفر و شرک ‌است. حال شما ملاحظه کنید بی‌سوادی که آنرا واو عاطفه گرفته و می‌گوید راسخون، عالِم به تأویل متشابه می‌باشند چگونه برای تعصّب مذهبی در کفر افتاده. به هرحال تاکسی تعصّب را کنار نگذارد آیات الهی را نمی‌فهمد.

۴- ما از آنکه بگوید متشابهات قرآن را کسی نمی‌داند جُز ۱۲ نفر و آنان فعلاً در میان بشر نیستند می‌پرسیم: شما آیات متشابه را نشان دهید، اگر بگوید هر آیه که معنی معیّنی داشته باشد و احتمال غیر آن نرود محکم است و باقی متشابه، گوییم چنین آیه‌ای در قرآن وجود ندارد، زیرا در هر آیه امکان احتمال غیر معنی ظاهری آن داده می‌شود. بنابراین تمام آیات قرآن متشابهات است و به قول او باید قرآن را کنار گذاشت تا خوب به استعمار سواری دهند و خرافات ضدّ قرآن را بپذیرند، به بهانه اینکه نمی‌دانیم قرآن چه می‌گوید شیطان و استعمار را از خود خورسند کرده‌‌اند، پس اینان نرفتند آیات محکمات قرآن را بفهمند و از متشابهات تمیز دهند و فقط هَمِّ ایشان دور کردن مردم از قرآن است.

۵- ما از این مدّعیان می‌پرسیم آیا این ۱۲ نفر که عالم به متشابهات قرآنند برای مردم بیان کرده‌‌اند یا خیر؟ اگر بیان کرده‌‌اند پس قابل فهم شده و می‌شود فهمید، پس چرا می‌گویید قابل فهم نیست؟ و اگر آن ۱۲ نفر بیان نکرده‌‌اند می‌گوییم چرا بیان نکرده‌اند؟ آیا آنان بخل کردند و یا خدا کار لغوی کرده و آیاتی را نازل نموده که جُز ۱۲ نفر کسی نفهمد و آن ۱۲ نفر هم به کسی یاد ندهند و انحصاری کنند، پس خدا خودش فکری کند و آیات کتاب خود را از انحصار در آورد، نعوذ بالله من الجهل والتّعصّب.

[۱۸۸] «تا آیات آن را تدبر کنند». [۱۸۹] اشاره دارد به اینکه خداوند متعال می‌فرماید: ﴿لَّٰكِنِ ٱلرَّٰسِخُونَ فِي ٱلۡعِلۡمِ مِنۡهُمۡ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ يُؤۡمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ وَمَآ أُنزِلَ مِن قَبۡلِكَ...﴾ [النساء: ۱۶۲]. «لیکن ثابتان و استواران در علمِ از ایشان و ایمان آورندگان‌شان ایمان می‌آورند به آنچه به سوی تو نازل شده و آنچه قبل از تو نازل شده...».

۲۱- میزان صحّت و بطلان مطالب اسلامی قرآن است

هر متاعی در جهان میزانی دارد که کم و زیاد آن را با آن میزان می‌سنجند و معلوم می‌گردانند، دکّان خواروبار فروشی میزان یعنی ترازویی دارد که کم و زیادِ جنس را با آن معلوم می‌کنند و دکان بزّازّی متری دارد که کم و زیادِ هر پارچه‌ای را با آن متر معلوم می‌گردانند، آیا پروردگارجهان برای دین اسلام میزانی قرار نداده، اسلامی که باید تا قیامت بماند و کم و زیاد نشود هر کس آنرا کم و زیاد کند و از قوانین آن کم نماید نباید میزانی باشد که آنرا معلوم کنند، آیا خدا دستگاه تصفیه‌ای برای اسلام نگذاشته که حقائق اسلام را از خرافات وارده در آن تصفیه کنند؟ اگر آب زلال صافی که مایۀ حیات است چندین فرسخ در هزار و چهار صد کوچه و خیابان گردش کند و هر گونه آشغال و کثافات در آن وارد کنند به‌طوری‌که آب مضاف شود و در عوض اینکه مایۀ زندگی باشد مایۀ بیماری و بیچارگی گردد آیا نباید آن آب را پس از تصفیه آشامید؟ دین اسلام که هزار و چهار صد سال است میان بشر آمده، دسترس هرمنافق و کافری شده و هر کس تا توانسته به نام اسلام و یا امام و رسول به عنوان خیر‌خواهی مطالبی در آن وارد کرده. حال اگر کسی بخواهد بفهمد این مطالب از اسلام است و یا ضدّ اسلام، چه بکند؟ آیا خدای جهان برای دین خود میزان و معیاری قرار داده و یا هرج و مرج گذاشته؟

باید فهمید که خدا برای دین میزانی گذاشته که هر کس صحّت و بطلان مطالب اسلامی را بتواند با آن میزان معلوم کند و آن میزان، قرآن است که خدا در کتاب خود ذکر کرده و رسول خداص و ائمّه‡نیز صریحاً بیان کرده‌اند:

امّا آیات قرآن: در سورۀ شوری آیۀ ۱۷ فرموده:

﴿ٱللَّهُ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ ٱلۡكِتَٰبَ بِٱلۡحَقِّ وَٱلۡمِيزَانَ﴾ [الشوری: ۱۷].

«خدا آن است که فرو فرستاد این قرآن را و این میزان را بحق».

و در سورۀ حدید آیه ۲۵ فرموده:

﴿لَقَدۡ أَرۡسَلۡنَا رُسُلَنَا بِٱلۡبَيِّنَٰتِ وَأَنزَلۡنَا مَعَهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡمِيزَانَ لِيَقُومَ ٱلنَّاسُ بِٱلۡقِسۡطِ﴾

[الحدید: ۲۵].

«بتحقیق که ما فرستادیم رسولان خود را با دلیل‌های روشن و نازل کردیم با ایشان کتاب و میزان را تا مردم به عدالت قیام کنند».

پس به صریح قرآن این کتاب الهی میزان برای شناخت حق و باطل ‌است و در این آیات عطف میزان بر کتاب عطف خاص است بر عام و حق تعالی قرآن را فرقان نامیده در اوّل سوره فرقان فرموده:

﴿تَبَارَكَ ٱلَّذِي نَزَّلَ ٱلۡفُرۡقَانَ عَلَىٰ عَبۡدِهِۦ﴾ [الفرقان: ۱].

«با برکت است آن خدایی‌که نازل کرده بر بندۀ خود فرقان را».

و فرقان یعنی جداکننده حق از باطل و صحیح از سقیم، یعنی به واسطۀ آیاتش حق از ناحق جدا و معلوم می‌گردد. پس هر چه موافق قرآن باشد حق و گرنه باطل است و همچنین خدا قرآن را فَصل نامیده، در آیه ۱۳ سوره طارق فرموده: ﴿إِنَّهُۥ لَقَوۡلٞ فَصۡلٞ ١٣﴾. و فصل جداکننده حق است از باطل.

و اما روایات رسول اکرمص و امام÷

به حدّ تواتر وارد شده که قرآن میزان مطالب اسلامی است و معیار صحّت و بطلان هر دعا، قصّه، شعر، فضیلت، حکم، روایت و هر چیز دیگر است و همه را باید با قرآن سنجید، اگر قرآن هر یک از این‌ها را تصدیق کرد صحیح و إلاّ باطل است. ما بعضی از روایات را در اینجا می‌آوریم:

۱- روایت کرده کافی و وسائل الشّیعه ج ۱۸ ص ۷۸ از امام جعفر صادق÷ از رسول خداص که فرمود: «إِنَّ عَلى‏ كُلِّ حَقٍّ حَقِيقَةً، وَعَلى‏ كُلِّ صَوَابٍ نُوراً، فَمَا وَافَقَ كِتَابَ اللهِ فَخُذُوهُ، وَمَا خَالَفَ كِتَابَ اللهِ فَدَعُوه‏» یعنی: «محقّقاً برای هر حقّی حقیقتی و برای هر صوابی نوری است پس آنچه موافق کتاب خدا شد بگیرید و آنچه با کتاب خدا مخالف شد واگذارید» و برقی در محاسن و صدوق در امالی همین روایت را نقل کرده‌‌اند.

۲- کافی و وسائل در همان صفحه روایت کرده‌اند از امام صادق÷ که فرمود: «إِذَا وَرَدَ عَلَيْكُمْ حَدِيثٌ، فَوَجَدْتُمْ لَهُ شَاهِداً مِنْ كِتَابِ اللهِ ﻷ، أَوْ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَإِلّا فَالَّذِي جَاءَكُمْ بِهِ أَوْلى‏ بِه‏» یعنی: «هرگاه حدیثی بر شما وارد شد پس شاهدی از کتاب خدا و یا از قول رسولص بر آن یافتید بپذیرید و إلا آنکه برای شما آن حدیث را آورده خودش سزاوارتر است به آن حدیث.»

۳- کافی و وسائل در همان صفحه روایت کرده‌‌اند از امام صادق÷ که فرمود: «مَا لَمْ يُوَافِقْ مِنَ الْـحَدِيثِ الْقُرْآنَ، فَهُوَ زُخْرُف‏» یعنی: «آن حدیثی که موافق قرآن نباشد مزخرف است».

۴- کافی و وسائل ص ۷۹ جلد ۱۸ روایت کرده از امام صادق÷ که می‌فرمود: «كُلُّ شَيْ‏ءٍ مَرْدُودٌ إِلَى الْكِتَابِ وَالسُّنَّةِ، وَكُلُّ حَدِيثٍ لَايُوَافِقُ كِتَابَ اللهِ، فَهُوَ زُخْرُف‏» یعنی: «هر چیزی باید به کتاب و سنّت برگردانیده شود و هر حدیثی که موافق کتاب خدا نباشد مزخرف است».

۵- کافی و وسائل الشّیعه همان جلد ص ۷۹ روایت کرده از همان امام÷ که فرمود: «خَطَبَ النَّبِيُّ ص بِمِنًى فَقَالَ أَيُّـهَا النَّاسُ مَا جَاءَكُمْ عَنِّي يُوَافِقُ كِتَابَ اللهِ فَأَنَا قُلْتُهُ وَمَا جَاءَكُمْ يُخَالِفُ كِتَابَ اللهِ فَلَمْ أَقُلْه‏». یعنی: «رسول خداص در مِنی خطبه خواند و فرمود: ای مردم آنچه از قول من برای شما آمد که موافق کتاب خدا باشد پس من آن را گفته‌ام و آنچه از قول من آمد برای شما که مخالف کتاب خدا بود من نگفته‌ام».

۶- کافی و وسائل جلد ۱۸ ص ۷۹ روایت کرده‌‌اند از همان امام÷ که می‌فرمود: «مَنْ خَالَفَ كِتَابَ اللهِ وَسُنَّةَ مُحَمَّدٍ ص فَقَدْ كَفَر». یعنی: «هر کس مخالف کتاب خدا و سنّت پیامبرص بگوید کافر است».

۷- کافی و وسائل جلد ۱۸ ص۸۰ روایت کرده‌اند از امام محمّد باقر÷ که فرمود: «وَإِذَا جَاءَكُمْ عَنَّا حَدِيثٌ فَوَجَدْتُمْ عَلَيْهِ شَاهِداً أَوْ شَاهِدَيْنِ مِنْ كِتَابِ اللهِ فَخُذُوا بِهِ وَإِلَّا فَقِفُوا عِنْدَه‏» یعنی: «هر گاه برای شما از قول ما حدیثی آمد که یک شاهد و یا دو شاهد از کلام خدا برای آن یافتید آنرا بگیرید و إلاّ توقّف کنید».

۸- کافی و وسائل جلد ۱۸ ص ۸۰ روایت کرده از موسی بن جعفر÷ که فرمود: «اَعْرِضُوهَا عَلى‏ كِتَابِ اللهِ، فَمَا وَافَقَ كِتَابَ اللهِ- ﻷ- فَخُذُوهُ، وَمَا خَالَفَ كِتَابَ اللهِ فرُدُّوه‏» یعنی: «دو خبر مخالف و معارض را بر کتاب خدا عرضه بدارید، آنچه موافق کتاب خدای ﻷ بود بگیرید و آنچه مخالف کتاب خدای ﻷ بود رد کنید».

۹- روایت کرده وسائل الشّیعه جلد ۱۸ ص ۷۲ که امام رضا÷ فرمود: «فَمَا وَرَدَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَبَرَيْنِ مُخْتَلِفَيْنِ فَاعْرِضُوهُمَا عَلَى كِتَابِ اللهِ فَمَا كَانَ فِي كِتَابِ اللهِ مَوْجُوداً حَلَالًا أَوْ حَرَاماً فَاتَّبِعُوا مَا وَافَقَ الْكِتَابَ وَمَا لَمْ يَكُنْ فِي الْكِتَابِ فَاعْرِضُوهُ عَلَى سُنَنِ رَسُولِ اللهِ»، یعنی: «آنچه بر شما وارد شد از دو خبر مختلف، عرضه بدارید بر کتاب خدا پس آنچه در کتاب خدا بود چه حلال و یا حرام پیروی کنید آنچه با کتاب خدا موافق است و آنچه در کتاب إلهی نبود عرضه دارید بر سنّت‌های رسول خداص.»

۱۰- وسائل الشّیعه جلد ۱۸ ص ۸۴ روایت کرده عن الصّادق÷: «إِذَا وَرَدَ عَلَيْكُمْ حَدِيثَانِ مُخْتَلِفَانِ فَاعْرِضُوهُمَا عَلَى كِتَابِ اللهِ- فَمَا وَافَقَ كِتَابَ اللهِ فَخُذُوهُ وَمَا خَالَفَ كِتَابَ اللهِ فَرُدُّوهُ» [۱۹۰].

۱۱- وسائل جلد ۱۸ ص ۸۶ روایت کرده از امام صادق÷ که فرمود: «فَمَا وَافَقَ كِتَابَ اللهِ فَخُذُوهُ».

۱۲- شیخ طوسی در امالی و وسائل جلد ۱۸ ص ۸۶ روایت کرده‌‌اند از امام محمّد باقر÷ که فرمود: «أُنظُروُا أَمرَنَا وَمَا جَاءَكَم عَنّا فَإِنْ وَجَدْتُمُوهُ لِلْقُرْآنِ مُوَافِقاً فَخُذُوا بِهِ، وَإِنْ لَمْ تَجِدُوهُ مُوَافِقاً فَرُدُّوهُ» یعنی: «به امر ما و آنچه از ما به شما رسید نظر کنید اگر موافق قرآن یافتید بگیرید و اگر موافق قرآن نیافتید آنرا رد کنید».

۱۳- در مقدّمه هفتم کتاب تفسیر صافی روایت کرده از امام محمّد باقر÷ که به اصحاب خود فرمود: «إِذَا حَدَّثَتْكُمْ بِشَيْءٍ فَاسْأَلُونِي أَیْنَ هُوَ مِنْ كِتَابِ الله» یعنی: «هر گاه من برای شما حدیثی گفتم از من سوال کنید این حدیث کجای کتاب خدا است».

۱۴- روایت کرده عیّاشی در تفسیر خود و کتاب وسائل جلد ۱۸ ص ۸۹ که امام باقر و صادق علیهما السّلام فرمودند: «لَا تُصَدِّقْ عَلَيْنَا إِلَّا مَا وَافَقَ كِتَابَ اللهِ وَسُنَّةَ نَبِيِّهِ ص» یعنی: «بر ما تصدیق مکن مگر آنچه با کتاب خدا و سنّت رسول او موافق باشد».

۱۵- روایت کرده جلد اوّل بحار و جلد دوّم احتجاج طبرسی ص ۲۵۱ که امام علیّ بن محمّد العسکری÷ در رساله خود به اهل اهواز مرقوم فرمودند: «أَنْ قَالَ اجْتَمَعَتِ الْأُمَّةُ قَاطِبَةً لَا اخْتِلَافَ بَيْنَهُمْ فِي ذَلِكَ أَنَّ الْقُرْآنَ حَقٌّ لَا رَيْبَ فِيهِ عِنْدَ جَمِيعِ فِرَقِهَا فَهُمْ فِي حَالَةِ الْإِجْمَاعِ عَلَيْهِ مُصِيبُونَ وَعَلَى تَصْدِيقِ مَا أَنْزَلَ اللهُ مُهْتَدُونَ وَلِقَوْلِ النَّبِيِّ ص لَا تَجْتَمِعُ أُمَّتِي عَلَى ضَلَالَةٍ فَأَخْبَرَ أَنَّ مَا اجْتَمَعَتْ عَلَيْهِ الْأُمَّةُ وَلَمْ يُخَالِفْ بَعْضُهَا بَعْضاً هُوَ الْـحَقُّ فَهَذَا مَعْنَى الْـحَدِيثِ لَا مَا تَأَوَّلَهُ الْـجَاهِلُونَ وَلَا مَا قَالَهُ الْـمُعَانِدُونَ وَمِنْ إِبْطَالِ حُكْمِ الْكِتَابِ وَاتِّبَاعِ حُكْمِ الْأَحَادِيثِ الْـمُزَوَّرَةِ وَالرِّوَايَاتِ الْـمُزَخْرَفَةِ اتِّبَاعُ الْأَهْوَاءِ الْـمُرْدِيَةِ الْـمُهْلِكَةِ الَّتِي تُخَالِفُ نَصَّ الْكِتَابِ وَتَحْقِيقَ الْآيَاتِ الْوَاضِحَاتِ النَّيِّرَاتِ وَنَحْنُ نَسْأَلُ اللهِ أَنْ يُوَفِّقَنَا لِلصَّوَابِ وَيَهْدِيَنَا إِلَى الرَّشَادِ ثُمَّ قَالَ فَإِذَا شَهِدَ الْكِتَابُ بِتَصْدِيقِ خَبَرٍ وَتَحْقِيقِهِ فَأَنْكَرَتْهُ طَائِفَةٌ مِنَ الْأُمَّةِ وَعَارَضَتْهُ بِحَدِيثٍ مِنْ هَذِهِ الْأَحَادِيثِ الْـمُزَوَّرَةِ فَصَارَتْ بِإِنْكَارِهَا وَدَفْعِهَا الْكِتَابَ كُفَّاراً ضُلَّالا» [۱۹۱]. یعنی: «تمام امّت بدون اختلاف در این مطلب اجماع دارند که قرآن بدون شک نزد تمام فِرَقِ اسلامی حق است، پس ایشان در حالت اجتماع بر قرآن به صواب رفته‌اند و به واسطۀ تصدیق به آنچه خدا نازل نموده به هدایت رسیده‌اند و برای همین بود که رسول خداص فرموده امّت من بر ضلالت اجتماع نمی‌کنند، پس رسول خداص خبر داده که آنچه امّت او اجتماع کرده باشند و بعضی با بعضی مخالفت نکرده باشند، همان حق است، پس معنی حدیث این است، نه آنچه نادانها تأویل کردند و نه آنچه دشمنان گفته‌اند از ابطال حکم کتاب و پیروی احادیث تزویر شده و روایات مزخرفه، پس چون کتاب خدا گواهی دهد و خبری را تصدیق نماید و آن را محقّق شمرد، سپس طائفه‌ای از امّت آن را انکار کنند و به حدیثی از این مجعولات معارض قرار دهند، در نتیجه به واسطۀ انکارِ خبرِ موافقِ کتاب و ترکِ کتابِ خدا از گمراهان و کافران گشته‌اند».

و صدها خبر دیگر به همین مضامین که در این مختصر نگنجد. پس بنا بر‌ این اخبار قرآن میزان صحّت و بطلان روایات اسلامی است و باید هر حدیثی را با قرآن سنجید، ولی در زمان ما کار به عکس شده، یعنی قرآن را با خبر می‌سنجند و می‌گویند باید ببینیم حدیث چه می‌گوید، اگر آیه‌ای موافق حدیث نشد آن آیه را نمی‌پذیرند و یا قرآن را تأویل و به زور حمل به آن خبر می‌کنند و یا چیزی در آیه تقدیر می‌گیرند تا موافق خبر شود و آیه‌ای که موافق خبرِ مجعول از امامی نباشد آن را ترک می‌کنند و لذا هر کس طبق احادیث مجعوله عقیده و مذهبی ضدّ قرآن اختراع کرده و آیاتی که ضدّ عقائد او است تأویل می‌کنند. راستی عداوتی که مسلمین زمان ما با قرآن دارند هیچ ملّتی با کتاب آسمانی خود نداشته. ما اگر بخواهیم اسلام را از خرافات و موهومات نجات دهیم و آلودگی‌های اسلام را از رخ آن بشوییم و حقائق آن را از خرافاتِ دشمنان آن جدا سازیم باید پیکار شدیدی نموده تا مردم را به قرآن ارجاع داده و با کتاب خدا دین او را تصفیه نماییم و آب زلال صاف دین را با دستگاه تصفیۀ قرآن استخراج نموده و به تشنگان برسانیم. تا تیره‌گی از چهرۀ حق زائل نشود بر باطلها غالب نگردد چون حق تیره و تار است باطلها را گرمی بازار است، جوانان ما که به اسلام اعتنا ندارند حق دارند زیرا اسلام حقیقی را ندیده‌اند، هر کس حقائق را خریدار است از خرافات دینی بیزار است. اکثر گویندگان و مراجع دینی ما مروّج و ناشر خرافات و موهومات‌اند و از کتاب آسمانی اسلام بی‌خبر و به بافته‌های خیالی مغرورند و عجب این است که با بی‌خبری از قرآن خود را مبلّغ آن می‌دانند، در حوزه‌های علمیّه، قرآن تدریس نمی‌شود و تدّبر در آن رسمیّت ندارد و سالها است که از برنامۀ تحصیلی حذف شده و بلکه افکار ضدّ قرآن به طلاّب تزریق می‌شود و بدترین دشمن قرآن مقدّسین می‌باشند.

در مهجور شدن قرآن ما را اشعاری است:

ألا ای بلبلان باغ قرآن
که از آیات آن گیرید ایمان
شما طوطیان باغ و گلزار
که از هجران گل شد حالتان زار
اگر قرآن شما را نور بخشید
ز آیاتش شما هشیار گشتید
شما را گر که قرآن رهنما شد
أسف باشد که ملّت زان جدا شد
شما را هجر گل گر نوحه‌گر کرد
مرا گلــزار دین خونین جگـر کـرد
چو از قرآن جدا کردند ملّت
بیاوردند هر کفری به راحت
هزاران سدِّ ره در راه قرآن
که هر سدّی شده نانی و دکّان
مرا این غصّه و غم زار کرده
که بی دین نام دین ابزار کرده
همه دارند با قرآنِ حق جنگ
یکی با لاف عرفـان میزنـد سنــگ
یکی با فلسفه بافد در آیات
یکی اخباری از بهر وجوهات
یکی با روضه‌های جور واجور
کند از ثقل اکبر خلق را دور
همه گویندگان اندر غُلُوّند
ز قرآن دور و از دانش خلوّند
یکی شیخی شده آورده آفات
یکی صوفی بیاورده خرافات
یکی مدّاح و بافد ضدّ قرآن
ج شده از چاپلوسی او ثناخوان
برای حیدر و اولاد پاکش
شده دین گریه و زاریّ و افغان
به ‌قرآن حُمِّلُوا لَم یَحمِلوا خوان
که تا بینی فلان بسیار و بهمان
برای ردِّ أوهام و خرافات
نباشد چاره‌ای جُز فهم آیات
برای دفع شرک و دعوت ناس
به دست آرید آیاتی ز اخلاص
بود لازم شما را حفظ آیات
سلاحی بهر دفع این خرافات
برای مرده‌ها خوانند قرآن
نباشد مرده را تکلیف‌ و فرمان
برای زنده قانون است و انذار
که تا کامل کند رفتار و کردار
از این بازی که با قرآن نمودند
به اهل دین نه سر ماند ونه دستار
اگر خوانی یکی آیات توحید
همه دارند زان إعراض و إنکار
بود قرآن سند در دین اسلام
ولی نتوان سند را کرد اظهار
درین شهری که ما هستیم ساکن
مقدّس‌هاش با قرآن به پیکار
اگرچه اکثرش باشند بی‌دین
ولی در اهل دینش نیست جُز کین
اگر امن و امان هرجا ز دین است
در اینجا موذیان هستند دیندار
شده قرآن همی مهجور و متروک
ز جور هوچیانِ اهلِ آزار
همه غافل ز آیات إلهی
به شبهه حق بپوشانند ز اخبار
شده دین زاری و افغان و ندبه
ز قرآن بی‌خبر هستند بازار
انیسی ز اهل قرآن نیست اینجا
به‌جُز چندی ز أبرار و ز أخیار
برای نشر آیات إلهی
نه یاری نی طرفداری نه هوشیار
ندیدم ساعتی أمن و عدالت
مگر آینده عدل آید پدیدار
بشارت بر تو پس خوش باش ای دل
برو آینده را نزدیک بشمار
به این زودی شود بیدار ملّت
که قرآن می‌کند افراد بیدار
مشو بی‌تاب از آزار جُهّال
که قرآن آورد دانش دگر بار
بسوزد دل نه بتوانم مداوی
که دین بر مفت‌‌خواری گشته ابزار
به ارشادش تدّبر نیست کس را
همه محروم از این نور دادار
نداند کس دیگر آیات تنزیل
شده تعطیل این گنج گهربار
تمام حوزه‌ها خالی ز آیات
شده برنامه‌ها خالی ز انوار
نباشد در مدارس درسِ آیات
هُدًی‌ لِلنّاس نی باشد سر و کار
خدا این بنده را تأیید کن تا
کتابت را یکی باشد ز أنصار

[۱۹۰] هرگاه دو حدیث که با یکدیگر تعارض داشتند، برای شما روایت شد، آن‌ها را بر کتاب خدا عرضه کنید، آنچه با کتاب الله موافق بود آن‌را بگیرید و آنچه با کتاب الله مخالف بود آن‌را انکار کنید. [۱۹۱] مجلسی، بحار الأنوار، ج ۲/ص ۲۲۶، چاپ جدید.

۲۲- در ترجمه قرآن نباید خیانت کرد

ترجمه‌‌نویس بر قرآن باید طبق لغت عرب ترجمۀ هر لفظی را بدون کم و زیاد بنویسد و از خود إعمال سلیقه نکند و عقائد خود را چه حقّ و چه باطل داخل ترجمه ننماید و گر نه خیانت کرده، ما در ایران آنچه ترجمه بر قرآن دیده‌ایم خالی از نقص و یا خیانت نبوده و این گناه بزرگ را اکثر مرتکب شده‌اند، به اضافه عبارت مترجم موافقت با قرآن نمی‌کند و کم و زیاد فاحشی دارد مثلاً در آیه ۵ بقره نوشته‌اند:

﴿هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ ٥﴾ [البقرة: ۵].

«ایشان رستگار عالم‌اند».

ما نمی‌دانیم کلمۀ عالم‌اند از کجای این آیه در آمده.

بعضی از مترجمین معنی لغوی کلمات را ندانسته‌اند و معلومات کافی برای ترجمه نداشته‌‌اند. ما برای نمونه چند جمله را که مترجمین برخلاف ترجمه ‌کرده‌‌اند برای نمونه در اینجا می‌آوریم تا خواننده خود قضاوت کند: مثلاً در ترجمه آیه ۷ سوره انشراح:

﴿فَإِذَا فَرَغۡتَ فَٱنصَبۡ ٧﴾ [الشرح: ۷].

که ترجمه آن چنین است: «پس چون فارغ شدی خود را به رنج افکن». امّا یک مترجم بی‌سواد نوشته: چون از رسالت فارغ شدی علی÷ را نصب کن، خیال کرده ﴿فَٱنصَبۡ﴾ فعل امر از باب افعال و به کسر صاد است، در حالی که ﴿فَٱنصَبۡ﴾ فعل امر از ثلاثی مجرد و به فتح صاد است و آن به معنی به رنج افکن می‌‌باشد، به اضافه متوجّه نشده این سوره در اوائل بعثت در مکّه نازل شده و آن وقت نصب علی÷ و فراغت از رسالت موضوعیّت نداشته. مترجم چون تعصّب داشته خواسته خلافت علی÷ را استخراج کند ولو برخلاف لغت و برخلاف نزول باشد. و مثلاً در ترجمه آیه ۵۵ سوره آل عمران:

﴿إِذۡ قَالَ ٱللَّهُ يَٰعِيسَىٰٓ إِنِّي مُتَوَفِّيكَ وَرَافِعُكَ إِلَيَّ﴾ [آل عمران: ۵۵].

که ترجمه‌اش چنین است: «وقتی که خدا فرمود: ای عیسی، بدرستی که من تو را می‌میرانم و به سوی خود بالا می‌برم».

امّا چون مترجم معتقد بوده که عیسی÷ وفات نکرده، عقیدۀ خود را در ترجمه به زور داخل کرده و چنین ترجمه کرده: «ای عیسی، من تو را بربایم بدون نقصی و زحمتی که از دشمنان به تو برسد».

حال باید دید این ترجمه را از کدام جمله بیرون آورده، چنین جمله‌ای که معنی آن چنان باشد در آیه نیست. دیگری چنین ترجمه کرده: «ای عیسی به درستی که من بردارندۀ توام و بلندکننده توام». در حالی که این ترجمه ابداً از این آیه استفاده نمی‌شود. و مثلاً در آیۀ ۷ سوره ضحی:

﴿وَوَجَدَكَ ضَآلّٗا فَهَدَىٰ ٧﴾ [الضحی: ۷].

یاسری نامی در ترجمۀ خود می‌نویسد: «و یافت تو را گمشده پس راه نمود وقتی که حلیمه دایه‌اش آورده بود تا به جدّش عبدالمطلب بسپارد نزدیک دروازۀ مکه پیغمبر را گم کرده» و الهی قمشه‌ای در ترجمۀ آن می‌نویسد «و تو را در بیابان مکّه ره گم کرده یافت پس راهنمایی کرد» باید گفت این مطلب را از کجای آیه درآورده‌اند. ترجمه صحیح آیه این است که: «خدا تو را گمراه یافت پس او هدایتت کرد» چنانکه رسول خداص مکّرر این آیه را تلاوت می‌کرد: )ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِي هَدَىٰنَا لِهَٰذَا وَمَا كُنَّا لِنَهۡتَدِيَ لَوۡلَآ أَنۡ هَدَىٰنَا ٱللَّهُ) یعنی: «حمد خدایی را که ما را هدایت کرد به دین خود و اگر هدایت او نبود ما هدایت نشده بودیم». پس مقصود از این هدایت، هدایت دینی و راهنمایی به مبدأ و معاد است نه گم شدن در کوچه و بیابان در حال طفولیّت، زیرا گم شدن در کوچه چیز مهمّی نیست که خدا به رسول خود منّت گذارد، هر طفلی گم می‌شود و پیدا می شود و این اختصاص به رسول خداص ندارد، خدا در سوره سبا آیه ۵۰ به رسول خود فرموده:

﴿قُلۡ إِن ضَلَلۡتُ فَإِنَّمَآ أَضِلُّ عَلَىٰ نَفۡسِيۖ وَإِنِ ٱهۡتَدَيۡتُ فَبِمَا يُوحِيٓ إِلَيَّ رَبِّيٓ﴾ [سبأ: ۵۰].

«بگو اگر گمراه شوم همانا بر ضرر خودم گمراه شده‌‌ام و اگر هدایت یابم به واسطۀ چیزی است که پروردگارم به من وحی نموده».

خود رسول خداص عار ندارد که بگوید خدایا مرا هدایت کن به راه راست و هر روزی پنجاه مرتبه در نماز‌ها می‌فرمود: ﴿ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِيمَ ٦﴾ و در سوره انعام آیه۱۶۱ می‌گوید:

﴿قُلۡ إِنَّنِي هَدَىٰنِي رَبِّيٓ إِلَىٰ صِرَٰطٖ مُّسۡتَقِيمٖ﴾ [۱۹۲] [الأنعام: ۱۶۱].

ولی مترجمین غُلُوّ دارند و خیال می‌کنند هدایت الهی برای پیغمبرص نقص است و لذا می‌نویسند در کوچکی از دست دایه‌اش گم شده بود، اینان خبر ندارند که هدایت دینی إلهی موجب افتخار و امتنان هر کسی است.

علی÷ در نهج البلاغه خطبه ۲۰۷ فرموده: «فَإِنَّمَـا أَنَا وَأَنْتُمْ عَبِيدٌ مَمْلُوكُونَ لِرَبٍّ لَارَبَّ غَيْرُهُ، يَمْلِكُ مِنَّا مَا لَانَمْلِكُ مِنْ أَنْفُسِنَا، وَأَخْرَجَنَا مِمَّا كُنَّا فِيهِ إِلى‏ مَا صَلَحْنَا عَلَيْهِ، فَأَبْدَلَنَا بَعْدَ الضَّلَالَةِ بِالْـهُدى‏، وَأَعْطَانَا الْبَصِيرَةَ بَعْدَ الْعَمى‏». یعنی: «من و شما بندگانیم مملوک پروردگاری که جُز او پروردگاری نیست، او مالک است نسبت به ما آنچه را که ما برای خود اختیاری نداریم و در تحت ملکیّت ما نیست، آن خدایی ‌که ما را از جهل و نادانی که در آن بودیم در آورد و به سوی آنچه صلاح ما بود راهنمایی کرد و گمراهی ما را به هدایت تبدیل نمود و بینایی پس از کوری به ما بخشید».

نویسنده گوید: امام در حقّ خود چنین گوید ولی مدّعیان پیروی او حاضر نیستند سخن امام و پیغمبر خود را بپذیرند و لاأقل سخن خدا را باور کنند و او را هادی رسول خود بدانند.

یاسری نامی که به قرآن ترجمه نوشته در سوره ابراهیم آیه ۳۳:

﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱلشَّمۡسَ وَٱلۡقَمَرَ دَآئِبَيۡنِ﴾ [ابراهیم: ۳۳].

را که معنی آن چنین است: «و خدا مسخّر کرده برای شما خورشید و ماه را که دائما در شتابند». چنین ترجمه کرده: و قرار داد برای شما خورشید و ماه را مؤدّب بر آداب و رسوم، که خیال کرده دائبین از مادۀ ادب می‌باشد و متوجّه نشده که دأب مهموز العین است. همین مترجم در ترجمۀ آیه ۹۴ سوره توبه در جملۀ:

﴿وَسَيَرَى ٱللَّهُ عَمَلَكُمۡ وَرَسُولُهُۥ﴾ [التوبة: ۹۴].

می‌نویسد: «و به زودی ببینند خدا و رسولش عمل شما را که توبه می‌کنید یا نه» ما نمی‌دانیم توبه می‌کنید یا نه را از کجای آیه درآورده و الهی قمشه‌ای نیز در ترجمۀ این آیه می‌نویسد: و به زودی خدا و رسولش کردار و نفاق شما را به دیده‌ها آشکار سازد تا نزد مؤمنان رسوا شوید. ما نمی‌دانیم جملۀ کردار و نفاق شما را به دیده‌ها آشکار سازد تا نزد مؤمنان رسوا شوید را از کجای آیه در آورده مگر خدا هتّاک السّتور است و از ستّارالعیوبی دست برداشته؟! و اشراقی نامی در ترجمۀ این جمله می‌نویسد: و به زودی خدا و رسولش کردار و نفاق شما را به دیده‌ها آشکار می‌سازد. اینان یا از هم تقلید کرده‌اند و یا اینکه با قرآن بازی کرده‌اند، و نیز الهی قمشه‌ای در ترجمۀ آیه ۴ سوره قدر:

﴿تَنَزَّلُ ٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ وَٱلرُّوحُ فِيهَا بِإِذۡنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمۡرٖ ٤﴾ [القدر: ۴].

می‌نویسد: «در این شب فرشتگان و روح (جبرئیل) به اذن خدا بر امام عصر از هر فرمان و دستور الهی و سرنوشت خلق نازل گرداند این شب رحمت و سلامت و تهنیت است!».

اشراقی نیز به تقلید از او می‌نویسد: در این شب فرشتگان و روح یعنی جبرئیل به اذن خدا بر امام عصر از هر فرمان و دستور الهی و سرنوشت خلق نازل گردند.

ما نمی‌دانیم این ترجمه‌ها را از کجای آیه درآورده‌اند، ممکن است بگوییم اخباری را که جعّالین جعل کرده‌اند به حساب قرآن گذاشته‌اند، زیرا سورۀ قدر صریح است که رسول خداص خود شب قدر را نمی‌داند و در آیه ذکر نشده که ملائکه بر چه کس نازل می‌شوند و حتّی نفرموده بر رسول خداص نازل می‌شوند، اینان از کجا امام عصر را مورد نزول آیه قرار داده‌اند که ملائکه بر او نازل می‌شوند، در حالی که ترجمۀ صحیح آیه این است: «فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان از هر امری نازل می‌گردند، سلام و رحمت است آن‌ تا به صبح»، امّا نویسندگان ترجمه بدون مراعات آیه هر چه خواسته‌‌اند طبق عقائد خود در ترجمه کم و زیاد نوشته‌اند، ولی إن شاء الله ما پس از اتمام مقّدمه به ترجمۀ ساده و روان بدون غلّ و غشّ می‌پردازیم. و آنچه ذکر شد یک از هزار و مشتی از خروار است، حال چگونه امور دین و قرآن درهم و برهم و چنین شده و چرا مسلمین از قرآن بی‌خبرند و خود را مسئول تعلیم و تعلّم قرآن نمی‌دانند، یکی از علل بزرگ این نادانیها این است که؛ به مردم گفته‌اند تقلید کفایت می‌کند از تعلیم کتاب و سنّت، حال باید دید تقلید چیست و مدارک آن کدام است؟

[۱۹۲] «بگو براستی که پروردگارم مرا هدایت کرده به راه راست».

۲۳- تقلید یعنی چه، و چه وقت میان مسلمین آمده؟!

در مجمع البحرین می‌گوید: «التّقلید في اصطلاح أهل العلم قبول قول الغیر من غیر دلیل لأنّ المقلّد یجعل ما یعتقده من قول الغیر من حقّ أو باطل قلادة في عنقه». یعنی: تقلید در اصطلاح علماء عبارتست از پذیرفتن قول غیر بدون دلیل زیرا مقلّد آنچه معتقد است از قول غیر، چه حق باشد و چه باطل، آنرا در گردن خود مانند قلاده‌ای قرار می‌دهد.

آری تقلید از مادۀ قلاده است و حیوانی را که می‌خواهند به دنبال خود ببرند قلاده‌ای به گردن او می‌افکنند و همراه می‌‌برند. صاحب کتاب «کفایة الأصول» که از بزرگترین مجتهدین بوده در کتاب مذکور می‌گوید: «التّقلید هو أخذ قول الغیر ورأیه لِلعمل به في الفرعیّات أو لِلإلتزام به في الإعتقادیّات تعبّدا بلامطالبة دلیل علی رأیه» [۱۹۳]یعنی: تقلید، گرفتن قول و رأی غیر است برای عمل به آن در فروع ویا برای ملتزم بودن به آن در عقاید به عنوان بندگی بدون خواستن دلیلی برای رأی او.

از کلام ایشان معلوم می‌شود که در عقاید نیز بدون مدرک و بدون خواستن دلیلی می‌توان تقلید کرد، و این مخالف عقل و قرآن است، زیرا اگر تقلید در عقاید جائز باشد باید تمام فرقه‌‌های باطله که از بزرگان خود در عقاید تقلید می‌کنند اهل نجات باشند و دیگر کفر و اسلامی معنی ندارد. و لذا مجتهدین دیگر در اوّل رسالۀ خود نوشته‌اند که تقلید در اصول دین و عقائد جائز نیست و در میان عرف آن را تقلید کورکورانه می‌گویند.

به هر حال ما هر چه تفحّص کردیم در مدارک دینی دلیل محکم قابل قبولی برای وجوب و یا جواز تقلید نیافتیم بلکه کتاب خدا و سنّت رسول طبق احادیث معتبره دلالت دارد بر تحریم تقلید و وجوب تعلّم احکام اسلام از کتاب خدا و سنّت رسول. در اسلام نهی شدید شده از تقلید چنانچه خواهد آمد. آری در میان نصاری معمول است که در عقاید و اعمالی که در انجیل وجود ندارد از کشیشان خود تقلید می‌کنند، چنانکه در کتاب المنجد که صاحب آن مسیحی است می‌گوید: «التَّقلِیدُ والتَّقاَلِیدُ عِنْدَ النَّصاری هِي مَا اِتَّصَلَ بِنَا مِنْ العَقَائِدِ أَوْ أُمُورِ العِبَادَةِ دُونَ أَنْ یُسَطَّرَ فِي الكِتَابِ المُقَدَّسِ» یعنی: تقلید نزد نصاری عبارتست از آنچه به ما رسیده از عقائد و یا عبادات بدون آنکه در کتاب مقدّس الهی ذکر شده باشد. می‌توان گفت این تقلید از نصاری میان مسلمین سرایت کرده، زیرا در صدر اسلام تا هزار سال یعنی ده قرن تقلید، مقلِّد و مقلَّد در میان مسلمین نبوده و شاهد بر این مطلب اینکه علمای متقدّمین شیعه مانند شیخ صدوق، مفید، سیّد مرتضی و امثال ایشان رسالۀ عملیّه برای تقلید پیروان خود نداشتند و در یکی از کتب علمای سابق ذکر نشده که تقلید واجب است. از زمانی که صنعت چاپ اختراع و طبع کتاب آغاز شد کم کم رساله‌های مجتهدین معمول شد و برای مردم منتشر گردید و گر نه سابقاً چنین کاری مقدور نبوده، یعنی یک‌نفر عالم نمی‌توانست هزارها و صدها رساله بنویسد و در میان مردم منتشر کند و حتّی خود رسول‌خداص، امیرالمؤمنین÷، سایر ائمّه و خلفا رسالۀ تقلیدیّه نداشتند و برای کسی رسالۀ تقلیدیّه ننوشتند، بلکه از صدر اسلام تا هزار سال بعد تعلیم و تعلّم دین واحکام آن از روی کتاب خدا و سنّت رسول طبق احادیث معتبره واجب و معمول بوده و لذا مردم به کتاب خدا و سنّت رسول آشنا بودند. ولی از وقتی که رساله تقلیدیّه منتشر شد مردم مسلمان به‌ کلّی از کتاب خدا و سنت رسولص بی‌خبر ماندند. امّا علمای اخباری مانند محدّثِ فیض کاشانی، صاحب حدائق [۱۹۴]، استرآبادی [۱۹۵]و صدها نفر دیگر تقلید را حرام می‌دانستند.

[۱۹۳] آخوند شیخ محمد كاظم خراسانى، كفاية الأصول (ص: ۴۷۲). [۱۹۴] منظور از صاحب الحدائق: فقیه، محدث، اخباری، امامی: شیخ یوسف بحرانی (وفات ۱۱۸۶هـ)، مؤلف كتاب «الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة» در ۲۵ جلد. [۱۹۵]ایشان محمد امین بن محمد شریف استرآبادی (وفات سال ۱۰۳۶هـ) مهمان بیت الله الحرام بود که در مکه وفات کرد. وی از افراد سرشناس اخباری شیعه امامیه بود. نقش زیادی در ترویج مذهب اخباری داشت. وی کتابی با عنوان (الفوائد الـمدنية) در رد اصولی‌ها دارد.

مضرّات تقلید و زیانهای آن

در اسلام هر چیزی که ضرر داشته باشد حرام شده و چنانکه در جلد دوّم سفینه البحار صفحه ۷۲ و جلد اوّل صفحه ۵۴ از رسول خداص روایت کرده‌اند که فرمود: «لاضَرَرَ ولاَضِرَارَ فِي الإِسْلاَمِ» [۱۹۶] و در همان کتاب و سایر کتب معتبره وارد شده که: «کُلُّ مُضِرٍّ حَرامٌ» [۱۹۷]. تقلید در دین مضرّات بسیاری دارد که می‌توان گفت ضرر آن از اکثر محرّمات بیشتر است. ما به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

اوّل- پیروی ظنّ و گمان که در اسلام شدیداً ممنوع و مورد نهی الهی است. در سوره یونس آیه ۳۶ فرموده:

﴿وَمَا يَتَّبِعُ أَكۡثَرُهُمۡ إِلَّا ظَنًّاۚ إِنَّ ٱلظَّنَّ لَا يُغۡنِي مِنَ ٱلۡحَقِّ شَيۡ‍ًٔا﴾ [یونس: ۳۶].

«و اکثر ایشان پیروی نمی‌کنند مگر از ظنّ و به هیچ‌ وجه ظنّ و گمان کفایت از حق نمی‌کند».

و در سوره نجم آیه ۲۸ فرموده:

﴿وَإِنَّ ٱلظَّنَّ لَا يُغۡنِي مِنَ ٱلۡحَقِّ شَيۡ‍ٔٗا ٢٨﴾ [النجم: ۲۸].

کلمۀ «شيء» نکره در سیاق نفی مفید عموم است، یعنی گمان و ظنّ در هیچ امری از امور دین کفایت نکند و انسان را به حق نرساند، در صورتی که عموم فقها و مجتهدین فتاوی خود را ظنّی می‌دانند و در کتاب معالم [۱۹۸] و قوانین [۱۹۹] و رسائل [۲۰۰] و سایر کتب خود در باب حجّیّت ظنّ نوشته‌اند که «اجتهاد هو استفراغ الوسع ویا استفراغ الفقیه وسعه في تحصیل الظّنّ». یعنی: اجتهاد عبارتست از اینکه فقیه نیروی خود را مصرف کند در تحصیل ظنّ به حکم شرعی. و باز خود فقها نوشته‌اند حکم ظنّی مجتهد برای مقلد واجب القبول می‌باشد و گویند: «هذا ما أدّی إلیه ظنّي وكلّ ما أدّی إلیه ظنّي فهو حكم الله» (مراجعه شود به باب حجّیّت ظنّ رسائل و قوانین و سایر کتب اصول) یعنی این حکم چیزی است که ظنِّ من به آن رسیده و هر چه گمان من به آن برسد حکم خدا است. بنابراین تقلید از مجتهد پیروی از ظنّ و گمان است و حال آنکه خدا نهی نموده، در سورۀ اسراء آیۀ ۳۶ فرموده:

﴿وَلَا تَقۡفُ مَا لَيۡسَ لَكَ بِهِۦ عِلۡمٌ﴾ [الإسراء: ۳۶].

«پیروی مکن از آنچه بدان علم نداری».

و نهی مفید تحریم است.

دوّم- پیروی رأی اشخاص- یکی از مضّرات تقلید پیروی آراء اشخاص می‌‌باشد و آن در اسلام باطل است، زیرا کسی حقّ صدور رأی ندارد جُز خدا. البتّه مقصود رأی در امور دینی است و حتّی خود رسول خداص حقِّ إظهار رأی نداشت مگر طبق ارائۀ وحی، در سوره نساء آیۀ ۱۰۵ فرموده:

﴿إِنَّآ أَنزَلۡنَآ إِلَيۡكَ ٱلۡكِتَٰبَ بِٱلۡحَقِّ لِتَحۡكُمَ بَيۡنَ ٱلنَّاسِ بِمَآ أَرَىٰكَ ٱللَّهُ﴾ [النساء: ۱۰۵].

«به تحقیق ما این قرآن را به تو نازل نمودیم بحق تا بین مردم طبق آنچه خدا به تو ارائه داده حکم کنی» و آنچه خدا ارائه داده قرآنست.

در سوره یوسف آیه ۴۰ فرموده:

﴿إِنِ ٱلۡحُكۡمُ إِلَّا لِلَّهِ﴾ [یوسف: ۴۰].

يعنی: «حقّ صدور حکم نیست مگر برای خدا».

و در سوره مائده آیه ۴۴ فرموده:

﴿وَمَن لَّمۡ يَحۡكُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡكَٰفِرُونَ ٤٤﴾ [المائدة: ۴۴].

«هر کس به آنچه خدا نازل نموده حکم نکند کافر است».

وسائل الشیعه در کتاب قضا روایت کرده از رسول خداص که فرموده: «إِنَّ اللهَ قَضَى الْجِهَادَ عَلَى الْـمُؤْمِنِينَ فِي الْفِتْنَةِ بَعْدِي- إِلَى أَنْ قَالَ يُجَاهِدُونَ عَلَى الْإِحْدَاثِ فِي الدِّينِ إِذَا عَمِلُوا بِالرَّأْيِ فِي الدِّينِ وَلَا رَأْيَ فِي الدِّينِ إِنَّمَا الدِّينُ مِنَ الرَّبِّ أَمْرُهُ وَنَهْيُه‏». یعنی: «به تحقیق خدای تعالی جهاد را برای مؤمنین پس از من واجب کرده که با چیزهای تازه پیدا شدۀ دینی جهاد و پیکار نمایند وقتیکه به رأی عمل کنند در دین و حال آنکه رأی در دین نباشد، همانا دین از پروردگار است امر و نهی آن منحصر است به او» پس مؤمنینِ زمان ما باید جهاد و پیکار نمایند تا بدعت تقلید را بردارند. در سوره مائده آیه ۴۸ فرموده:

﴿فَٱحۡكُم بَيۡنَهُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُۖ وَلَا تَتَّبِعۡ أَهۡوَآءَهُمۡ﴾ [المائدة: ۴۸].

«بین آنان به آنچه خدا نازل نموده حکم‌ نما و پیروی آراء ایشان مکن».

بنابر‌این ‌آیات صریحه و اخبار صحیحه، پیروی رأی اشخاص باطل است و باید کوشش کرد تا این باطل بر طرف گردد. آیا به مجتهدین حقِّ صدور رأی داده شده؟! آیا آراء ایشان از وحی است؟ اگر از وحی است پس چرا به فوت مجتهد آراء او باطل می‌شود و از بین می‌رود؟ چرا پس از فوت، تقلید از احکام او باطل است؟ آیا حکم خدا از بین رفتنی است؟ آیا حکم خدا تغییر می‌کند؟ این آراء اگر از خداست پس چرا برخلاف یکدیگر است؟

سوّم- ضرر سوم ماندن در جهل و کفر است- نتیجۀ تقلید چنانکه برای هر خردمندی محسوس است، بی‌خبری و جهل مردم مقلّد به کتاب خدا و سنّت یعنی روش رسول خداص و احادیث دینی است. شما اگر به یکی از این مقلّدین بگویی خدا در قرآن مکرّر فرموده جُز مرا مخوانید، و دعا عبادتست و خواندن غیر‌ خدا در عبادت شرک‌ است و خدا آن‌ را شرک دانسته و نفرموده: بندگان مقرّب مرا بخوانید، به علاوه طبق آیات قرآن بندگان مقرّب خدا پس از مرگ به دارالسّلام بهشت خواهند رفت و روحشان از دنیا بی‌خبر است، شما چرا در مجالس دینی آنان را می‌خوانید؟ در جواب ما می‌گویند: ما مقلّدیم. ملاحظه کنید از برکت تقلید در شرک وارد شده‌‌اند. از دیگری می‌پرسی آیا خدا که حاضر و ناظر در هر مکان و شاهد بر هر چیزیست، آیا انبیاء و اولیاء نیز در این صفات با خدا شریکند و این صفات را دارند؟ می‌گوید: بلی، می‌پرسی به چه دلیل؟ مگر خدا نفرموده: ﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞ﴾ در جواب می‌گوید: ما مقلّدیم!

به یک مرد شصت ساله گفتم بیا آیات قرآن را بفهم، گفت: ما مقلّدیم، آقا فرموده قرآن قابل فهم نیست و هرکس بفهمد گمراه می‌شود، من مقلّد شش نفر از علما می‌باشم. به نظر این بیچاره قرآن کتاب هدایت نیست و کتاب گمراهی است، چرا؟ چون مقلّد است، در صورتی که حق تعالی در سورۀ یوسف آیۀ ۱۰۷ فرموده:

﴿قُلۡ هَٰذِهِۦ سَبِيلِيٓ أَدۡعُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِۚ عَلَىٰ بَصِيرَةٍ أَنَا۠ وَمَنِ ٱتَّبَعَنِي﴾ [یوسف: ۱۰۷].

یعنی: «بگو این است راه من که می‌خوانم به سوی خدا با بصیرت و بینایی، من و هر کس پیرو من است».

آیا کسی که پیرو پیغمبراسلام است نباید بصیرت و فهم عقلی داشته باشد و نباید کتاب خدا را بفهمد؟

خدا در سوره انعام آیۀ ۱۰۴ فرموده:

﴿قَدۡ جَآءَكُم بَصَآئِرُ مِن رَّبِّكُمۡ﴾ [الأنعام: ۱۰۴].

«این قرآن بینايی‌ها می‌باشد که برای شما از پروردگار شما آمده است».

چهارم- انحطاط فکری- اکثر ملّت اسلام در اثر تقلید، فکر خود را به کار نینداخته و رشد فکری و عقلی ندارند، زیرا انسان هر قدر فکر خود را به کار اندازد و عقل خود را معطّل نگذارد ترقّی و رشد عقلی پیدا می‌کند و فکر او ضعیف نمی‌‌ماند، ولی ملّت و تودۀ ما امروزه حاضر نیست در یکی از مسائل دینی خود فکر کند، زیرا می‌گوید: ما مقلّدیم و این کلمۀ «مقلّدیم» را به ایشان یاد داده‌اند تا مبادا بیدار شوند و به برکت قرآن بصیرت پیدا کنند، تازه اگر برای بیداری این مردم کسی کتاب علمی و یا تحقیقی بنویسد فوری فتوی صادر می‌شود که کتاب او را نخوانید، کتاب خرافات را می‌خوانند امّا کتابی که برای نشر حقائق باشد نباید بخوانند.

پنجم- عدم تمیز حق از باطل- عدم تمیز حق از باطل محلّ ابتلای اکثر مردم است و لذا می‌بینی گوینده‌ای بر منبر می‌رود و به نام دین هر چه باطل است می‌گوید و کسی جرأت جلوگیری و ایراد ندارد زیرا باطل‌های او مشتری بسیار دارد، او برای مردم شفیع می‌تراشد و گناه را می‌بخشد و بهشت‌ها حواله می‌دهد و به نظرِ مردم مطالب او مطالب الهی است، و عوام هم مشتری همین چیزها است. گاهی از یک نفر منبری فاضل مطالب ضدّ قرآنی شنیده می‌شود از جمله می‌گوید: شیعه علی÷ نه سئوال دارد نه جواب نه حساب و یکسره به بهشت می‌رود و هیچ فرشته‌ای جرأت سؤال از او ندارد. باید گفت اینها ضّد قرآن ‌است، زیرا قرآن در سورۀ اعراف آیه ۶ فرموده:

﴿فَلَنَسۡ‍َٔلَنَّ ٱلَّذِينَ أُرۡسِلَ إِلَيۡهِمۡ وَلَنَسۡ‍َٔلَنَّ ٱلۡمُرۡسَلِينَ ٦﴾ [الأعراف: ۶].

«البتّه ما از تمام امّت‌ها سؤال می‌کنیم و البتّه از پیامبران سؤال می‌کنیم».

چگونه از شیعۀ علی÷ سؤال نمی‌شود مگر شیعه از امّت پیغمبر نیست؟ در جواب خواهد گفت: اینها خریدار دارد ولی سخن حق خریدار ندارد.

مقدسین ما از حقّ و باطل بی‌خبرند، چرا، برای اینکه مقلّدند. یک نفر جوان فارغ التّحصیل دانشگاه تهران رفته بود اروپا با یک نفر مبلّغ مسیحی مذاکره کرده بود که شما مبلّغ مسیحی آیا در اسلام تحقیقاتی کرده‌اید؟ آیا احتمال نمی‌دهید اسلام حق باشد؟ او در جواب گفته بود خود شما که یک نفر دانشجوی مسلمانید دربارۀ اسلام تحقیقاتی کرده‌اید؟ جوان مسلمان می‌گوید: ما وجوهات خود را به یک عده آخوند می‌دهیم تا آنها بروند تحقیق کنند و ما موظّف به تحقیق نیستیم زیرا ما مقلّدیم. ملاحظه بفرمایید یک نفر دانشجوی اسلامی از اسلام بی‌خبر است به عنوان اینکه مقلّد است. و در اثر تقلید آنچه عقاید باطله بوده در میان مسلمین وارد شده است.

گاهی فلان آیت الله که مرجع شده در اثر فعالیّت تبلیغاتی، از قرآن به ‌کلّی بی‌اطّلاع است و معلوماتش عبارت است از عقاید فلاسفه یونان، تصوّف و یا کتب غُلاة شیعه و در اثر مرجعیّت او عقاید باطلۀ فلاسفه و کفریّات غُلاة و صوفیّه نشر شده است، ولی عوام بیچاره خبر ندارد، زیرا او مقلّد است، پس در اثر جهل مردم و تقلید ایشان بدترین خلق خدا چنانکه حضرت عسکری÷ فرموده مرجع تقلید شده، چنانکه در سفینه البحار جلد دوّم صفحۀ ۵۷ روایت کرده از امام حسن عسکری÷ که به ابی هاشم فرموده: «سَيَأْتِي زَمَانٌ عَلَى النَّاسِ وُجُوهُهُمْ ضَاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ وَقُلُوبُهُمْ مُظْلِمَةٌ مُتَكَدِّرَةٌ؛ السُّنَّةُ فِيهِمْ بِدْعَةٌ وَالْبِدْعَةُ فِيهِمْ سُنَّةٌ الْـمُؤْمِنُ بَيْنَهُمْ مُحَقَّرٌ وَالْفَاسِقُ بَيْنَهُمْ مُوَقَّرٌ أُمَرَاؤُهُمْ جَاهِلُونَ جَائِرُونَ وَعُلَمَاؤُهُمْ فِي أَبْوَابِ الظَّلَمَةِ [سَائِرُونَ‏] أَغْنِيَاؤُهُمْ يَسْرِقُونَ زَادَ الْفُقَرَاءِ وَأَصَاغِرُهُمْ يَتَقَدَّمُونَ عَلَى الْكُبَرَاءِ وَكُلُّ جَاهِلٍ عِنْدَهُمْ خَبِيرٌ وَكُلُّ مُحِيلٍ عِنْدَهُمْ فَقِيرٌ لَا يُمَيِّزُونَ بَيْنَ الْـمُخْلِصِ وَالْـمُرْتَابِ لَا يَعْرِفُونَ الضَّأْنَ مِنَ الذِّئَابِ عُلَمَاؤُهُمْ شِرَارُ خَلْقِ اللهِ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ لِأَنَّهُمْ يَمِيلُونَ إِلَى الْفَلْسَفَةِ وَالتَّصَوُّفِ وَايْمُ اللهِ إِنَّهُمْ مِنْ أَهْلِ الْعُدُولِ وَالتَّحَرُّف‏» (تا آخر). یعنی: «به این زودی زمانی بر مردم بیاید که چهره‌هایشان شاد و خندان و دلهایشان تیره و تار است، سنّت رسول خداص نزدشان بدعت و بدعت نزدشان سنّت، مؤمن نزد ایشان محقّر و فاسق نزدشان موقّر است؛ أمراء ایشان ستمگر و علماء ایشان با ستمگران همقدم‌اند، ثروتمندانشان توشۀ فقراء را بدزدند و کوچک‌ها بر بزرگان مقدّم شوند، هر نادانی نزد ایشان خبیر است، بین مخلص و منافق فرق نگذارند و میش را از گرگ نشناسند، علمای ایشان بدترین خلق خدایند بر روی زمین، زیرا ایشان مایلند به فلسفه و تصوّف و به خدا قسم ایشانند اهل عداوت و انحراف تا آخر کلام امام÷».

امروزه هر دانشمند موحّد بیدار که بخواهد مردم را بیدار کند و کتابی بنویسد خواندن کتاب او را تحریم می‌کنند و اگر عقاید قرآنی را بیان کند و یا یکی از عقاید باطله و خرافات را معرّفی کند، همین فیلسوفان فلسفه‌مآب او را می‌کوبند و یا تکفیر کرده و ملّت بیچاره را در کفر و خرافات نگه می‌دارند.

ششم- پستی و اضمحلال: تقلید مشتقّ از قلاده است و قلاده را به گردن حیوانی می‌اندازند و او را همراه می‌برند، گویا آنکه تقلید را واجب می‌داند مردم را حیوان فرض کرده و مقلّدین او به چنین پستی تن می‌دهند و خود را از استقلال فکری باز داشته و اطاعت بدون مدرک را انتخاب کرده‌اند و این دلیل بر پستی و اضمحلال ملّتی است و همین را خدا مذّمت کرده و لذا تمام اقسام آن را باطل شمرده:

اوّل- تقلید از آباء و اجداد که در سوره مائده آیۀ ۱۰۴ فرموده:

﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمۡ تَعَالَوۡاْ إِلَىٰ مَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ وَإِلَى ٱلرَّسُولِ قَالُواْ حَسۡبُنَا مَا وَجَدۡنَا عَلَيۡهِ ءَابَآءَنَآۚ أَوَلَوۡ كَانَ ءَابَآؤُهُمۡ لَا يَعۡلَمُونَ شَيۡ‍ٔٗا وَلَا يَهۡتَدُونَ ١٠٤﴾ [المائدة: ۱۰۴].

«و چون به ایشان گفته شود بیایید به سوی آنچه خدا نازل نموده و به سوی رسول، گویند همان روش پدران خود را که یافته‌ایم برای ما کافی است،آیا و اگر چه پدرانشان نادان و از هدایت دور بوده‌ باشند (باز آنان پیروی می‌کنند).

دوّم- تقلید از بزرگان و آقایان و علمای دینی خود، چنانکه در سورۀ احزاب آیات ۶۶ و ۶۷ و ۶۸ فرموده:

﴿يَوۡمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمۡ فِي ٱلنَّارِ يَقُولُونَ يَٰلَيۡتَنَآ أَطَعۡنَا ٱللَّهَ وَأَطَعۡنَا ٱلرَّسُولَا۠ ٦٦ وَقَالُواْ رَبَّنَآ إِنَّآ أَطَعۡنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَآءَنَا فَأَضَلُّونَا ٱلسَّبِيلَا۠ ٦٧ رَبَّنَآ ءَاتِهِمۡ ضِعۡفَيۡنِ مِنَ ٱلۡعَذَابِ وَٱلۡعَنۡهُمۡ لَعۡنٗا كَبِيرٗا ٦٨﴾ [الأحزاب: ۶۶-۶۸].

«روزی که صورت ایشان در آتش دوزخ بگردد، می‌گویند ای کاش اطاعت کرده بودیم خدا را و اطاعت کرده‌ بودیم رسول را و گویند پروردگارا ما وآقایان و بزرگان خود را اطاعت کردیم که ما را گمراه کردند، پروردگارا عذاب ایشان را دو مقابل کن و ایشان را لعن نما لعن بزرگی».

البتّه آیات دیگری نیز در ذمّ تقلید آمده مانند آیه ۲۱ سورۀ ابراهیم، آیۀ ۴۷ سورۀ غافر و آیۀ ۳۱ تا ۳۳ سورۀ سبأ. متأسّفانه ملت ما در اثر تقلید و فقدان تحقیق، از این آیات الهی بی‌خبرند. مسلمین باید بدانند که اسلام دین تحقیقی است نه تقلیدی، دین علمی است نه ظنّی و گمانی. در زمان ما دین تقیلدی دین تحقیقی را پامال کرده و تمام خرافات و موهومات را به نام دین وارد اسلام کرده‌اند. و حتّی به قول صاحب معالم تمام مجتهدین متأخّرین خودشان مقلّد متقدّمین بوده و خود مقلّد سابقین می‌باشند.

امید است دانشمندان بیدار و مجتهدین حقیقی از خدا بترسند و حرمت تقلید را کتمان نکنند و وجوب تعلیم و تعلّم امور دین را اعلام نمایند و مردم نیز طبق آیۀ ۱۰۸ سوره یوسف بصیرت پیدا کنند.

ضرر هفتم و هشتم تقلید- عدم احساس مسئولیت: عدم احساس مسئولیّت گناه بزرگی است. ملّتی که وظیفۀ خود را تقلید می‌داند خود را مسئول تحقیق نمی‌داند و حسّ کنجکاوی و تحقیق او کور شده است، لذا در زمان ما هیچ کس خود را مسئول فهم حقایق دینی و نشر آن نمی‌داند و جلوگیری از خرافات نمی‌کند. مردمی که در امور دینی تحقیقی نکرد‌ه‌‌اند هرچه به نام دین گفته شود باور می‌کنند و در مقابل آن پول می‌دهند، فعلاً در ایران هرساله میلیونها تومان خرج ترویج خرافات زیر عنوان ترویج دین می‌شود، و نظر مردم به دهان ملاّ و مرجع است، اگر مرجعِ او به کسی که در منبر، خرافه وباطل بافته، طیّب الله گفت و یا سکوت کرد، او خیال می‌کند تمامش حق بود و اگر کسی اعتراض کند، می‌گوید: تو بهتر می‌فهمی و یا آن مجتهدی که در مجلس بود؟ پس چرا او اعتراض نکرد؟

ضرر نهم- تقلید در اصول دین: برای مردمی که تقلید عادت شده است حتّی در اصول دین خود تقلید می‌کنند و اگر مجتهد ایشان بنویسد که در اصول دین تقلید جائز نیست، نه مقلّدینِ او گوش به این فتوی می‌دهند و نه خود آن مجتهد به این فتوایش عمل می‌کند و باز در اصول دین فتوی می‌دهد و مقلّدینِ او می‌پذیرند. چنانکه یکی از مجتهدین زمان ما نوشته: تقلید در اصول دین جائز نیست و خود فتوی داده که امام مانند خدا همه جا حاضر و ناظر است و مجتهد دیگر مانند او فتوی داد بر ضدّ صد آیه از قرآن که امام خالق و مکّون جهانست و می‌تواند چیزی را از عدم بوجود آورد و به واسطۀ قدرتی که خدا به او عطا کرده ولایت تکوینی دارد و چون ایشان به چنین کفریّات و شرکیّات فتوی داد، عموم عوام پذیرفتند، زیرا مقلّدند و عقاید حقّه را از روی مدارک نمی‌دانند و چون به تقلید عادت کرده‌اند لذا حوصلۀ تحقیق ندارند. و لذا بیشتر عقاید و اعمالی که دارند موهومات و خرافات می‌باشد و از اسلام نیست.

ضرر دهم- دکّان دینی: ما به مجتهدین حقیقی ایرادی نداریم ولی در اثر تقلیدِ عوام و دادن وجوهات، هر طالب دنیا و نا اهلی به فکر مرجعیّت و گرفتن وجوهات افتاده، حال آن وجوهات مدرک دینی دارد یا ندارد بحثی است جدا، ما کاری نداریم، ولی اکثر در راه هوی وهوس و تحکیم مرجعیّت صرف می‌شود و فرزندان و اصحاب او منزلها خریده و دستگاهی راه انداخته و درباری ساخته و در هر شهر وکلایی گذاشته که کاری ندارند جُز رفتن درب دکّان این و آن و حساب اموال مردم زحمتکش را کشیدن، فلان زن چرخ‌ریس و فلان بارکش قد خمیده نیز باید مقداری از اموال خود را بدهد تا مال او حلال شود و آقا هر چه خواست به هر کس میل دارد خصوصاً به متملّقین و چاپلوسان بدهد، تا آنان در منبرها تعریف کرده و نظر مردم عوام را نسبت به او جلب کنند و حتّی در مشاهد پول به خدّام آستانه می‌دهند که زوّار را برای حسابِ مال نزد آقا ببرند. من خود سیّدی را سراغ دارم چون از نجف برگشت و به مشهد آمد، نان خالی نداشت آقایان و طلاب مشهد پیشنهاد کردند که ما حاضریم کتب خود را بفروشیم و شما را اداره کنیم که در مشهد بمانید و اکنون پس از چند سال فرزند او میلیونها ملک خریده و او با این خرابکاری‌ها خود را واجب‌الإطاعه، نایب‌الإمام و سلطان بی‌تاج و تخت می‌داند و با حکومتها در ظاهر مخالفت می‌ورزد و همواره بر گردن مردم ساده لوح سوار است، با اینکه پیغمبران خدا و امامان ‡ کار می‌کردند، اینان کاری ندارند جُز ریاکاری و گرفتن اموال مردم به نام فقرا، ایتام و صرف در تعیّنات خود و هر کس به ملاقات آقا برود اگر وجوهات آورده اذن ملاقات می‌دهد و إلاّ فلا. و به اضافه هزاران حکم غیر ما أنزَلَ الله آورده‌‌اند، اگر زمان رسول خداص محّرمات صد بوده فعلاً زمان ما هزار شده و دین مشکل سنگینی که قرآن مخالف آنست آورده‌‌‌اند. پس ملّت باید بیدار شود و زیر بار احکام سنگین ایشان نرود. خدای تعالی در وصف رسول خود در سورۀ اعراف آیۀ ۱۵۷ فرموده:

﴿وَيَضَعُ عَنۡهُمۡ إِصۡرَهُمۡ وَٱلۡأَغۡلَٰلَ ٱلَّتِي كَانَتۡ عَلَيۡهِمۡ﴾ [الأعراف: ۱۵۷].

«این پیغمبر بر می‌دارد از ایشان بارهای سنگین و غلهایی که بر گردۀ ایشان بوده (از طرف پیشوایان و احبارشان)».

اسلام دینی سهل و ساده بوده، ولی اینان آن قدر احوط و اقوی بر آن افزوده و آن قدر شاخ و برگ برای آن تراشیده‌‌اند که به‌کلّی عوض شده.

ضرر یازدهم- ایجاد اختلاف: یکی از زیانهای بزرگ تقلید ایجاد اختلاف میان مسلمین است، آن مجتهد می‌گوید نماز جمعه واجب عینی است، مجتهد دیگر می‌گوید واجب تخییری است، سوّمی می‌گوید حرام است، چهارمی می‌گوید: مستحب است. پنجمی می گوید: مکروه است. آن مجتهد می‌گوید: فرو رفتن در آب مبطل روزه است، دیگری می‌گوید مبطل نیست. و همچنین در اکثر مسائل اختلاف دارند و کمتر مسئله‌ای است که مورد اختلاف نباشد. شما عروة‌الوثقی را با حواشی آن و یا کتاب «منهاج الکرامه» و یا «مختلف العلامه» را ملاحظه کنید تا به اختلاف فقها در اکثر مسائل پی برید. آیا خدا امر به اختلاف کرده و اینان اطاعت خدا می‌کنند و یا خدا از اختلاف نهی کرده و اینان عصیان خدا کردند.

امیرالمؤمنین علی÷ درخطبۀ ۱۸ در ذمّ اختلاف علماء در فتوی فرموده: «تَرِدُ عَلَى أَحَدِهِمُ الْقَضِيَّةُ فِي حُكْمٍ مِنَ الْأَحْكَامِ فَيَحْكُمُ فِيهَا بِرَأْيِهِ ثُمَّ تَرِدُ تِلْكَ الْقَضِيَّةُ بِعَيْنِهَا عَلَى غَيْرِهِ فَيَحْكُمُ فِيهَا بِخِلَافِ قَوْلِهِ ثُمَّ يَجْتَمِعُ الْقُضَاةُ بِذَلِكَ عِنْدَ الْإِمَامِ الَّذِي اسْتَقْضَاهُمْ فَيُصَوِّبُ آرَاءَهُمْ جَمِيعاً وَإِلَهُهُمْ وَاحِدٌ وَنَبِيُّهُمْ وَاحِدٌ وَكِتَابُهُمْ وَاحِدٌ فَأَمَرَهُمُ اللهُ [تَعَالَى‏] سُبْحَانَهُ بِالاخْتِلَافِ فَأَطَاعُوهُ أَمْ نَهَاهُمْ عَنْهُ فَعَصَوْهُ أَمْ أَنْزَلَ اللهُ سُبْحَانَهُ دِيناً نَاقِصاً فَاسْتَعَانَ بِهِمْ عَلَى إِتْمَامِهِ أَمْ كَانُوا شُرَكَاءَ لَهُ فَلَهُمْ أَنْ يَقُولُوا وَعَلَيْهِ أَنْ يَرْضَى أَمْ أَنْزَلَ اللهُ سُبْحَانَهُ دِيناً تَامّاً فَقَصَّرَ الرَّسُولُ صعَنْ تَبْلِيغِهِ وَأَدَائِهِ وَاللهُ سُبْحَانَهُ يَقُولُ: ﴿مَّا فَرَّطۡنَا فِي ٱلۡكِتَٰبِ مِن شَيۡءٖ﴾ وَفِيهِ [تِبْيَانُ كُلِ‏] تِبْيَانٌ لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَذَكَرَ أَنَّ الْكِتَابَ يُصَدِّقُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَأَنَّهُ لَا اخْتِلَافَ فِيهِ فَقَالَ سُبْحَانَهُ: ﴿وَلَوۡ كَانَ مِنۡ عِندِ غَيۡرِ ٱللَّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ ٱخۡتِلَٰفٗا كَثِيرٗا﴾. یعنی: «قضیّه‌ای بر یکی از این علماء در حکمی از احکام وارد می‌شود، او در آن قضیّه حکم می‌کند به رأی خود، سپس همان قضیّه بعینه بر دیگری وارد می‌شود او به خلاف قول اوّلی حکم می‌کند، سپس همۀ ایشان نزد آنکه به ایشان قضاوت داده (تصدیق اجتهاد و قضاوت ایشان را کرده) جمع می‌شوند او رأی همه را صواب می‌شمرد و حال آنکه خدای ایشان یکی، پیغمبرشان یکی، کتابشان یکی و دینشان یکی است. آیا خدایتعالی ایشان را امر به اختلاف کرده است و ایشان از او اطاعت کرده‌‌اند؟! و یا خدا ایشان را نهی از اختلاف کرده و آنان عصیان نموده‌اند؟ و یا خدا دین ناقصی فرستاده که به کمک ایشان آن را کامل و تمام کند و یا اینان شریکان خدایند برای اتمام دین او، که ایشان بگویند و خدا بپذیرد! و یا خدای سبحان دین تامّ و تمامی نازل کرده و رسول او از رسانیدن کوتاهی نموده و حال آنکه خدای سبحان فرموده است: ما فروگذار نکردیم در این قرآن چیزی را و فرموده است: بیان هر چیزی را در این قرآن است و یادآوری نموده که بعضی از آیات آن بعض دیگر را تصدیق می‌کند و در آن اختلافی نیست، پس فرموده: و اگر از نزد غیر خدا بود اختلاف بسیاری در آن می‌یافتید».

نویسنده گوید: تعجّب است با این کلام، چگونه شیعیان او بر خلاف قول او از چنین مجتهدان تقلید کرده و بیدار نمی‌شوند، بعضی از مردم برای عذرتراشی می‌گویند اختلاف در فروع اشکالی ندارد. جواب این است که اشکال شدید دارد و حضرت همین اختلاف در فروع را مذّمت کرده، زیرا در زمان او مردم اختلاف در اصول دین نداشتند. خطبۀ امام در مذّمت اختلاف در حکم است نه در اصول دین و حال آنکه کسی حقِّ صدور حکم ندارد جُز خدا.

[۱۹۶] در اسلام ضرر رساندن بخود و دیگران جایز نیست. [۱۹۷] هر چیز مضری حرام است. [۱۹۸] مقصود كتاب (معالم الدين وملاذ الـمجتهدين) در اصول فقه است، که به اسم (الـمعالم) مشهور شده واز جمله کتابهایی بوده که در مراحل سطح در حوزه های علمیه شیعه تدریس می شود، و نویسنده آن فقیه: حسن بن زین الدین عاملی است، معروف به ابن شهید ثانی (وفات ۱۰۱۱هـ). [۱۹۹] مقصود كتاب (قوانين الأصول) در اصول فقه است، که به اسم (القوانين) مشهور شده، نوشته فقیه اصولی: میرزا ابوالقاسم بن مولى حسن شفتی جیلانی قمِّی، معروف به محقِّق قمی(وفات ۱۲۳۱هـ) و در قم دفن شده؛ و از جمله کسانی بود که معتقد به تحریف قرآن بود، همانطوریکه در کتابش القوانین آن را ذکر کرده، با وجودی که از اصولیین بود. [۲۰۰] مقصود كتاب «فرائد الأصول» معروف بـه «الرسائل» تألیف مجتهد شیخ مرتضى انصاری (ت ۱۲۸۱هـ)؛ و از مهمترین کتابهای اصول فقه جعفری به شمار می‌آید؛ و از کتاب‌های درسی اساسی در علم اصول فقه در مرحله سطح در حوزه های علمیه شیعه است.

حق صدور حکم منحصر به خدا است

قرآن میزان است برای تعیین حق و باطل چنانچه در سورۀ شوری آیۀ ۱۷ فرموده:

﴿ٱللَّهُ ٱلَّذِيٓ أَنزَلَ ٱلۡكِتَٰبَ بِٱلۡحَقِّ وَٱلۡمِيزَانَ﴾ [الشوری: ۱۷].

«خدا آنست که نازل نموده این قرآن و میزان را به حقّ».

پس هرمطلب دینی باید با قرآن سنجیده شود، اگر موافق قرآن باشد صحیح و إلاّ باطل است، زیرا رسول خداص و یا امام و یا مجتهد حق ندارند چیزی بر خلاف کلام خدا و بر ضدّ آن بگویند. قرآن برای بیدار کردن و هشیار نمودن و چشم بصیرت را باز کردن آمده؛ نه برای تقلید و با چشم بسته به دنبال این و آن رفتن، در سورۀ یوسف آیۀ ۱۰۸ فرموده:

﴿قُلۡ هَٰذِهِۦ سَبِيلِيٓ أَدۡعُوٓاْ إِلَى ٱللَّهِۚ عَلَىٰ بَصِيرَةٍ أَنَا۠ وَمَنِ ٱتَّبَعَنِي﴾ [یوسف: ۱۰۸].

و در سورۀ جاثیه در وصف قرآن در آیه ۲۰ فرموده:

﴿هَٰذَا بَصَٰٓئِرُ لِلنَّاسِ وَهُدٗى وَرَحۡمَةٞ لِّقَوۡمٖ يُوقِنُونَ ٢٠﴾ [الجاثیة: ۲۰].

یعنی این قرآن برای بصیرت هر انسانی آمده. مگر اینکه مقلّد از کلمۀ ناس وانسان خارج باشد. البتّه او هم انسان است. به مقلّدی که بخواهد دست از کوری بردارد و بینا شود، باید گفت خدا در سوره یوسف آیۀ ۴۰ فرموده:

﴿إِنِ ٱلۡحُكۡمُ إِلَّا لِلَّهِ﴾ [یوسف: ۴۰].

«کسی حق اظهار حکم ندارد جُز خدا».

و در سوره کهف آیه ۲۶ فرموده:

﴿وَلَا يُشۡرِكُ فِي حُكۡمِهِۦٓ أَحَدٗا﴾ [الکهف: ۲۶].

«خدا هیچ کس را شریک در حکم و وضع قانون قرار نداده».

پس آنکه به امام می‌گوید: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا شَرِيكَ الْقُرْآن‏!» [۲۰۱] مخالفت با قرآن کرده است، شما ملاحظه کنید به استناد روایات مجعوله هزاران حکم و مطالب ضدّ قرآنی به‌ وجود آورده‌اند و مردم بی‌خبر از قرآن در اثر تقلید همه را پذیرفته‌اند. ما می‌پرسیم: آیا رسول خداص حقّ صدور رأی و یا ایجاد حکم از خودش داشت یا خیر؟ آیا او می‌تواند چیزی را حرام کند یا خیر؟ قرآن می‌گوید: خیر. در اوّل سورۀ تحریم فرموده:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَآ أَحَلَّ ٱللَّهُ لَكَ﴾ [التحریم: ۱].

«هان، ای پیغمبر، چرا حرام می‌کنی آنچه را خدایت حلال کرده برای تو».

جایی که رسول خداص حقِّ وضع حکم ندارد. چگونه دیگران دارند؟ در این صورت چرا برای قبور و حرم اولاد او صدها حکم تحریم جعل نموده‌اند و می‌گویند دخول حایض در حرم و رواق آنان حرام و دخول جنب حرام و دخول نفساء حرام است؟ آیا این احکام برای حرم و رواقها در زمان رسول‌خداص نازل شده و یا پس از صدها سال پس ‌از ساختن حرمها، این احکام نازل شده؟ آیا زنان و کنیزان رسول خداص وأئمّه علیهم السّلام در خانۀ ایشان جنب، حائض و نفسا نمی‌شدند و یا فوری امر به اخراج می‌شدند؟ آیا این احکام در کتاب خدا و رسول است و یا ساختۀ دیگران؟ مردم نمی‌دانند زیرا مقلّدند. آیا آیۀ: ﴿وَمَن لَّمۡ يَحۡكُم بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ...﴾ در قرآن نیست؟ آیا در اسلام تقلید واجب شده یا تعلیم و تعلّم؟

[۲۰۱] سلام بر تو ای شریک قرآن؛

تعلیم و تعلم واجب، و تقلید حرام است

اسلام دین تعلیم و تعلّم است. رسول خداص فرموده: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ»( [۲۰۲] در آیۀ ۲ سورۀ جمعه حق تعالی فرموده:

﴿هُوَ ٱلَّذِي بَعَثَ فِي ٱلۡأُمِّيِّ‍ۧنَ رَسُولٗا مِّنۡهُمۡ يَتۡلُواْ عَلَيۡهِمۡ ءَايَٰتِهِۦ وَيُزَكِّيهِمۡ وَيُعَلِّمُهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡحِكۡمَةَ﴾ [الجمعة: ۲].

«خدایتعالی در میان بی‌سوادان رسولی از خودشان برانگیخت که برای ایشان کتاب او را تلاوت کند و پاکیزه‌شان نماید و علم و حکمت به ایشان بیاموزد».

طبق این آیه وظیفۀ رسول یاد دادن علم وحکمت است، علما نیز باید به رسول خداص اقتدا کنند نه اینکه در عوض تعلیم و تعلّم، مردم را به تقلید وا دارند. آیا أخذ فتوای بدون فهم دلیل، علم است؟ رأی مجتهد ظنّی است و گرفتن رأی ظنّی علم نیست. تعلیم و تعلّم عبارتست از یاد گرفتن چیزی از مدرک و دلیل، ولی تقلید گرفتن رأی است بدون مدرک و دلیل. پس تعلیم و تعلّم با تقلید تفاوت بسیار دارد. بسیاری از مردم برای رفع مسئولیّت در قیامت و رفع مؤاخذۀ الهی یک رساله می‌گیرند و در منزل می‌گذارند تا ده سال و اصلاً نمی‌دانند در آن رساله چیست، فقط وجدان خود را قانع کرده و از کتاب خدا و سنّت رسول به ‌کلّی بی‌خبر مانده و به آن کاری ندارند. یک مرتبه پس از ده سال خبر می‌رسد که آن مجتهد صاحب رساله فوت شده و رساله او به درد نمی‌خورد. اینان چگونه دل خود را خوش کرده‌اند، امیرالمؤمنین÷ در کلمات قصار نهج‌البلاغه فرموده: «النَّاسُ ثَلَاثَةٌ عَالِمٌ رَبَّانِيٌّ وَمُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِيلِ نَجَاةٍ وَهَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَلَمْ يَلْجَئُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيق‏». یعنی: «مردم سه دسته‌اند: عالم ربّانی و متعلّم یعنی دانشجویی که با کسب علم راه نجات را می‌جوید، دستۀ سوّم مگسهای آلوده‌ای که به نور علم روشن نشده وبه تکیه‌گاه محکمی پناه نبرده‌اند.»

حال ما از مردم مقلّد می‌پرسیم شما از کدامیک از این سه دسته می‌باشید؟ پس چرا خود را به نور علم روشن نکرده و داخل فرقۀ سوّم مانده‌اند؟ آیا قول امام خود را قبول ندارید؟

خدا در سورۀ رعد آیۀ ۱۹ فرموده:

﴿أَفَمَن يَعۡلَمُ أَنَّمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ مِن رَّبِّكَ ٱلۡحَقُّ كَمَنۡ هُوَ أَعۡمَىٰٓ﴾ [الرعد: ۱۹].

یعنی: «آیا آنکه می‌داند که آنچه بسوی تو از پروردگارت نازل شده حق است و به آن دانا شده مانند کسی است که او کور است؟».

حال ای اهل تقلید شما به آیات قرآن دانایید یا کورید؟ امام صادق÷ به اصحابش فرمود: «عَلَيْكُمْ بِالتَّفَقُّهِ فِي دِينِ اللهِ، وَلَا تَكُونُوا أَعْرَاباً؛ فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ يَتَفَقَّهْ فِي دِينِ اللهِ، لَمْ يَنْظُرِ اللهُ إِلَيْهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَلَمْ يُزَكِّ لَهُ عَمَلًا» [۲۰۳]. یعنی: «بر شما واجب است در دین خدا دانا و فقیه شوید و مانند اعراب بیابانی نباشید زیرا هر کس به دین خود دانا نشود خدا روز قیامت نظر رحمت به او نکند و عمل او را نپذیرد». و صدها روایت دیگر وارد شده که باید دین را تعلم نمود نه تقلید. خدایتعالی تمام جهان را خلق نمود تا بشر عالِم گردد، و در سورۀ طلاق آیۀ ۱۲ فرموده:

﴿ٱللَّهُ ٱلَّذِي خَلَقَ سَبۡعَ سَمَٰوَٰتٖ وَمِنَ ٱلۡأَرۡضِ مِثۡلَهُنَّۖ يَتَنَزَّلُ ٱلۡأَمۡرُ بَيۡنَهُنَّ لِتَعۡلَمُوٓاْ﴾

[الطلاق: ۱۲].

«خدا خلق نمود هفت طبقۀ آسمان را و همچنین زمین را مانند آنها، فرمان را نازل می‌کند بین آنها، تا دانشمند شوید».

دین اسلام تعلّم علم را واجب و در مقابل از تقلید مذمّت کرده و تقلید را عبادت غیرخدا و شرک شمرده، در آیه ۷۹ سوره آل عمران فرموده:

﴿مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُؤۡتِيَهُ ٱللَّهُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡحُكۡمَ وَٱلنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُواْ عِبَادٗا لِّي مِن دُونِ ٱللَّهِ وَلَٰكِن كُونُواْ رَبَّٰنِيِّ‍ۧنَ بِمَا كُنتُمۡ تُعَلِّمُونَ ٱلۡكِتَٰبَ وَبِمَا كُنتُمۡ تَدۡرُسُونَ ٧٩﴾ [آل عمران: ۷۹].

«بشری که خدا به او کتاب، حکمت و نبوّت داده حق ندارد بگوید جُز خدا، بندگان من شوید (یعنی احکام مرا بپذیرید بدون اذن خدا) ولیکن بگوید خدا پرست باشید به‌ واسطۀ یاد گرفتن و تعلّم کتاب خدا و به‌ واسطۀ خواندن درس آن».

[۲۰۲] فراگیری علم بر هر مسلمانی فرض است. [۲۰۳] کُلَینِی، الكافی (۱/۳۱).

اخبار متواتره در ذّم تقلید

ما چند خبری برای نمونه از کتاب سفینۀ مرحوم فیض [۲۰۴] صفحه ۷۰ که ایشان از کتاب کافی و سایر کتب معتبرۀ شیعه جمع نموده‌اند، در اینجا برای اتمام حجّت می‌آوریم:

۱- امیرالمؤمنین علی÷ فرمود: «يَا مَعْشَرَ شِيعَتِنَا وَالْـمُنْتَحِلِينَ مَوَدَّتَنَا إِيَّاكُمْ وَأَصْحَابَ الرَّأْيِ فَإِنَّهُمْ أَعْدَاءُ السُّنَنِ» یعنی: «ای گروه شیعیان ما و منسوب به دوستی ما بپرهیزید از صاحبان رأی، زیرا ایشان دشمنان سنّتهای اسلامند».

۲- در نهج‌البلاغه خطبۀ ۵۰ فرموده: «إنّما بَدْءُ وقوعِ الفِتَنِ أهواءٌ تُتَّبَعُ وأحكامٌ تُبْتَدَع‏ ‏». یعنی: «آغاز فتنه‌ها آرائی است که پیروی شود و احکامی است که ساخته گردد».

۳- امام محمّد باقر÷ فرموده: «مَنْ أَفْتَى النَّاسَ بِرَأْيِهِ، فَقَدْ دَانَ اللهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ، وَمَنْ دَانَ اللهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ، فَقَدْ ضَادَّ اللهَ؛ حَيْثُ أَحَلَّ وَحَرَّمَ فِيمَا لَايَعْلَم‏». یعنی: «هر کس مردم را فتوی به رأی خود دهد پس محقّقا دین خدا را به آنچه نمی‌داند بدست آورده و هرکس دین خدا را به نادانی آورد با خدا ضدّیّت کرده است».

۴- امام صادق÷ فرموده: «مَنْ دَانَ اللهَ بِالرَّأْيِ لَمْ يَزَلْ دَهْرُهُ فِي ارْتِمَاس‏» یعنی: «آنکه به رأی خود دین‌داری کند همواره در ضلالت است».

۵- امام محمّدباقر÷ فرموده: «لَوْ أَنَّنَا حَدَّثْنَا بِرَأْيِنَا ضَلَلْنَا كَمَا ضَلَّ مَنْ كَانَ قَبْلَنَا». یعنی: «اگر ما به رأی خود حدیث گوییم گمراه می‌باشیم مانند گمراهی پیشینیان».

خوانندۀ عزیز جایی که رأی امام محمد باقر÷ طبق این حدیث جایز نباشد رأی سایر علماء به طریق اولی گمراهی است.

۶- امام جعفر صادق÷ فرمود: «أَنْهَاكَ عَنْ خَصْلَتَيْنِ، فِيهِمَا هُلْكُ الرِّجَالِ: أَنْهَاكَ أَنْ تَدِينَ اللهَ بِالْبَاطِلِ، وَتُفْتِيَ النَّاسَ بِمَا لَاتَعْلَمُ». یعنی: «تو را از دو خصلت نهی می‌کنم که در آن ‌دو، مردان بزرگ هلاک شده‌اند، تو را نهی می‌کنم از اینکه دین باطلی به نام دین خدا اختیار کنی و یا مردم را به آنچه نمی‌دانی فتوی دهی».

۷- امام موسی بن جعفر÷ فرموده: «مَنْ نَظَرَ بِرَأْيِهِ هَلَكَ وَمَنْ تَرَكَ كِتَابَ اللهِ وَقَوْلَ نَبِيِّهِ كَفَرَ». یعنی: «هر کس به رأی خود نظر کند هلاک شده و آنکه کتاب خدا و گفتار پیغمبرش را رها کند کافر است».

۸- امام جعفر صادق÷ فرموده: «كُلُّ مُفْتٍ ضَامِنٌ». یعنی: «هر کس فتوی دهد ضامن فتوای خود است».

۹- امام جعفر صادق÷ فرموده: «إِنَّا إِذَا وَقَفْنَا بَيْنَ يَدَيِ اللهِ ﻷ، قُلْنَا: يَا رَبِّ أَخَذْنَا بِكِتَابِكَ وَسُنَّةِ نَبِيِّكَ، وَقَالَ النَّاسُ: رَأَيْنَا بِرَأْيِنَا» یعنی: «چون ما در حضور پروردگار بایستیم برای حساب و کتاب، گوییم پروردگارا ما به کتاب تو تمسّک جستیم و مردم گویند به رأی خود عمل کردیم».

۱۰- امام جعفر صادق÷ در تفسیر آیه ۳۱ سوره توبه که فرموده:

﴿ٱتَّخَذُوٓاْ أَحۡبَارَهُمۡ وَرُهۡبَٰنَهُمۡ أَرۡبَابٗا مِّن دُونِ ٱللَّهِ وَٱلۡمَسِيحَ ٱبۡنَ مَرۡيَمَ وَمَآ أُمِرُوٓاْ إِلَّا لِيَعۡبُدُوٓاْ إِلَٰهٗا وَٰحِدٗاۖ لَّآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَۚ سُبۡحَٰنَهُۥ عَمَّا يُشۡرِكُونَ ٣١﴾ [التوبة: ۳۱].

«علما و مقدّسین خود و مسیح پسرمریم را ارباب به جُز خدا گرفتند و حال آنکه مأمور نبودند جُز به عبادت إله واحد یعنی مقصد واحد (معلوم می‌شود بزرگان دین را در حوائج مقصد قرار دادن مانند عبادت ایشانست و شرک و کفر می‌باشد چون إله به معنی ما یُقصَدُ إلَیهِ فِی الحوائج، می‌‌باشد) نیست معبودی و مقصدی جُز او، منزه است از آنچه شریک او قرار می‌دهند».

امام فرموده در اینجا علماء و مقدّسینِ یهود و نصاری، ایشان را به عبادت خود دعوت نکردند و اگر دعوت می‌کردند ایشان نمی‌پذیرفتند ولکن برای ایشان احکامی آورده‌اند و ایشان پذیرفتند و همین کار عبادتشان محسوب شده و به شرک وارد شدند، ولی متوجّه نشدند.

نویسنده گوید: در زمان ما عدّه‌ای از نصاری بنام ارتدوکس بیدار شده‌اند و دیگر تقلید از کشیشان و علمای خود را روا نمی‌دانند و عَلَیهِ خرافات کشیشی قیام کرد‌ه‌اند و می‌گویند ما خدا، انجیل و حضرت مسیح را قبول داریم ولی کشیش لازم نداریم. ای کاش مسلمین نیز بیدارشوند و برای حفظ کتاب خدا و تعلّم آن قیام کنند و به جهاد و پیکار، از زیر بار احکام و آراء و بلکه خرافات بیرون روند و از آراء بشری خود را نجات دهند. ولی متأسّفانه امّت اسلام مانند یهود و نصارای اوّلیّه دست از کتاب خدا کشیده و به تقلید بدون مدرک چسبیده‌اند و لذا خدا پس از آیۀ فوق که در کفر اهل کتاب است خطاب به مسلمین نموده برای بیدار کردن آنان می‌فرماید:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِنَّ كَثِيرٗا مِّنَ ٱلۡأَحۡبَارِ وَٱلرُّهۡبَانِ لَيَأۡكُلُونَ أَمۡوَٰلَ ٱلنَّاسِ بِٱلۡبَٰطِلِ وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ﴾ [التوبة: ۳۴].

«آهای مؤمنین، بسیاری از علماء و مقدّسین محقّقاً اموال مردم را به باطل می‌خورند و از راه خدا بازمی‌دارند».

مؤلّف گوید: علمای زمان ما مال مردم را به زور، غصب و سرقت نمی‌خورند، بلکه بعضی به نام سهم امام و سایر وجوه جعلیّۀ شرعیّه، مال مردم را حیف و میل می‌کنند. حال کسی که می‌گوید من مسلمان و یا شیعه می‌باشم چگونه این همه آیات و اخبار را ندیده گرفته، باز به دنبال رأی این و آن می‌رود و دین خدا را از کتاب خدا و سنّت رسول نمی‌گیرد؟ آیا نمی‌داند که برای تقلید هیچ مدرکی نیست؟

[۲۰۴] منظور كتاب «سفينة النجاة» تألیف محدث امامی «محسن فیض بن مرتضى كاشانی» می‌باشد. متوفای سال ۱۰۹۱هـ. فیض كاشانی اخباری بود که بر مجتهدان ایراد می‌گرفت و از آن‌ها بسیار عیبجویی می‌کرد به ویژه در کتابش «سفینة النجاة».

آیا تقلید مدرکی دارد؟

با دلائل بسیار ثابت شد که تقلید از آراء امر باطلی است. حال باید دید که مدّعیان وجوب تقلید مدرکی دارند یا خیر؟ زیرا مدّعی باید مدرک بیاورد نه منکر. ما مدارک آنان را که به خیال خود نوشته‌اند در اینجا می‌آوریم تا خواننده خود قضاوت کند:

اوّل- خبر واحدی است که راوی از توقیع یعنی از نامۀ امام زمان در زمان غیبت نقل کرده و خود امام را ندیده، ولی نامه‌ای دیده که در آن نوشته شده: «وَأَمَّا الْـحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا». یعنی: «در پیش‌ آمد‌هایی که واقع می‌شود به روایان اخبار ما رجوع کنید». این خبر اگر راست باشد دلالت بر تقلید ندارد، خصوصاً در احکام دین، زیرا فرموده: در حوادثی که رخ می‌دهد رجوع به راویان اخبار کنید و نفرموده در احکام دین، احکام دین که از حوادث نیست، احکام دین ثابت و پا برجا بوده قبل از این توقیع، و تا روز قیامت خواهد بود.

ثانیاً: راویان اخبار مجتهد نبوده‌اند اصلاً راوی حدیث لازم نیست مجتهد باشد، زیرا نامهای راویان اخبار در کتب رجال و حدیث ذکر شده هیچ کدام مجتهد نبودند. پس این توقیع که کاتب آن دیده نشده مربوط به اجتهاد و تقلید نیست.

ثالثاً: در این توقیع امر شده به راویان رجوع کنید برای تعلّم و تعلیم نه برای تقلید، به اضافه راویان حدیث را حجّت قرار داده در صورتی که قرآن (در آیۀ ۱۶۵ سورۀ نساء) می‌فرماید پس از انبیاء حجتی نیست [۲۰۵].

دوّم- خبری مجعول است که در تفسیر جعلی به نام امام حسن عسکری÷ در ذیل آیه ۷۸ سورۀ بقره:

﴿وَمِنۡهُمۡ أُمِّيُّونَ لَا يَعۡلَمُونَ ٱلۡكِتَٰبَ إِلَّآ أَمَانِيَّ وَإِنۡ هُمۡ إِلَّا يَظُنُّونَ ٧٨﴾ [البقرة: ۷۸].

«بعضی از ایشان بی‌سوادند که از کتاب آسمانی خود چیزی نمی‌دانند جز آرزوهای خیالی، و نیستند جز اهل گمان».

این آیه در مذّمت تقلید عوام یهود است که از کتاب آسمانی خود چیزی نمی‌دانستند جُز آرزوها و تماماً اهل گمان بودند و علمی به مطالب دین خود نداشتند مانند ملّت ما. پس این آیه ردّ است بر اهل تقلید و مذّمت می‌کند کسانی را که به ‌واسطۀ تقلید، از کتاب آسمانی خود بی‌خبرند و به دنبال گمان رفتند، در ذیل این آیه گوید: «فَمَنْ قَلَّدَ مِنْ عَوَامِّنَا مِثْلَ هَؤُلَاءِ الْفُقَهَاءِ فَهُمْ مِثْلُ الْيَهُودِ الَّذِينَ ذَمَّهُمُ اللهُ بِالتَّقْلِيدِ فَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ حَافِظاً لِدِينِهِ مُخَالِفاً عَلَى هَوَاهُ مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوهُ». یعنی: «هرکس از عوام مسلمین از چنین فقهاء تقلید کند مانند یهود خواهد بود، که خدا ایشان را مذّمت کرده به سبب تقلید و امّا هر کس از فقها که خود را نگهدارد و دین خود را حفظ کند و با هوای نفس مخالفت ورزد و به أمر مولای خود اطاعت کند بر عوام لازم است که از او تقلید کنند.» این خبر اوّلاً: دلالت دارد بر مذمّت تقلید از رأی ظنّی، پس صدر حدیث ردّ است بر اهل تقلید و موافق همان آیه است که این حدیث در ذیل آن آمده، ولی ذیل این حدیث مخالف آیه است و امر به تقلید می‌باشد و باید ذیل را رها کرد چون مخالف با آیه می‌باشد.

ثانیاً: تفسیری که این خبر در آن ذکر شده مجعول است و به طور مسلّم از امام عسکری÷ نیست، اگر کسی دروغ‌ها و خرافاتی که در این تفسیر وجود دارد ببیند خواهد گفت این چگونه امامی است که از همه چیز بی‌اطّلاع بوده، در کتاب «اخبار‌الدّخیلة» که مؤلّف آن عالم جلیل متبحّر آقای حاج شیخ محمّدتقی شوشتری است از صفحۀ ۱۵۲ تا ۸۰ صفحه دروغ‌ها و جهالتهای روشن و چیزهای برخلاف تواریخ آن را نشان داده و می‌گوید اگر این کتاب راست باشد باید گفت اسلام از ریشه دروغ است و از غضائری که استاد نجاشی و از بزرگان علم رجال است نقل کرده که او گفته راوی این تفسیر ضعیف و کذّاب است و این کذّاب این تفسیر را روایت کرده از دو نفر مرد مجهول و می‌نویسد در این تفسیر منکراتی است [۲۰۶]. از آن جمله در این تفسیر آمده که حجّاج بن ‌یوسف که حاکم از طرف عبدالملک بوده در عراقین، چندین مرتبه خواست مختار را به قتل برساند و موفّق نشد تا اینکه نامه از عبدالملک می‌آمد که او را رها کن، در صورتی که مختار در سنۀ ۶۷ به دست مصعب بن زبیر در زمان تسلّط ابن زبیر بر عراقین کشته شده بود، قبل از آن که نامی از حجّاج باشد، و حجّاج چند سال بعد در سنۀ ۷۵ بر عراقین حکومت پیدا کرد. و می‌گوید چگونه امام از تاریخ بی‌اطّلاع بوده، پس ثابت کرده که این تفسیر مملوّ از کذب و خرافات است و شأن امام أجلّ است از چنین کتابی. هر که خواهد به کتاب «اخبار‌الدّخیلة» مراجعه کند. حال باید دید با روایت چنین کتابی می‌توان بر خلاف کتاب خدا و سنّت رسولص استدلال کرد و تقلیدی را که خدا نهی کرده اثبات نمود؟ البتّه خیر.

ثالثاً: این خبر ضدّ آن آیه است که در ذیل آن وارد شده: آیه می‌گوید به دنبال تقلید مرو، ولی این خبر می‌گوید تقلید روا است. اگر به خود آیه عمل کنیم بهتر است از عمل به خبر مجعولی.

رابعاً: این خبر حواله به مجهول و بلکه حواله به محال کرده، زیرا مردم چه می‌دانند و از کجا بشناسند فقیهی را که مخالف هوای نفس باشد؟ چه بسیار کسانی که ظاهراً برای ریا و گول زدن مردم زاهد شده‌اند.

خامساً: این خبر بیان نکرده در چه چیز تقلید کنند در افعال و اعمال او و یا در امور دین و یا امور عرفی؟ این خبر مبهم گذاشته مثلاً اگر او سه زن گرفت تو هم سه زن بگیر یا اگر او به زراعت پرداخت تو هم زراعت کن. اصلاً در چیزهایی که خدا و رسول بیان کرده‌اند تقلید این و آن جا ندارد و موجب پشیمانی و خلود دوزخ است. چنانکه اهل دوزخ در آیۀ ۶۶ سورۀ احزاب می‌گویند:

﴿يَٰلَيۡتَنَآ أَطَعۡنَا ٱللَّهَ وَأَطَعۡنَا ٱلرَّسُولَا۠ ٦٦﴾ [الأحزاب: ۶۶].

«ای کاش ما خدا و رسول را اطاعت کرده بودیم» و دنبال دیگران و اطاعت آنان نمی‌رفتیم.

سادساً: صاحب کفایة الأصول می‌گوید این خبر دلالت بر وجوب تقلید ندارد و لفظ وجوب در آن نیامده، به اضافه معنی تقلید قبول احکام او نیست، بلکه تقلید این است که هر کاری او می‌کند، دیگران نیز بکنند چنانکه ذکر شد.

سوّم- اخباری که دلالت بر جواز فتوی دارد مانند خبری که امام به ابان بن تغلب فرموده: بنشین در مسجد و فتوی بده و به این خبر تخصیص داده‌اند حرمت پیروی ظنّ را و گویند پیروی ظنّ حرام است جُز در این مورد معلوم می‌شود حرمت پیروی ظنّ را همه قبول دارند. جواب این خبر این است که:

اولاً: قرآن و اخبار بسیاری نهی نموده از فتوی دادن و این خبر معارض با قرآن است و مردود و مطرود خواهد بود. در سورۀ نساء آیۀ ۱۲۷ فرموده:

﴿وَيَسۡتَفۡتُونَكَ فِي ٱلنِّسَآءِۖ قُلِ ٱللَّهُ يُفۡتِيكُمۡ﴾ [۲۰۷] [النساء: ۱۲۷].

و در آیۀ ۱۷۶ فرموده:

﴿يَسۡتَفۡتُونَكَ قُلِ ٱللَّهُ يُفۡتِيكُمۡ فِي ٱلۡكَلَٰلَةِ﴾ [۲۰۸] [النساء: ۱۷۶].

که در این آیات از رسول خداص فتوی می‌خواستند، خدا در جواب فرموده: بگو خدا فتوی می‌دهد نه رسول او. جایی‌که رسول خداص حقِّ فتوی ندارد چگونه ابان فتوی بدهد. و امام باقر÷ فرموده: «مَنْ أَفتَی النَّاسَ بِرأَیِه ]فَقَدْ دَانَ اللهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ، وَمَنْ دَانَ اللهَ بِمَا لَا يَعْلَمُ[ فَقَدْ ضَادَّ اللهَ» [۲۰۹]. پس باید گفت آن خبری که امام به فلان ‌کس فرموده فتوی بده شاید فتوای او با ذکر دلیل بوده که همان تعلیم و تعلّم می‌شود.

به هرحال این خبر نمی‌گوید مردم علم دین نیاموزند و به دنبال فتوی بروند و کتاب خدا را مهجور گذارند و مشمول آیۀ ۳۰ سوره فرقان: ﴿وَقَالَ ٱلرَّسُولُ يَٰرَبِّ إِنَّ قَوۡمِي ٱتَّخَذُواْ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانَ مَهۡجُورٗا ٣٠﴾ [۲۱۰] قرار گیرند.

ثانیاً: امام به او گفته است فتوی بده، این تکلیفِ شخص او بوده به دیگران چه مربوط است. به اضافه به دیگران نفرموده بروید از ابان تقلید کنید. پس چنین خبری دلیل بر جواز تقلید نمی‌شود.

چهارم- دلیل عقلی است که می‌گویند چون همه کس وقت ندارد و نمی‌تواند تحصیل اجتهاد کند ناچار باید تقلید کند، زیرا باید دنیای خود را اداره کند. و این دلیل صحیح نیست و چندین جواب دارد:

۱- هر کس وقت ندارد لازم نیست تقلید کند و نه اجتهاد کند بلکه چند مسئله محلِّ احتیاج خود را تعلّم کند و از عالم به قرآن و سنّت دلیل بخواهد و یا به کتابی چون احکام القرآن رجوع کند، و این آسانتر است از تقلید اعلم، چنانکه بیان خواهد شد.

۲- مراجع تقلید می‌گویند در اصول دین و عقاید باید اجتهاد کنید و تقلید جایز نیست. چگونه کسی که وقت ندارد و باید به دنیای خود برسد در عقاید اجتهاد کند با اینکه در هر عقیده اقوال مختلفه وارد شده و هر قولی دلائل متعدّدۀ فکری و عقلی دارد. اینجا وقت او کفاف می‌دهد ولی در تعلّم بعضی از مسائل فرعی که آسانتر است وقت ندارد. پس در مسئله فرعی نیز باید تحقیق و تعلّم نماید.

۳- شما تقلید أعلَم را واجب می‌دانید و تشخیص اعلم اگر محال نباشد از هرمسئله‌ای مشکل‌تر است و تعلّمِ مسئله‌ای محلّ احتیاج از تشخیص اعلم آسانتر است، زیرا مانند زمان ما که ده نفر مجتهد در بلاد اسلامی می‌باشد و هریک مدّعی اعلمیّت است، زیرا رساله از خود نشر کرده و تقلید اعلم را واجب می‌داند معلوم می‌شود خود را اعلم دانسته که رساله برای مقلّدین نوشته، حال بگویید این ده مجتهد که غالباً در یک حوزه بوده‌اند چگونه خودشان ندانسته‌اند که اعلمشان کیست که باید دیگران تشخیص دهند؟

و اگر خودشان ندانسته‌اند چگونه مقلّدان‌شان بشناسند؟ می‌گویند هر کس شهریّه بیشتر بدهد او اعلم است. و اگر بگویید این ده نفر، اعلم را می‌شناسند ولی کتمان می‌کنند، گوییم کسی که حقی را کتمان کند عادل نیست و در نتیجه تقلید او حرام است. حال آن عوامی که وقت اجتهاد ندارد اگر مسئلۀ‌ محلّ احتیاج خود را از روی مدرک تعلیم کند برای او آسانتر است از پیدا کردن اعلم. یک مسئله را با مدرک یاد گرفتن بهتر از هزار مسئلۀ تقلیدی بدون مدرک است. چنین کسی که حکم خدا را از کتاب و سنّت یاد گرفته نه مبتلا به فوت مجتهد و تغییر رساله می‌شود، نه گرفتار تغییر رأی و نه به اختلاف و سرگردانی گرفتار می‌شود.

۴- رأی مجتهد حکم خدا نیست و لذا به مردن او حکم او از بین می‌رود و تقلید او جائز نیست و لذا متقدّمین از علماء حتّی ائمّۀ هُدی‡رسالۀ تقلیدیّه نداشتند و مردم صدر اسلام چه کارمی‌کردند، این عوام باید همان کار را بکند. آنان از کتاب خدا و سنّت رسول یاد می‌گرفتند، ولو اینکه بی‌سواد بودند. به اضافه علم دین مانند علم طبّ نیست که یک نفر دکتر برای محلّی کافی باشد بلکه علم دین بر همه کس واجب است که مسائل محلّ احتیاج خود را یاد گیرد. رسول خداص فرموده: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِم‏». می‌گویند باید به متخصّص رجوع کرد جواب این است که علم دین بر هر کس واجب است عیناً واجب کفایی نیست و در واجبات کفایی باید به متخصّص رجوع کرد و به اضافه دلیل بسیاری داریم که مجتهدین تخصّصی ندارند.

۵- فتوای مجتهد ظنّی است و حق تعالی از اتّباع ظنّ نهی شدید نموده، در سورۀ انعام آیه ۱۴۸ فرموده:

﴿إِن تَتَّبِعُونَ إِلَّا ٱلظَّنَّ وَإِنۡ أَنتُمۡ إِلَّا تَخۡرُصُونَ﴾ [الأنعام: ۱۴۸].

«پیروی نمی‌کنید جُز گمان را و نیستید شما مگر اهل حدس و تخمین».

و در جای دیگر فرموده: ﴿بَلِ ٱتَّبَعَ ٱلَّذِينَ ظَلَمُوٓاْ أَهۡوَآءَهُم بِغَيۡرِ عِلۡمٖ﴾. [۲۱۱] و مذمّت کرده از پیروی آراء ظنّی و در بسیاری از آیات قول بدون علم را تحریم نموده، در سوره اعراف آیه ۳۳ فرموده:

﴿قُلۡ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ ٱلۡفَوَٰحِشَ.... وَأَن تَقُولُواْ عَلَى ٱللَّهِ مَا لَا تَعۡلَمُونَ ٣٣﴾

[الأعراف: ۳۳].

«بگو همانا پروردگارم حرام کرده فواحش را ... و حرام کرده گفتن آنچه را نمی‌دانید برخدا».

و امیرالمؤمنین علی÷ در خطبۀ ۱۷، ۱۸، ۸۵، ۸۶ و خُطَب دیگر نهج البلاغه از اظهار رأی و پیروی آن مذّمت کرده، چگونه پیروان او برخلاف قول او بلکه برخلاف قول خدا یک عدّه اظهار رأی و عدۀ دیگر پیروی می‌کنند. پس عوام باید تعلّم دین از کتاب و سنّت کند تا ثواب و سعادت دنیا و آخرت را ببرد ما کتاب احکام القرآن را برای اتمام حجّت و رفع سرگردانی عوام و تعلّم ایشان نوشتیم به آن مراجعه شود.

۶- غالب مجتهدین تغییر رأی می‌دهند اگر رأی اول ایشان صحیح بوده پس رأی دوّم باطل است و اگر رأی دوّم صحیح باشد پس رأی اوّل باطل بوده.

علی÷ در خطبۀ ۱۷۴ نهج البلاغه فرموده: «أَنَّ الْـمُؤْمِنَ يَسْتَحِلُّ الْعَامَ مَا اسْتَحَلَّ عَاماً أَوَّلَ وَيُحَرِّمُ الْعَامَ مَا حَرَّمَ عَاماً أَوَّلَ ... وَلَكِنَّ الْـحَلَالَ مَا أَحَلَّ اللهُ وَالْـحَرَامَ مَا حَرَّمَ اللهُ‏». یعنی: «مؤمن حلال می‌داند آنچه را سال اوّل حلال دانسته و حرام می‌داند آنچه را سال اوّل حرام دانسته.» و رسول خداص فرموده: «حَلَالَ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَحَرَامَهُ حَرَامٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة» [۲۱۲]. یعنی تا قیامت تغییر نمی‌کند. آیا از کسی که چیزی را گاهی حلال و گاهی حرام می‌داند می‌توان تقلید کرد؟ آیا تقلید از کتاب خدا بهتر نیست؟ آیا از تغییر آراء بشری و تبدیل رساله‌ها راحت شدن بد است؟ خدا فرموده: ﴿وَلَقَدۡ يَسَّرۡنَا ٱلۡقُرۡءَانَ﴾. آیا رسالۀ خدا آسان نیست؟ یک عدّه از نصاری از حمل بار کشیشان خسته شدند و گفتند ما خدا و عیسی÷ را قبول داریم و از دستگاه استحمار کشیشی بیزاریم. آیا ممکن است مسلمین نیز بیدار شوند؟ مسائل اسلامی اکثر ضروری و بدیهی و محل اجماع مسلمین است، اصلاً احتیاج به اجتهاد و تقلید ندارد. این مدّعیان اجتهاد تماماً مقلّد فقهای سابقند در اصل فتوی و در مقام عمل مقلّد عوامند و به میل عوام فتوی می‌دهد، یعنی هر طوری که عوام میل دارد ایشان طبق رضای عوام فتوی می‌دهند، برای اینکه عوام را نرانند و لذا حقائق را کتمان می‌کنند و مشمول آیه ۱۵۹ سوره بقره می‌باشند.

پنجم- ایشان به آیاتی از قرآن استدلال کرده‌اند که همان آیات ردّ است بر اهل تقلید. یکی آیۀ:

﴿فَسۡ‍َٔلُوٓاْ أَهۡلَ ٱلذِّكۡرِ إِن كُنتُمۡ لَا تَعۡلَمُونَ﴾ [الأنبیاء: ۷].

«اگر نمی‌دانید از اهل قرآن و یا اهل تورات سؤال کنید».

مفهوم آیه این است که سؤال کنید تا بدانید پس این آیه دلیل بر وجوب تعلّم است نه تقلید، مگر اینکه تقلید را مجازاً به معنی تعلّم بگیریم و چنین مجازی در لغت نیامده. صاحب کفایة الأصول می‌گوید این آیه ظاهر است در تعلّم، نه در تقلید [۲۱۳]. پس این آیه ردّ است بر قائلین به تقلید. و دیگر آیۀ

﴿فَلَوۡلَا نَفَرَ مِن كُلِّ فِرۡقَةٖ مِّنۡهُمۡ طَآئِفَةٞ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي ٱلدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوۡمَهُمۡ إِذَا رَجَعُوٓاْ إِلَيۡهِمۡ لَعَلَّهُمۡ ....﴾ [التوبة: ۱۲۲].

«پس چرا از هر گروهی از ایشان عدّه‌ای برای تعلّم جهاد و فراگرفتن احکام دین کوچ نمی‌کنند برای اینکه چون برگردند قوم خود را بترسانند».

این آیه صریح است در تفقّه و تعلم نه در تقلید. و نفرموده قوم ایشان از ایشان تقلید کنند. پس این آیات ردّ است بر اهل تقلید. چگونه به چنین آیات استدلال کرده‌اند بر وجوب تقلید و مدرک دیگری هم ذکر نکرده‌اند؟

پس مسلّم می‌شود که دلیلی برای تقلید نیست. حال خدا کند حسد و تکبّر را کنار گذارند و به سخن ما گوش دهند و بیدار شوند و به برکت تعلیم و تعلّم کتاب خدا و سنّت رسول به توسّط احادیث صحیحه به حقائق دین آگاه شوند و خرافات دینی را دور بریزند و از زیان تقلید دوری جویند. چه نیکو گفته آنکه گفته:

دم مزن از رأی رأی و اجتهاد
در بر آیات کفر است و عناد
هان و هان ای رهبران شرع و دین
هست ما را بس خطر‌ها در کمین
بس کنید این اختلاف و این نفاق
در طریق حق نمائید اتفّاق
خلق را از راه حق آگه کنید
نی که از فتوای خود گمره کنید
شرط اصلاح جهان از این فساد
اتّحاد است اتّحاد است اتّحاد
مایۀ جمعیّت ما جمعه بود
خصم چون دانست آن را در ربود
حق بگفت ای مؤمنین ارجمند
چون اذان جمعه صوتش شد بلند
جمله بشتابید از بهر نماز
بر نماز جمعه رو آرید باز
لیک فتواهای صد عالی جناب
گشت سدّ بر راه قرآن و کتاب
پیغمبر نماز جمعه بر
اهل اسلام است فرض و معتبر
هر که او بنمود ترک این صلاة
در حیات من و یا بعد از مماة
حق پریشانش کند در روزگار
تا أبد ماند ذلیل و خوار و زار
نی پذیرد حق صیامش نی صلاة
نی بود حجّش قبول و نی زکاة
این پریشانی که اندر جمع ما است
زاده نفرین ختم الأنبیاء است
جمعه در اسلام رکن أعظم است
هرچه گویم از مزایایش کم است
جمعه باشد از ضروریّات، پس
نیست جایز اندر آن تقلید کس
ای مسلمانان از این خواب گران
دیده بگشائید و برخیزید هان
دوره تقلید و فتوی شد تمام
بعد از این علـم است بهر خـاص وعام
سبط پیغمبر ز فتوی کشته شد
آری از فتوی به خون آغشته شد
هست این تقلید چاهی بس عمیق
چشم عقلت باز کن باز ای رفیق
گر که آید روز عرض و امتحان
بانگ واویلا برآرند أمتّان
کای خدا ای ملجأ هر مستمند
پیشوایان راه ملّت را زدند
مجتهد کز رأی خود آرد دلیل
پیش قرآن رأی او باشد علیل
هرکه را تقلیدی از ایشان بود
دائماً از باد شک لرزان بود
الحذر ای مؤمن از تقلید و ظنّ
نیست این جُز پیرویِّ اهرمن
باید از تقلید باشی برحذر
الحذر ثمّ الحذر ثمّ الحذر
گر تو خواهی باشی از اهل نجات
ترک کن تقلید رأی بی‌ثبات
خلق چون تقلید و نادانی گزید
گشت استعمار را قوّت مزید
ای که اندر بند تقلیدی اسیر
بند بگسل گوش کن پندی پذیر
ما بسی دیدیم قرآن و خبر
نیست در تقلید جُز لعن و ضرر
جُز کتاب و سنّت از خود دور کن
هم رسول و آل او مسرور کن
خلق را تقلیدشان بر باد داد
ای دوصد لعنت بر این تقلید باد

و السّلام علی من اتّبع الهدی ونعوذ بالله من مضلاّت الفِتَن وشرور أهل الزّمن. (تاریخ ۱۳۴۴)

[۲۰۵] اشاره دارد به اینکه خداوند متعال می‌فرماید: ﴿رُّسُلٗا مُّبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى ٱللَّهِ حُجَّةُۢ بَعۡدَ ٱلرُّسُلِ﴾ [النساء: ۱۶۵]. «رسولانی که بشارت‌دهنده و ترساننده بودند برای اینکه نباشد برای مردم بر خدا حجتی پس از آن رسولان». [۲۰۶] نگا: رجال‏ ابن ‏الغضائري، قم، مؤسسة اسماعیلیان، ط۲، ۱۳۶۴هـ، [۷ جزء در ۳ جلد]، ۶/۲۵. [۲۰۷] «و از تو فتوی می‌طلبند دربارۀ‌‌ زنان، بگو خدا دربارۀ‌‌ ایشان فتوی می‌دهد». [۲۰۸] «از تو فتوی می‌خواهند، بگو خدا شما را فتوی می‌دهد در کلاله (کلاله به معنی بستگان میت است غیر از أولاد و أبوین)». [۲۰۹] «هرکس برمبنای رأی و نظر خود فتوا دهد (درحقیقت خداوند را ندانسته عبادت کرده است و هرکس خداوند را از روی جهل عبادت کند) با خدا ضدیت کرده است.» كُلَینِیی، الكافي (۱/۵۸) [۲۱۰] «و این رسول گوید پروردگارا براستی که قوم من این قرآن را متروک کردند و آن را به بی‌اعتنائی گرفتند». [۲۱۱] «بلکه آنانکه ستم کردند از هوس‌های خود ندانسته پیروی کرده‌اند». [۲۱۲] كُلَینِیی، الكافي، ج۱ / ص۵۸. [۲۱۳] شیخ محمد كاظم خراسانی، كفاية الأصول (ص: ۳۰۰).

۲۴- بی‌خبری از قرآن ضررهای مادّی و معنوی دارد

امّت اسلام در اثر بی‌خبری از قرآن به ضرر و زیانهای بسیاری مبتلا شده، ما نمونه‌ای از آنها را می‌نگاریم:

۱- در ایام حجّ در مِنی میلیونها گوسفند، گاو و شتر قربانی می‌شود و بدون استفاده در گودالهایی زیر خاک می‌کنند از ترس ماندن در هوای گرم و بوی تعفّن آنها. درحالی‌که بسیاری از فقرای مسلمین در ممالک اسلامی به دو سیر گوشت حلال محتاجند و دسترسی ندارند، آیا این اسراف نیست؟ آیا این ضرر جایز است؟ باید سردخانه‌ای بسازند و جلو این اسراف و تبذیر را بگیرند، زیرا قرآن در آیۀ ۲۸ سوره حجّ فرموده:

﴿لِّيَشۡهَدُواْ مَنَٰفِعَ لَهُمۡ وَيَذۡكُرُواْ ٱسۡمَ ٱللَّهِ فِيٓ أَيَّامٖ مَّعۡلُومَٰتٍ عَلَىٰ مَا رَزَقَهُم مِّنۢ بَهِيمَةِ ٱلۡأَنۡعَٰمِۖ فَكُلُواْ مِنۡهَا وَأَطۡعِمُواْ ٱلۡبَآئِسَ ٱلۡفَقِيرَ ٢٨﴾ [الحج: ۲۸].

«حاضر شوند به حجّ برای اینکه بهره‌های خود را مشاهده کنند و در روزهای معلومی نام خدا را بیاد آرند بر آنچه روزی ایشان کرده از حیوانات چهار پا که از آن بخورید و به سختی کشیدۀ فقیر اطعام کنید».

و در آیۀ ۳۶ و ۳۷ همین سوره فرموده:

﴿وَٱلۡبُدۡنَ جَعَلۡنَٰهَا لَكُم مِّن شَعَٰٓئِرِ ٱللَّهِ لَكُمۡ فِيهَا خَيۡرٞۖ فَٱذۡكُرُواْ ٱسۡمَ ٱللَّهِ عَلَيۡهَا صَوَآفَّۖ فَإِذَا وَجَبَتۡ جُنُوبُهَا فَكُلُواْ مِنۡهَا وَأَطۡعِمُواْ ٱلۡقَانِعَ وَٱلۡمُعۡتَرَّۚ كَذَٰلِكَ سَخَّرۡنَٰهَا لَكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ ٣٦ لَن يَنَالَ ٱللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَآؤُهَا وَلَٰكِن يَنَالُهُ ٱلتَّقۡوَىٰ مِنكُمۡ﴾

[الحج: ۳۶-۳۷].

«حیوانات تنومند را برای شما از شعائر إلهی قرار دادیم، برای شما در آنها خیر است، پس یاد خدا کنید و خدا را نام برید بر ذبح و نحر آنها، در حالی که بر پا باشند، پس چون به پهلو فرود آیند از آنها بخورید و به فقیر و سائل وارد اطعام کنید، بدین گونه آنها را برای خاطر شما مسخرّ کردیم و تا شکر گزارید، گوشتها و خون آنها به خدا نرسد ولیکن پرهیزگاری شما بخدا می‌رسد».

از این آیات معلوم می‌شود که هدف قرآن از قربانی حیوانات خوردن و به فقراء و مساکین اطعام نمودن است نه زیر خاک کردن. اگر مسلمین از این آیات با خبر بودند چنین اسراف حرامی را مرتکب نمی‌شدند و یا قربانی خود را چون مصرف ندارد دو روز عقب می‌انداختند و اگر سردخانه‌ای فراهم می‌کردند از گوشت، پوست، پشم و کرک آنها به نفع فقراء استفاده می‌کردند.

۲- ضرری که از دادن خمس و سهم امام از مالی که از کسب و کار به دست آمده و مدرکی در کتاب خدا و سنّت رسول برای اداء آن نیست و دلیلی از حدیث وعقل و اجماع نیز ندارد.

امّا کتاب خدا: یک آیه وارد شده در خمس غنائم جنگی در سورۀ انفال آیه ۴۱ [۲۱۴] به صریح جملۀ:

﴿يَوۡمَ ٱلۡفُرۡقَانِ﴾ [۲۱۵] [الأنفال: ۴۱].

و:

﴿يَوۡمَ ٱلۡتَقَى ٱلۡجَمۡعَان﴾ [۲۱۶] [الأنفال: ۴۱].

و:

﴿إِذۡ أَنتُم بِٱلۡعُدۡوَةِ ٱلدُّنۡيَا وَهُم بِٱلۡعُدۡوَةِ ٱلۡقُصۡوَىٰ وَٱلرَّكۡبُ أَسۡفَلَ مِنكُمۡۚ ﴾ [۲۱۷] [الأنفال: ۴۲].

که نشان می‌دهد هر چیزی که روز جنگ بدر روز جدا شدن موحّدین از مشرکین و برخورد این دو جمع به یکدیگر، به دست مسلمین آمده به عنوان غنائم، باید خُمس آن را زمامدار مسلمین بین خود و نزدیکان خود، فقراء، ایتام و غرباء مسلمین تقسیم کند و مربوط به بهرۀ کسب و کار و بازار نیست. و به اضافه رسول خداص درتمام عمرش و همچنین امیرالمؤمنین علی÷ و سایر خلفای اسلامی در زمان خلافت خود یک درهم به عنوان خُمس ارباح مکاسب از کاسبی نگرفته و مردم هم نداده‌اند و چنین موضوعی در سیرۀ رسول خداص و خلفاء مطرح نبوده و گرنه حضرت امیر÷ و برادرش عقیل صاحب میلیونها درهم و دینار می‌شدند. پس از یک قرن و دو قرن اخباری به نام ائمّه ‡جعل کردند که کاسب شیعه باید خمس و سهم امام بدهد، امّا در مقابل آن، اخبار و احادیث بسیاری وارد شده که خُمسی جُز در غنائم جنگی نیست. و اخبار بسیار دیگری نیز آمده که ائمّه ‡خمس را به شیعیان خود بخشیده و برای آنان مباح و حلال کرده‌اند که نپردازند، مثلاً در جلد ششم وسائل الشّیعة صفحه ۳۷۸ به بعد ۲۲ حدیث را روایت کرده که ائمّه‡ فرموده‌اند که ما خُمس را برای شیعیان خود حلال کرده و بخشیده‌ایم و در خبر۱۶ روایت کرده از توقیع امام زمان که فرموده: «وَأَمَّا الْـخُمْسُ فَقَدْ أُبِيحَ لِشِيعَتِنَا وَجُعِلُوا مِنْهُ فِي حِلٍّ» [۲۱۸] ما نمی‌دانیم چگونه ائمّه‡حکمی در طول احکام خدا زیاد کرده و سپس آنرا برداشته و از شیعیان خود این حکم را برداشته‌اند، این کار مشروع نیست. ممکن نیست حکمی که در زمان رسول خداص نبوده بدین بیفزاید، به هر حال چون مردم از قرآن و سنّت رسول خداص بی‌خبرند، این زیان را متحمّل شده و در دین اسلام که دین مساوات است و دین تبعیض‌نژاد نیست چگونه این تبعیض را آورده‌اند؟ با اینکه رسول خداص همان خمس غنائم جنگی را بین فقراء و أیتام مسلمین تقسیم کرده و به یتیم آل محمّد نداده، زیرا در جنگ بدر ایتام و مساکین آل محمد وجود نداشته است. هر کاری که رسول خداص کرده همان الگو و اسوه است برای تمام مسلمین که باید به او اقتدا کنند. و امیرالمؤمنین چنانکه در بحار ج ۲ ص۲۶۶ آمده، فرموده: «السُّنَّةُ مَا سَنَّ رَسُولُ اللهِ وَالْبِدْعَةُ مَا أُحْدِثَ مِنْ بَعْدِهِ» [۲۱۹] در کتاب خدا و سنّت رسولص خبری از خمس ارباح مکاسب نیست.

و امّا عقل: هیچ عاقلی حکم نمی‌کند که هر پیر زن چرخ‌ریس و پیرمرد قد خمیده هر چه دارد از کسب و کار خمس آن را به دیگری بدهد بدون امر إلهی. و امّا اجماع: پس بدان که بیشتر فقهای مذاهب اسلامی قائل به خمس ارباح مکاسب نشده و آن را بدعت می‌دانند. و فقهای شیعه در خمس ارباح مکاسب اختلاف دارند، بسیاری از ایشان خُمس ارباح را مخصوص امام می‌دانند تمام آن را و می‌گویند امام هم به شیعیان بخشیده و بعضی اصلاً خمس را واجب نمی‌دانند. ما عدّه‌ای از بزرگان علمای شیعه را که خمس را واجب ندانسته‌اند ذکر می‌کنیم تا معلوم شود مسئله مورد اتّفاق نیست:

اوّل- ابن جنید که از بزرگان علمای شیعه بوده در زمان دیالمه به نقل علامه در «کتاب مختلف» ج۲ ص ۳۱.

دوّم- مرحوم ابن عقیل به نقل محقّق سبزواری در کتاب «ذخیرة المعاد».

سوّم- شیخ مفید به نقل محدّث بحرانی در «کتاب حدائق» ج ۱۲ ص ۳۸.

چهارم- شیخ صدوق محمّد بن بابویه القمّی در کتاب «من لایحضر» که سخنی از ارباح مکاسب و خمس تجارت نیاورده، ولی احادیث تحلیل خمس را برای شیعیان آورده. و از کلام حاج شیخ عبّاس قمی در «منتهی‌الآمال» در ذکر جلالت شأن زکریّا بن آدم که نوشته: «و اهل قم اوّل کسانی هستند که خمس فرستادند به سوی ائمّه‡» معلوم می‌شود تا آن زمان خمس معمول نبوده است.

پنجم- شیخ طوسی در کتاب «تهذیب» ج ۴ ص ۱۴۳ فرموده: ائمّه† خمس متاجر را برای ما مباح کرده‌اند که تصّرف شیعه در آن جائز است و نیز در کتاب «المبسوط» ج ۱ ص ۲۶۳ و در کتاب «النّهایة» ص ۲۰۰ چنین فرموده است.

ششم- شیخ فقیه سلاّر حمزه بن عبدالعزیز به نقل علامه در «مختلف» ج ۲ ص ۳۰ و ۳۷ که راجع به خمس فرموده: «قَدْ أَحَلُّونَا مَا نَتَصَرَّفُ مِنْ ذَلِكَ كَرَمًا وَفَضْلًا» [۲۲۰].

هفتم- محقّق ثانی الکرکی در «کتاب خراجیّة» ص ۲۶ فرموده خمس مناکح، متاجر و مساکن برای عموم شیعه حلال است که ندهند.

هشتم- مقدّس اردبیلی در کتاب «زبدة البیان» ص۲۱۰ و در «شرح ارشاد» ص۲۷۷ به‌ کلّی خمس را ساقط نموده.

نهم- الشّیخ الجلیل ابراهیم القطیفی در «خراجیة» خود ص ۱۰۱ تا ص ۱۱۶ شرح داده که خمس برای شیعه مباح است تا روز قیام قائم و خمس و انفال را ائمّه ‡حلال و مباح نموده‌اند.

دهم- السّید السّند سید محمّد صاحب مدارک [۲۲۱] در ذیل جمله شرائع: «الخَامِسُ ما يَفْضُلُ عَنْ مؤْنَةِ السَّنَة» فرموده: این خمس به طور مطلق عفو شده است [۲۲۲].

یازدهم- مرحوم محقّق سبزواری میرزا محمّد باقر خراسانی در کتاب «ذخیرة المعاد» [۲۲۳].

دوازدهم- ملاّمحسن الفیض در کتاب «وافی» ج ۲ جزوۀ ۶ ص ۴۸ فرموده: سهم امام چون دسترسی به امام نیست پس به‌ کلّی ساقط است و چنین فرموده در «المفاتیح» [۲۲۴]. و شیخ یوسف بحرانی در کتاب «حدائق» ج ۱۲ ص ۴۴۲ سقوط حقّ امام را نسبت به کاشانی داده است.

سیزدهم- الشّیخ الحرّ العاملی در «وسائل الشیعه» کتاب الخمس، سهم امام را در صورت تعذّر ایصال به امام برای شیعه مباح دانسته است. و در «حدائق» ج ۱۲ ص۴۴۲ فرموده او قائل به سقوط سهم امام است.

چهاردهم- صاحب «الحدائق» شیخ یوسف بحرانی در «حدائق» ج۲ ص ۴۴۸ قائل به سقوط سهم امام است.

پانزدهم- صاحب «جواهر» در باب خمس فرموده: ظاهر اخبار این است که جمیع خمس مخصوص امام باشد و ایشان هم به شیعیان بخشیده‌اند، ولی نایبان ادعایی نفله کرده‌اند (شاه بخشیده شیخ علی خان نمی‌بخشد) چاپ تبریز ص ۱۶۴.

شانزدهم- شیخ بزرگوار عبدالله بن الصالح البحرانی که فرموده: «یَكُونُ الخُمْس بِأَجْمَعِهِ مُبَاحًا لِلشّیِعَةِ وَسَاقِطاً عَنْهُمْ» [۲۲۵].

هفدهم- به نقل علاّمۀ مجلسی در «مرآت العقول» ج ۱ ص ۴۴۶ که فرموده: جمعی از متأخّرین خمس ارباح را واجب نمی‌دانند.

به اضافه اکثر علمای شیعه تألیفاتی نداشته‌اند تا اجماع ایشان معلوم گردد و تازه آنان‌که قائل به خمس بوده‌اند، عدّه‌ای از ایشان گفته که باید نصف آن را به دریا بیندازد تا وقتی که امام بیاید و از دریا خارج سازد و عدّه‌ای معتقد بودند که باید در زمین دفن شود چون امام بیاید زمین گنجهای خود را بیرون می‌ریزد در زمانی که معاملات با صلوات است. پس اجماعی در کار نیست.

۱- زیان دیگر در زکات آن‌ چنانیکه منحصر به نُه چیز کرده‌اند. خدا زکات را قرین نماز قرار داده و بر هر مسلمانی لازم است که از آنچه خدا به او روزی کرده انفاق کند و منحصر به نُه چیز نیست و جمله: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً﴾ [۲۲۶] و جمله: ﴿مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ﴾ [۲۲۷]و جمله: ﴿أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ الأَرْضِ﴾ [۲۲۸]و جملات دیگر قرآن دلالت دارد که در هر چیزی چه کسب و کار و چه معادن و حبوبات زکات است. و امام صادق÷ نیز فرموده: «فِي كُلِّ شِیءٍ زَكَاةٌ» [۲۲۹] امّا در اثر بی‌خبری از عمومات قرآن زکات منحصر به نُه چیز شده و آن نُه چیز هم از بین رفته، مثلاً در مازندران و گیلان که صدها خروار برنج دارند زکات واجب ندارد و باید فقرای آنجا بیچاره بمانند زیرا آن نُه چیز در آنجا نیست. هر کس پنج شتر دارد که در تمام سال چریده زکات بدهد امّا اگر صد عدد ماشین داشت زکات ندارد و لذا فقرای مسلمین در کمال فقر و بدبختی زندگی می‌کنند و از زکات محرومند و دولتها برای ادارۀ مملکت و نداشتن بیت‌المالِ کافی به مالیات‌های نامشروع از قبیل مالیات بر مسکرات و امثال آن متمسّک می‌شوند و فقراء نیز در اثر نبودن بیت‌المال و زکات کافی متمایل به رژیمهای غیر اسلامی می‌شوند، این زیانها در اثر بی‌خبری از قرآن است و این زیانی برای فقراء شده به برکت فتاوای غیرقرآنی.

۲- یکی دیگر از زیان‌هایی که گریبانگیر مسلمین شده نذورات است. مسلمین چه مقدار از جهت نذر ضرر مالی دارند، خدا می‌داند، این همه نذورات باطله از جیب ایشان می‌رود، زیرا نذر به معنی پیمان و قرارداد است، باید پیمان و قرارداد با خدا بسته شود تا واجب الوفاء باشد چنانکه در سورۀ نحل آیه ۹۱ فرموده:

﴿وَأَوۡفُواْ بِعَهۡدِ ٱللَّهِ ... إِنَّ ٱللَّهَ يَعۡلَمُ مَا تَفۡعَلُونَ ٩١﴾ [النحل: ۹۱].

«وفا کنید به پیمان خدا.... زیرا خدا می‌داند چه می‌کنید».

امّا نذر و پیمان با اولیاء و بندگان صالحی که از دنیا رفته‌اند لغواست زیرا: اوّلاً ـ خدا آن را واجب الوفا قرار نداده. و ثانیاً: اولیاء خدا از قرارداد و نذر مردم اطّلاعی ندارند و طبق آیۀ ۳۲ سورۀ نحل ارواح پاکان پس از وفات به دارالسّلام بهشت خواهند رفت و از دنیا بی‌خبرند، زیرا اگر از دنیا با خبر بشوند ناراحت می‌شوند، ولی خدا حاضر و ناظر و از پیمان بندگان مطّلع است، و در سورۀ بقره آیۀ ۲۷۰ فرموده:

﴿وَمَآ أَنفَقۡتُم مِّن نَّفَقَةٍ أَوۡ نَذَرۡتُم مِّن نَّذۡرٖ فَإِنَّ ٱللَّهَ يَعۡلَمُهُ﴾ [البقرة: ۲۷۰].

«آنچه انفاق و یا نذر کنید خدا آن را می‌داند».

و لذا حضرت مریم‘می‌فرماید: ﴿إِنِّي نَذَرۡتُ لِلرَّحۡمَٰنِ صَوۡمٗا﴾، [۲۳۰] فقهاء اسلامی نذر برای غیر خدا را باطل می‌دانند امّا در اثر بی‌خبری از قرآن همه ساله میلیونها تومان برای قبور صلحاء، امام و امامزادگان نذر می‌شود و از جیب مردم می‌رود و این کار زیانهای معنوی دارد:

الف- توجّه به غیر خدا و حاجت خواستن از غیر او که به صریح قرآن و حکم عقل کار مشرکین است.

ب- نذر پیمانی است که طرفین آن باید حاضر باشند و غیرخدا حاضر و ناظر همه کس نیست و در حقیقت یک طرف آن غائب و در دسترس نیست.

ج- نذر برای غیر خدا تقویت متولّیان بی‌خبر از دین و اکثر موقوفه‌خواران بی‌بند و بار است.

۳- یکی دیگر از زیانهای بی‌خبری از قرآن، وقف است که به‌ واسطۀ وقف، املاک، اموال، مزارع، خانه‌ها، مدارس، کاروانسراها و باغ‌های موقوفه اکثراً خراب مانده نه ساکنین آنها تعمیر می‌کنند و نه مَوقوفٌ عَلَیهِم و نه متولّیان وچنین وقفی مدرک قرآنی ندارد. ضرر و زیان دیگر آن این است که اگر وقف بر قبور اولیاء و صلحاء باشد نتیجه چنین می‌شود که قبور ایشان دارای ضریح سیمین و گنبد زرّین می‌شود و در نظر مردم مراقد آنان از مساجد برتر و عظمت مخلوق در نظرشان از عظمت خالق بیشتر می‌گردد، چنانکه در زمان ما عوام ما خدا را مانند اولیاء او مهربان و دادرس و شفا بده نمی‌دانند.

۴- دیگر از زیان‌هایی که به‌ واسطۀ بی‌خبری از قرآن، نصیب مسلمین شده عداوت و نفاق فِرَق اسلامی است، با اینکه کتابشان واحد و دین ایشان واحد و قبلۀ ایشان واحد است، باز از قتل و غارت یکدگر دریغ ندارند و هر فرقه تکذیب و تکفیر فرقۀ دیگر می‌کند، چه قدر از مسلمین جهان در طول تاریخ به نام سنّی و شیعه به جان هم افتاده و جنگها و کشت و کشتار‌ها کردند، ولی اگر از قرآن اطّلاعی داشتند می‌دانستند که این کارها ضدّ اسلام و مخالف قرآن است. خدای تعالی در سوره بقره آیه ۲۸۵ فرموده:

﴿وَٱلۡمُؤۡمِنُونَۚ كُلٌّ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَمَلَٰٓئِكَتِهِۦ وَكُتُبِهِۦ...﴾ [۲۳۱] [البقرة: ۲۸۵].

پس هر کس ایمان به خدا، ملائکه، کتب الهی و رسولان او داشته باشد طبق قرآن مؤمن است و جان و مال و آبروی او محفوظ است چه معتقد به خلیفه باشد و یا نباشد، چه علی÷ را خلیفه بداند و چه ابوبکر را، زیرا تمام شیعه و سنّی به آیۀ فوق اعتقاد دارند و هم مؤمن وهم مسلمانند. امّا متأسفانه اکثر عوام شیعه و سنّی از این آیه بی‌خبرند و لذا به خون یکدگر تشنه بوده و گاه گاهی به قتل و غارت یکدگر پرداخته‌اند، چنانکه محقّق طوسی با ابن العلقمیِ وزیر با لشکر مغول ساختند و به قتل عام شهر بغداد پرداختند و دو میلیون و سیصد هزار مسلمان را به عنوان اینکه خلیفه سنّی است کشتند و شاه عبّاس با لشکر قزلباش خود، شهر هرات را که یک مرکز اسلامی بود قتل و غارت کردند و در چالدران تبریز دو لشکر اسلام به نام سنّی و شیعه خون یکدگر را ریختند و به فرق هم کوبیدند و قریب به هشتاد هزار از یکدگر کشتند. در طول تاریخ زمانی نبوده که دو فرقۀ سنّی و شیعه به آزار و اذیّت یکدگر همّت نگماشته باشند در حالی که طبق آیات قرآن هر دو مسلمانند و قتل مسلمان یکی از گناهان کبیره است. قرآن دعوت به اتفّاق و اتّحاد کرده و فرموده: ﴿وَٱعۡتَصِمُواْ بِحَبۡلِ ٱللَّهِ جَمِيعٗا وَلَا تَفَرَّقُواْ﴾ [۲۳۲]، و در سورۀ روم آیۀ ۳۱ و ۳۲ فرموده:

﴿وَلَا تَكُونُواْ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ ٣١ مِنَ ٱلَّذِينَ فَرَّقُواْ دِينَهُمۡ وَكَانُواْ شِيَعٗاۖ كُلُّ حِزۡبِۢ بِمَا لَدَيۡهِمۡ فَرِحُونَ ٣٢﴾ [الروم: ۳۱-۳۲].

«از مشرکین نباشید آنان‌که تفرقۀ دینی آورده و شیعه شیعه و دسته دسته گردیده و هر حزبی به آنچه نزدشان بوده شاد شدند».

متأسّفانه در اثر تفرقۀ مذهبی ممالک اسلامی را تجزیه نموده و استعمار بر همه مسلّط گردیده و باز مسلمین بیدار نشدند و گویندگان مذهبی هر یک از آنان شب و روز بر ضدّ قرآن از یکدگر تکذیب و بدگویی می‌کنند و اگر دانشمند خیر‌خواهی خواسته ایشان را بیدار کند و یا موادّ نفاق را بردارد و وسائل تفرقه را از بین ببرد مورد طعن و لعن خود مسلمین شده مثلاً مرحوم آیت الله خالصی اعلام کرد که یکی از وسائل تفرقه میان سنیّ و شیعه زیاد کردن شهادت بر ولایت در اذان است و طبق کتب و احادیث شیعه این شهادت در اذان نبوده و بدعت است، این مادّۀ افتراق را که جزء اذان نبوده حذف کنید، در عوض اینکه امثال و اقران او، او را تصدیق و یاری کنند آمدند از روی حسد او را تکذیب و مردم عوام را بر او شورانیدند.

۷- یکی دیگر از زیان و ضررها که مسلمین مبتلا شده‌اند و دربارۀ آن پول‌ها خرج می‌کنند چاپ کتاب‌های ضدّ قرآنی است که مخالف قرآن است بسیاری از مطالبش، مانند کتاب ضرب شمشیر بر منکر خطبۀ غدیر و امثال آن.

ما برای نمونه این زیان‌‌‌ها را تذّکر دادیم البته زیانهای دیگر نیز هست که نمی‌توان شمرد، مانند مخارج عزاداری‌های معموله طبل و دهل، دسته‌ها و حجله‌ها، علمها و زنجیرها و مجالس هفتگی و سالانۀ غیرمشروع و مجالس دعاهای غیرمشروعۀ ضدّ قرآنی شرک‌آور و سفره‌های بی‌بی‌فلان و زیان‌های قمه زدن به‌طوری که پوست سر را بشکافد، که هر تیغی ولیّ طفل و یا مسلمانی بر سر او بزند باید یک شتر دیه دهد و یا ده اشرفی طلای ۱۸ نخودی [۲۳۳].

اینها که ذکر شد تمام برخلاف دستور قرآن است و صدر اسلام نبوده و رسول خداص چنین کاری نکرده تا امّت به او اقتدا کنند، ولی یک عدّه دشمنان دین و شیّادان و هوس‌رانان این کارها را به وجود آورده و دست‌بردار نیستند، زیرا دکانهایی است که بهره دارد، افتراهایی است به دین اسلام بسته‌اند که باعث غرور و غفلت عوام شده و خدا در قرآن هشدار داده است و فرموده:

﴿وَغَرَّهُمۡ فِي دِينِهِم مَّا كَانُواْ يَفۡتَرُونَ﴾ [۲۳۴] [آل عمران: ۲۴].

دانشمندان بیدار اسلامی باید بکوشند و مردم را بیدار کنند و بفهمانند که آنچه ذکر شد از دین نیست. و آتش نفاق بین سنّی و شیعه را خاموش کنند و بین این دو دسته برادران اسلامی ایجاد اتّحاد و حسن تفاهم کنند.

متأسّفانه یک عدّه روحانی‌نمای نادان متصدّی امور دین شده‌اند که هر روز معرکۀ نفاق و غوغای اختلاف را زیادتر می‌کنند، مثلاً در کتاب «احتجاج» طبرسی خطبه‌ای را نقل کرده از رسول‌خدا در روز عید غدیر که آن خطبه مخالف صد آیه قرآن است و یک سند ضعیف بیشتر ندارد، راویان آن عبارتند از محمّد بن موسی الهمدانی که علمای رجال شیعه، او را ضعیف، جعّال و غالی شمرده‌اند و او روایت کرده از سیف بن عمیره که علمای رجال شیعه او را نیز مطعون، ملعون و ضعیف شمرده‌اند و صالح بن عقبه که او را کذّاب و غالی شمرده و فرموده‌اند اقوال زشت او بسیار و حدیث او مردود است، ما در مجلّه‌ای ذکر کردیم که این خطبه ضدّ قرآنی را با چنین روایتی رسول خداص قرائت نکرده، ولی معلوم باشد که ما منکر اصل قضیّۀ غدیر خمّ نشده‌ایم، یعنی کلمات رسول خداص را که فرموده: «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَعَادِ مَنْ عَادَاه‏» [۲۳۵] قبول داریم، آن وقت یک عدّه مغرض نفاق‌انداز، نفهمیده و نسجیده بنا کردند بدگویی و مردم را بر علیه ما تحریک نمودن و حتّی وادار کردند شیخ پیرمرد محلاّتی ساده‌ای را که به قول خودش محدّث جلیل است بر ما ردّ بنویسد و ایشان تأمّل نکرده و با اینجانب تماس نگرفته با یک آب و تابی کتابی مملّو از تهمت و دروغ نوشته و ما را متّهم نموده به انکار اصل غدیر خمّ، درحالیکه چنین نیست و صرف اتّهام است. شما ملاحظه فرمایید چگونه محدّث جلیلی خبر از سند رسوای این خطبه ندارد و خطبه را با اصل قضیّه غدیر خمّ فرقی نگذاشته، آیا می‌توان چنین کسی را محدّث جلیل گفت؟ آیا نویسنده و ناشرین چنین کتبی مسلمانند؟ روحانی‌نمای دیگری که خود را راهنمای مردم می‌داند عدّه‌ای از جهّال را روز ۱۹ رمضان ۱۳۹۴ قمری تحریک نمود که پس از نماز جماعتِ ما بریزند در مسجد ما و مرا به قتل برسانند، تا هم کاری خود را با ابن ملجم مرادی که در کوفه این کار را کرد ثابت کند و با این حال خود را دوست امام المتقیّن امیر‌المؤمنین ÷ می‌دانند، ولی ما خدا را شاهد می‌گیریم که قصدی نداریم جُز اصلاح ذات‌البین و رفع عداوت فریقین ﴿إِنْ أُرِيدُ إِلاَّ الإِصْلاَحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَمَا تَوْفِيقِي إِلاَّ بِاللّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ﴾ [۲۳۶] و به هرحال در عوض یاری هزاران تهمت و افتراء به ما می‌زنند برای حفظ خرافات خود. ما از خدا بیداری مسلمین را خواهانیم.

بنابر آنچه ذکر شد مسلمین باید آگاه شوند و بدانند که همانطور که معاویه برای پیشبرد ریاست و اهداف خود قرآن را سپر کرد و بالای نیزه برد و مسلمین را گول زد و بدین وسیله بر مردم تسلّط پیدا کرد همین طور عدّه‌ای از مسلمین نام حضرت علی و نام امامان اهل بیت را وسیله کرده‌اند برای پیشبرد اهداف غلط خود و به نام عشق علی÷ و عشق حسین÷ عقل و قرآن را کنار گذاشته و اسلام را خراب کرده و هرچه بدعت بوده در زیر چتر محبّت دروغی خود در اسلام وارد کرده‌اند و شعائری را به نام مذهب اهل بیت آورده‌اند که روح اهل بیت از آنها بیزار است و عقایدی را در میان مردم نشر داده‌اند که مخالف قرآن و عقل است. مسلمان نباید به نام علی وسایر بزرگان دین، اسلام را خراب کند و میان مسلمین نفاق اندازد. از آن جمله به اهل سنّت بد می‌گویند به بهانۀ اینکه آنان دشمن علی و ما دوست علی هستیم. و این خطا و گناه بزرگی است. زیرا اوّلاً اهل سنّت دشمن اهل بیت رسول خداص نیستند بلکه تمام فضائلِ واقعی حضرت علی و سایر افراد اهل بیت رسول را قبول دارند و در کتب ایشان مسطور است. به اضافه نام علی، حسن، حسین، جعفر و عباس در میان اولاد اهل سنّت بسیار است و همین دلیل بر محبت ایشان است به صاحبان این اسماء.

و از جمله اعمال ضدّ قرآنی، همین زیارت قبور امامان اهل بیت و ساختن زیارتنامه‌‌هایی است که جملات بسیاری از آنها ضدّ قرآن است، مثلاً در زیارت آن امامان آورده‌اند که: «أَشهَدُ أَنَّكَ تَسْمَعُ كَلَامِي وَتَرُدُّ جَوَابِي وَتَری مَقَامِي» یعنی: «من شهادت می‌دهم ای بزرگوار که تو کلام مرا می‌شنوی و جواب مرا ردّ می‌کنی و می‌دهی و تو محل ایستادن مرا می‌بینی»، در حالی که قرآن می‌گوید انبیاء پس از رفتن از دنیا، از دنیا بی‌اطّلاعند مانند آیه ۲۵۹ بقره [۲۳۷] و آیه ۱۰۹ و ۱۱۷ سوره مائده [۲۳۸] و قرآن می‌گوید هر کس غیر خدا را از کسانی که از دنیا رفته و وفات نموده‌اند بخواند آن کسان نمی‌شنوند و جواب نمی‌دهند چنانکه در آیۀ ۱۳ و ۱۴ سورۀ فاطر می‌فرماید:

﴿وَٱلَّذِينَ تَدۡعُونَ مِن دُونِهِۦ مَا يَمۡلِكُونَ مِن قِطۡمِيرٍ ١٣ إِن تَدۡعُوهُمۡ لَا يَسۡمَعُواْ دُعَآءَكُمۡ﴾ [۲۳۹] [فاطر: ۱۳-۱۴].

و در سورۀ احقاف آیۀ ۵ و ۶ فرموده:

﴿وَمَنۡ أَضَلُّ مِمَّن يَدۡعُواْ مِن دُونِ ٱللَّهِ مَن لَّا يَسۡتَجِيبُ لَهُۥٓ إِلَىٰ يَوۡمِ ٱلۡقِيَٰمَةِ وَهُمۡ عَن دُعَآئِهِمۡ غَٰفِلُونَ ٥ وَإِذَا حُشِرَ ٱلنَّاسُ كَانُواْ لَهُمۡ أَعۡدَآءٗ وَكَانُواْ بِعِبَادَتِهِمۡ كَٰفِرِينَ ٦﴾

[الأحقاف: ۵-۶].

«کیست گمراه‌تر از آنکه غیرخدا را می‌خواند، کسی را می‌خواند که جواب او را تا قیامت نمی‌دهد و آنان از دعای ایشان غافلند و چون مردم محشور شوند آنان را که می‌خوانند دشمن ایشان باشند».

و همچنین از آیات لبث استفاده می‌شود که انبیاء و اولیاء پس از مرگ از دنیا بی‌خبرند. و خدا به رسول خود در سورۀ فاطر آیۀ ۲۲ فرموده:

﴿وَمَآ أَنتَ بِمُسۡمِعٖ مَّن فِي ٱلۡقُبُورِ ٢٢﴾ [فاطر: ۲۲].

«(ای محمّد) تو به کسانی که در قبرند نمی‌توانی بشنوانی».

اصلاً خواندن کسی که از دنیا رفته و خواندن غیرخدا در حوائج و ادعیه که عبادتست، کفر و شرک محسوب می‌شود چنانکه در سورۀ جن می‌فرماید:

﴿فَلَا تَدۡعُواْ مَعَ ٱللَّهِ أَحَدٗا ١٨﴾ [الجن: ۱۸].

«با خدا احدی را مخوانید».

و صدها آیات دیگر در قرآن است که نباید در عبادات غیر از خدا را خواند.

و از جمله چیزهایی که به نام سادات اهل بیت میان مردم معمول شده و ضدّ قرآن است ساختن قبور سیمین، زریّن، نذر و نیاز و وقف بر آن قبور است که همه ساله مخارج و پولهای زیادی از این ملّت فقیر صرف آنها می‌شود، خدا در آیات زیادی از این عمل نهی کرده، از آنجمله در سورۀ نحل آیۀ ۵۶ فرموده:

﴿وَيَجۡعَلُونَ لِمَا لَا يَعۡلَمُونَ نَصِيبٗا مِّمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡۗ تَٱللَّهِ لَتُسۡ‍َٔلُنَّ عَمَّا كُنتُمۡ تَفۡتَرُونَ ٥٦﴾

[النحل: ۵۶].

«برای چیزهای که نمی‌دانند (همچون گنبد‌ها و بارگاه‌ها)، قسمتی از آنچه را روزیشان ساخته‌ایم قرار می‌دهند به خدا قسم از افتراهایی که بسته‌اید البتّه مسئول خواهید بود».

باید به مردم عوام فهمانید کسی که از دنیا رفته احتیاجی به نذر و نیاز و وقف شما ندارد و پولهایی که در میان ضریح ریخته می‌شود و یا علم، کتل و زنجیر خریداری می‌شود تماماً اسراف و حرام است و باید به محتاجان و فقراء داد.

غیر از خدا کسی حاضر و ناظر نیست و از حال بندگان خبر ندارد، اولیاء و انبیاء اگر از حال و اعمال و افعال بندگان خدا خبردار شوند در عالم برزخ محزون و غمگین می‌شوند و همواره باید از اعمال و رفتار بدِ مردم غصّه بخورند در صورتی که خدا فرموده: ﴿َلَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ﴾ یعنی: اولیاء و انبیاء از دنیا به جایی رفته‌اند که نه ترسی و نه غصّه‌ای دارند.

و از جمله بدعتها که زیر نام اولیاء و ائمّه در میان مردم منتشر ساخته‌اند این است که هر کس گناهی و خلافی و جنایتی مرتکب شود متوسّل به آنان شود که آنان واسطه و یا شفیع شده و ایشان را از قانون کیفری که خدا مقرّر کرده می‌رهانند و وارد بهشت می‌سازند و این مطلب را در احادیث و زیارات خود آورده‌اند مانند آنکه در زیارت امام به او می‌گویند: «مُسْتَنْقِذِ الشِّيعَةِ الْـمُخْلَصِينَ مِنْ عَظِيمِ الْأَوْزَار» یعنی: امام نجات‌دهندۀ شیعیان خالص است از گناهان بزرگ. در حالیکه خدا در سورۀ زُمَر آیۀ ۱۹ به رسول خود فرموده:

﴿أَفَأَنتَ تُنقِذُ مَن فِي ٱلنَّارِ ١٩﴾ [الزمر: ۱۹].

«آیا تو می‌توانی نجات دهی آنکه را اهل آتش است».

و این جمله استفهام انکاری است یعنی تو نمی‌توانی. باید پرسید چگونه شیعۀ مخلص مرتکب گناهان می‌شود و آیا کسی که مرتکب گناهان بزرگ می‌شود شیعۀ مخلص است پس تمام جنایتکاران بزرگ اوّلین شیعۀ علی هستند! اصلاً خدایتعالی با عدالت و فرموده‌های خود که در قرآن وعده داده در قیامت رفتار می‌کند و کسی ممکن نیست به او بگوید که عدالت مکن و به فرموده‌های خود عمل منما و از قول خود صرفنظر و خلاف وعده کرده و فلانی را برای خاطر من عذاب مکن. به اضافه انبیاء و اولیاء از دنیا رفته و طبق آیات قرآنی از دنیا بی‌خبرند و از حال بندگان خبری ندارند نمی‌دانند چه کسانی چه کرده و چه عقایدی دارند و مقصّرین و یا غیرمقصّرین را نمی‌شناسند و از اعمال و گناه دیگران حقّ تجسس ندارند و خدا فرموده: ﴿إِنَّا نَعۡلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعۡلِنُونَ﴾ [۲۴۰] - ﴿وَرَبُّكَ يَعۡلَمُ مَا تُكِنُّ صُدُورُهُمۡ وَمَا يُعۡلِنُونَ﴾ [۲۴۱] - ﴿عَلِيمُۢ بِذَاتِ ٱلصُّدُورِ﴾ [۲۴۲] - ﴿وَكَفَىٰ بِرَبِّكَ بِذُنُوبِ عِبَادِهِۦ خَبِيرَۢا بَصِيرٗا﴾ یعنی: «و کافی است که خدا به گناهان بندگانش خبیر و بینا باشد». اصلاً پیغمبری که افراد امت خود را ندیده و نمی‌داند چه کاره‌اند چگونه واسطه و شفیع گردد و در محکمۀ الهی چه بگوید؟!

به هرحال عدّه‌ای بنام ائمّه و دوستی ائمّه، دین خدا را عوض کرده‌اند و مقرّرات الهی را نادیده گرفته و هزاران بدعت و باطل آورده‌اند. و از آن جمله اخبار را و اگر چه خبر واحد باشد بر قرآن متواتر ترجیح می‌دهند و می‌گویند قرآن ظنّی الدّلاله و خبر قطعیّ الدلاله است و بدین واسطه امّت را از کتاب خدا که ﴿هُدٗى لِّلنَّاسِ﴾ است دور کرده‌اند. و آنقدری که به اخبار جعل شده علاقه دارند، به آیات قرآن علاقه ندارند. و اصلاً از قرآن بی‌خبر و بی‌اعتناء و فقط به نام عترت هرچه خواسته گفته و عمل کرده‌اند و مؤاخذه خواهند شد، زیرا اسلام یک دین بوده و اینان به نام ائمّه، صد مذهب کرده‌اند به نام جعفری، زیدی، صوفی، شیخی، اسماعیلی و غُلاة و ....

[۲۱۴] ﴿وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّمَا غَنِمۡتُم مِّن شَيۡءٖ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُۥ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡيَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰكِينِ وَٱبۡنِ ٱلسَّبِيلِ إِن كُنتُمۡ ءَامَنتُم بِٱللَّهِ وَمَآ أَنزَلۡنَا عَلَىٰ عَبۡدِنَا يَوۡمَ ٱلۡفُرۡقَانِ يَوۡمَ ٱلۡتَقَى ٱلۡجَمۡعَانِۗ وَٱللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٌ٤١﴾ [الأنفال:۴۱]. «و بدانید که هر چه غنیمت گرفتید پس محققا پنج یک آن برای خداست و برای رسول و برای صاحب قرابت و یتیمان و مسکینان و راهگذر، اگر مؤمن به خدا هستید و به آنچه ما نازل کردیم بر بنده خودمان روز جداشدن روزی که دو جماعت بهم رسیدند و خدا بر همه چیز تواناست.» [۲۱۵] «روز جدا شدن». [۲۱۶] «روزی که دو جماعت بهم رسیدند». [۲۱۷] «هنگامی که شما به کنار وادی نزدیک‌تر بودید و ایشان به کنارۀ‌‌ وادی دورتر و قافله پائین‌تر از شما بود». [۲۱۸] اما خمس برای شیعیان ما مباح شده است و برای آنها حلال شده است. [۲۱۹] سنت همان است که رسول خدا آن‌را سنت نهاده و بدعت آن است که بعد از رسول خدا ایجاد شده است. [۲۲۰] در این زمان از روی کرم و فضل آنچه را ما تصرف کنیم بر ما حلال فرموده‌اند. [۲۲۱] منظور مؤلف كتاب: «مدارك الأحكام في شرح شرائع الإسلام» فقیه، محقِّق، سید محمد بن علی موسوی عاملی (ت ۱۰۰۹هـ). [۲۲۲] نویسنده المدارك سید محمد عاملی، مدارك الأحكام في شرح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة آل البیت ‡ لإحیاء التراث، ۱۴۱۰هـ، ج ۵/ شرح ص ۳۸۴. [۲۲۳]نگا: محقق سبزواری، ذخيرة المعاد، ج ۱ ق ۳ / ص ۴۹۲، چاپ قدیم. [۲۲۴] ملا محسن فیض كاشانی در كتابش «مفاتيح الشرائع» موضوع خمس و اختلاف در آن و تحلیل آن برای شیعه از سوی ائمه را مطرح کرده است. و در پایان بحثش می‌گوید: «دیدگاه صحیح نزد من این است که تحلیل خمس از سوی ائمه ‡ برای شیعیان ثابت نیست.» [۲۲۵] تمام انواع خمس برای شیعه مباح است و از آنها ساقط است. [۲۲۶] «بگیر از اموالشان صدقه‌ای». [۲۲۷] «و از آنچه روزیشان کرده‌ایم انفاق کنند». [۲۲۸] «از طیبات آنچه کسب کردید و از آنچه برای شما از زمین رویانیده و خارج کرده‌ایم انفاق کنید». [۲۲۹] در هر چیزی زکات است. [۲۳۰] «همانا من برای خدای رحمن روزه‌ای نذر کرده‌ام». [۲۳۱] «و مؤمنین هر یک به خدا و فرشتگان او و کتب او ایمان دارند». [۲۳۲] «و همه چنگ بزنید به ریسمان خدا و متفرق نشوید». [۲۳۳] حبۀ نخود: وزن قدیمی برابر با پنج گرم می‌باشد. [۲۳۴] «و آنچه به دین خود بسته‌اند گولشان زده است». [۲۳۵] «هرکس من دوست و مولای او هستم، علی نیز دوست و مولای اوست. پروردگارا، هرکس که او را دوست دارد، دوست بدار و هرکس را که با او دشمنی می‌کند، دشمن بدار.» تخریج آن با این لفظ: امام أحمد در مسندش، ۱/۱۱۸ و۱۱۹، و به ارقام ۹۵۰ و۹۵۱ در چاپی که احمد شاکر آن‌را تحقیق کرده است. و احمد شاکر می‌گوید: اسناد این روایت صحیح است. و حاكم در المستدرك، از زید بن ارقم به صورت مرفوع (۳/۱۰۹)، سپس می‌گوید: این حدیث صحیح است بنا بر شرط شیخین و آن‌را تخریج نکرده‌اند. و آن‌را از طریق دیگری از زید بن ارقم در (۳/۵۳۳) تخریج کرده و می‌گوید: اسناد این حدیث صحیح است و شیخین آن‌را تخریج نکرده‌اند. و ذهبی آن‌را در تلخيص ذکر نموده و به صحت آن اشاره می‌کند. و امام نسائی آن‌را در كتابش «خصائص أمير المؤمنين علي بن أبي طالب» [ص۲۱ چاپ التقدم مصر و ص۹۳ ،چاپ الحیدری وص۳۵ چاپ بیروت] روایت کرده است. اما جمله اول: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلاهُ» را ترمذی و ابن ماجه و احمد در جاهای مختلفی از مسندش و حاكم در الـمستدرك و طبرانی در جاهایی از معجمش تخریج کرده‌اند. و بسیاری از استوانه‌هایی علم حدیث و محدثین به تواتر آن حکم کرده‌اند. از جمله: امام سیوطی در كتابش: «الأزهار المتناثرة في الأخبار المتواترة» و امام مناوی در «التيسير بشرح الجامع الصغير» و علامه زرقانی شارح الـمواهب اللدنية بالمنح المحمّدیة، قسطلانی؛ و فقیه محدث محمد بن جعفر حسنی ادریسی مشهور به كتانی در كتابش: «نظم المتناثر من الحديث المتواتر». [۲۳۶] «تا می‌توانم نمی‌خواهم مگر اصلاح را، و نیست توفیق من جز با خدا، بر او توکل دارم و بسوی او بازمی‌گردم». [۲۳۷] کلام خداوند در مورد عزیر نبی: ﴿...فَأَمَاتَهُ ٱللَّهُ مِاْئَةَ عَامٖ ثُمَّ بَعَثَهُۥۖ قَالَ كَمۡ لَبِثۡتَۖ قَالَ لَبِثۡتُ يَوۡمًا أَوۡ بَعۡضَ يَوۡمٖۖ قَالَ بَل لَّبِثۡتَ مِاْئَةَ عَامٖ...﴾ [البقرة: ۲۵۹] «پس خدا صد سال او را میرانید، سپس او را زنده نمود و فرمود: چند مدت مانده‌ای؟ گفت: یک روز و یا مقداری از روز مانده‌ام. خدا فرمود: بلکه صد سال درنگ نموده‌ای». [۲۳۸] منظور کلام خداوند در مورد پیامبران در روز قیامت می‌باشد: ﴿يَوۡمَ يَجۡمَعُ ٱللَّهُ ٱلرُّسُلَ فَيَقُولُ مَاذَآ أُجِبۡتُمۡۖ قَالُواْ لَا عِلۡمَ لَنَآۖ إِنَّكَ أَنتَ عَلَّٰمُ ٱلۡغُيُوبِ ١٠٩﴾ [الـمائدة: ۱۰۹] «روزی خدا پیامبران را جمع می‌کند پس از آن می‌گوید چقدر اجابت شدید (امت شما چه مقدار از شما پیروی کردند) گویند برای ما علمی نیست زیرا که فقط تو دانای غیب‌هائی». و اینکه در مورد مسیح ÷ می‌فرماید: ﴿...وَكُنتُ عَلَيۡهِمۡ شَهِيدٗا مَّا دُمۡتُ فِيهِمۡۖ فَلَمَّا تَوَفَّيۡتَنِي كُنتَ أَنتَ ٱلرَّقِيبَ عَلَيۡهِمۡۚ وَأَنتَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ شَهِيدٌ﴾ [الـمائدة: ۱۱۷] «و من گواه بر ایشان بودم مادامی که در میان ایشان بودم، پس چون مرا وفات دادی تو خود مراقب بر ایشان بودی و تو بر هر چیزی گواهی» [۲۳۹] «و آنان را که جز خدا می‌خوانید مالک پوست هستۀ‌‌ خرمائی نیستند ﴿۱۳﴾ اگر بخوانیدشان دعای شما را نشنوند». [۲۴۰] «حقا که ما می‌دانیم آنچه را که پنهان می‌کنند و آنچه را که آشکار می‌کنند». [۲۴۱] «و پروردگارت آنچه در سینه‌هایشان پنهان می‌کنند و آنچه آشکار می‌کنند می‌داند». [۲۴۲] «آنچه در سینه‌ها باشد داناست».

۲۵- جهات إعجاز قرآن و کیفیّت آن

یکی از نشانه‌های صدق مدّعی نبوّت آوردن معجزه است، پس هر کس معجزه را دید، باید ایمان آورد و اگر ندیده، ولی به تواتر اخبار برای او ثابت شود باز باید ایمان آورد. معجزات انبیاء زمان سابق را نه کسی می‌بیند و نه به تواتر می‌توان ثابت نمود فقط پیغمبر اسلام است که معجزۀ او یعنی قرآن هم متواتر است و هم محسوس و مشاهده می‌شود، زیرا قرآن حاضر و برای همه کس مشهود است. معجزات سایر انبیاء ناقلانی جُز خبر واحد مجهول ندارد، مگر اینکه کسی به توسّط قرآن معجزات ایشان را ثابت کند. پس هر کس بخواهد معجزۀ یکی از انبیاء‡ را ثابت کند، باید اوّل به قرآن ایمان آورد.

به هرحال قرآن معجزه و سند نبوّت ‌است و باید بررسی کرد که چگونه معجزه است. پس می‌گوییم معجزه آن چیزی ‌است که بشر را عاجز کند، یعنی علمای بشری نتوانند مانند آن را بیاورند. در این قرآن صریحاً اعلام شده که اگر تمام جنّ و انس جمع شوند و به یاری یکدگر برخیزند به مانند قرآن نیاورند. در سوره بنی اسرائیل آیۀ ۸۸ فرموده:

﴿قُل لَّئِنِ ٱجۡتَمَعَتِ ٱلۡإِنسُ وَٱلۡجِنُّ عَلَىٰٓ أَن يَأۡتُواْ بِمِثۡلِ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانِ لَا يَأۡتُونَ بِمِثۡلِهِۦ وَلَوۡ كَانَ بَعۡضُهُمۡ لِبَعۡضٖ ظَهِيرٗا ٨٨﴾ [الإسراء: ۸۸].

«بگو اگر جنّ وانس اجتماع کنند بر اینکه به مانند این قرآن بیاورند به مانند آن نیاورند و اگر چه بعضی پشتیبان بعضی دیگر باشند».

و در سورۀ بقره آیۀ ۲۳ و ۲۴ فرموده:

﴿وَإِن كُنتُمۡ فِي رَيۡبٖ مِّمَّا نَزَّلۡنَا عَلَىٰ عَبۡدِنَا فَأۡتُواْ بِسُورَةٖ مِّن مِّثۡلِهِۦ وَٱدۡعُواْ شُهَدَآءَكُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ ٢٣ فَإِن لَّمۡ تَفۡعَلُواْ وَلَن تَفۡعَلُواْ فَٱتَّقُواْ ٱلنَّارَ ...﴾

[البقرة: ۲۳-۲۴].

«و اگر از آنچه ما بر بندۀ خود نازل نموده‌ایم در شکّید، یک سوره به مانند آن بیاورید و گواهان خود را غیراز خدا بخوانید تا گواهی دهند اگر راست می‌گوئید، پس اگر نیاوردید و نخواهید آورد پس از آتش دوزخ بترسید ...».

بنابراین هیچ ‌کس سخنی مانند قرآن نمی‌تواند بیاورد چنانکه در آیۀ ۳۴ سورۀ طور نیز فرموده:

﴿فَلۡيَأۡتُواْ بِحَدِيثٖ مِّثۡلِهِۦٓ﴾ [۲۴۳] [الطور: ۳۴].

قرآن این مطلب را مکرّر تذکّر داده و پیغمبر اسلامص با کمال جرأت و کمال اطمینان ابلاغ نموده تا هر دوره و زمانی اهل آن بشنوند و عجز بشر را در مقابل قرآن مشاهده کنند و بدانند در محیط عربستان که کانون فصاحت بود یارای معارضۀ با قرآن و آوردن مانند آن را نداشتند چه رسد به دیگران.

امّا کیفیّت اعجاز قرآن: پس می‌گوییم: لزوم معجزه برای آن است که مقام شامخ نبّوت و سفارت الهی دستخوش اغراض کسان و مورد طمع جاه‌طلبان نباشد و دزدان دین و راهزنان نتوانند ادّعای نبّوت کنند، برای کسی که فرستادۀ خدا می‌باشد لازم است امری بیاورد که از عهدۀ دیگران خارج و گواه راستی او باشد و اگر چنین امری معجزه نباشد هر فردی از افراد ممکن است به ادّعای نبّوت برخیزد و مایۀ تفرقه و اختلاف شود و به جای هدایت و سعادت موجب ضلالت و شقاوت گردد. لزوم معجزه امری است طبیعی و فطری و به جُز معجزه مدرکی برای صحّت دعوت نبّوت در پیشگاه عقل چیزی نباشد و برای غیر انبیاء معجزه لازم نیست.

[۲۴۳] «پس سخن تازه‌ای مانند آن بیاورند».

معجزه بر سه قسم است:

اوّل- امری که بر خلاف قوانین و مقرّرات طبیعت باشد و مجرای طبیعت را تغییر دهد، یعنی خدایی که خالق و موجد مجرای جهان است. رشتۀ این جریان را از هم بگسلد و آن‌ را گواه صحّت ادّعای فرستادۀ خود قرار دهد مانند آنکه آب را بشکافد و آتش را سرد کند.

دوّم- امری که برخلاف طبیعت نباشد و وقوع آن معلول یکی از عوامل طبیعی باشد ولی بشر آن را درک نکرده و از نظر بشر مستور باشد و حقیقت آنرا درک نکند، ولی ممکن باشد روزی برسد که در نتیجۀ پیشرفت علوم راز آن کشف گردد. امّا در انظار اهل زمان بر خلاف طبیعت به ‌شمار آید، معلوم نیست معجزاتی که برای پیامبران اجرا شده از کدام یک این اقسام می‌باشد زیرا جریان قوانین عالم طبیعت به‌ قدری مرموز و پیچیده است که راهی برای اینکه مخالف و یا موافق طبیعت کدام است، در دست نیست.

سوّم- از اقسام اعجاز رسیدن به ‌سرحدّ کمال در علمی است که بشر بعضی از مراتب آن‌ را می‌تواند برسد، ولی به آخرین درجات آن نرسیده و خدایتعالی آخرین درجۀ آنرا به توسّط رسول خود اظهار کند، به ‌طوری که خرق طبیعت نباشد و جریان عالم اسباب را قطع نکند.

قرآن و اعجاز آن از قسم سوّم است که در آن مخالف طبیعت و ضدّ قوانین آن چیزی نیست و به درجۀ کامل، قواعد فصاحت و زیبایی لفظی و لغوی بشری و معارف حقیقی فطری در آن مراعات شده، به درجه‌ای که از عهدۀ بشر خارج است.

تمام این اقسام مذکور، کار خدا است زیرا خدا باید گواهی دهد به صدق رسول خود و گواهی خدا همان ایجاد معجزه است. پس کار معجزه کار پیغمبر نیست طبق آیات قرآن که فرموده: ﴿قُلۡنَا يَٰنَارُ كُونِي بَرۡدٗا وَسَلَٰمًا عَلَىٰٓ إِبۡرَٰهِيمَ﴾ [۲۴۴] و در قصّۀ حضرت موسی÷ فرموده: ﴿مَا جِئۡتُم بِهِ ٱلسِّحۡرُۖ إِنَّ ٱللَّهَ سَيُبۡطِلُهُ﴾ [۲۴۵] و در قصّۀ حضرت نوح÷ فرموده: ﴿إِنَّمَا يَأۡتِيكُم بِهِ ٱللَّهُ﴾ [۲۴۶] و در قصّۀ حضرت صالح÷ فرموده: ﴿وَءَاتَيۡنَا ثَمُودَ ٱلنَّاقَةَ﴾ [۲۴۷] و در قصّۀ حضرت داود÷ فرموده: ﴿إِنَّا سَخَّرۡنَا ٱلۡجِبَالَ مَعَهُ﴾ [۲۴۸] و ﴿وَأَلَنَّا لَهُ ٱلۡحَدِيدَ﴾ [۲۴۹]و ﴿كُنَّا فَٰعِلِينَ﴾ [۲۵۰]و راجع به‌ قرآن فرموده: ﴿نَحۡنُ نَزَّلۡنَا ٱلذِّكۡرَ﴾ و قرآن معجزه و کلام خدا است نه کلام رسولص، البتّه حقّتعالی ایجاد معجزه می‌کند امّا با شرایطی که ما در کتاب عقل و دین ذکر نموده‌ایم مراجعه شود.

[۲۴۴] «گفتیم: ای آتش سرد و سلامت باش بر ابراهیم». [۲۴۵] «آنچه آنرا آوردید سحر است، محققا خدا آن را باطل خواهد کرد». [۲۴۶] «همانا خدا آنرا می‌آورد». [۲۴۷] «به قوم ثمود ماده شتر دادیم». [۲۴۸] «بتحقیق ما مسخر نمودیم کوه‌ها را که با او». [۲۴۹] «و آهن را برای وی نرم کردیم». [۲۵۰] «ما فاعل بودیم».

۲۶- معجزۀ هر پیغمبری باید مناسب زمان او باشد

خدایتعالی برای حضرت موسی÷ عصا را اژدها کرد به مناسبت اینکه سَحَرۀ زمان او کارهایی شبیه به آن داشتند و معجزۀ حضرت عیسی÷ شفای مَرضَی و احیاء اموات بود، به مناسبت اینکه دکترهای زمان او در فنّ معالجه به درجۀ عالی رسیده بودند، ولی مرض‌های مزمن را معالجه نکردند. خدا برای صدق ادّعای او چنین امراض سخت را به دعای او شفا می‌داد و اکمه و ابرص را به ارادۀ خود خوب می‌کرد. زمان حضرت محمدص مردم در فنّ خطابه، سخن‌پروری و زیباگویی استاد بودند، خدا برای صدق نبّوت او کتابی به او نازل کرد که از هر کلامی زیباتر و شیرین‌تر و دلنشین‌تر باشد، به طوری که سخنرانان در مقابل آن عاجز باشند.

امتیاز قرآن از سایر معجزات

قرآن از جهاتی با سایر معجزات فرق دارد:

۱- در قرآن و ترتیب حروف و کلمات آن خرق قوانین طبیعی نشده و این بهتر از معجزاتی است که خرق نوامیس طبیعت در آن باشد زیرا بهم زدن قوانین طبیعت که آتش را گلستان و یا چوب را اژدها کردن موجب غُلُوِّ مردم و اعتقاد به الوهیّت آورندۀ آن می‌شود و لذا پیغمبر اسلامص از معجزات خارق العاده که از او می‌خواستند خودداری می‌کرد و مردم را به اعجاز قرآن و نظر در آن دعوت می‌نمود، تا ببینند کلامی که از حروف معمولی مرکّب شده چنان معارف و فصاحت دارد که همه را متحّیر ساخته، با اینکه برخلاف طبیعت کلامی در آن نیست، تا بنگرند و دربارۀ محمّدص غُلُوّ نکنند و لذا به بندگی همواره افتخار داشت نه به کارهای خارق‌العاده.

۲- امتیاز دیگر آنست که پیروان اسلام به واسطۀ تأملّ و تفکّر در آن آشنا به تدبّر و تفکّر در امور معنوی و قضاوت فکری شوند و تعقّل ایشان زیاد شود و از تقلید اجتناب کنند به‌ خلاف سایر معجزات که چنین فائده نداشت.

۳- آوردن معجزات خارق‌العاده باعث می‌شود که مردم درخواست‌های بی‌خردانه کنند و مقام نبّوت دستخوش اوهام این و آن گردد و در نتیجه رسول خدا را متهّم به سحر و شعبده کنند و به اضافه یک رشته افسانه و خرافات در پیرامون آن جعل کنند، به خلاف قرآن که چنین نیست.

۴- امتیاز دیگر قرآن این است که قرآن دلیل بر نبوّت و نبوّت مدّعای پیغمبر است و بین دلیل و مدّعا تناسب و ارتباطی است یعنی نبوّت برای تربیت و قرآن دستور تربیت است، به خلاف سایر معجزات که چنین تناسبی با نبوّت ندارند.

۵- امتیاز دیگر اینکه قرآن از جنس تکلّم و سهل‌ترین کارِ بشر است، با این حال اگر بشر نتواند مانند آن را بیاورد، به‌ خوبی اعجاز آن ثابت می‌شود، ولی معجزات دیگر از جنس کارهای سهل بشری نیست.

۶- امتیاز دیگر اینکه چون نبوّت پیغمبر اسلامص دائمی و آئین او جاویدان است، معجزۀ او نیز باید ماندنی باشد که در هر دوره دلیلی بر اثبات نبوّت او باقی باشد برخلاف سایر معجزات که باقی نمانده و وجود آنها باید به‌ وسیلۀ تاریخ ثابت شود و هر کس می‌تواند وقوع آنها را انکار کند، مخصوصاً کارهای فو‌ق‌العاده و خارق‌العاده را زود انکارمی‌کنند، خصوصاً مردمی که مادّی باشند و با معنویّات و تأثیر عالم غیب الهی سر و کاری ندارند.

۷- اعجاز قرآن و عظمت آن به واسطۀ ترقّی علوم و افکار در هر دوره بهتر ثابت می‌شود و به واسطۀ عجز مردم هر دوره از معارضۀ آن بر اهمّیّت آن افزوده می‌شود و راههای جدیدی برای اعجاز آن کشف می‌شود، ولذا اعجاز قرآن از نظر علوم جدیده یکی از وجوه اعجاز آن شمرده می‌شود، اعجاز آن از نظر علوم فنّی، طبیعی و فیزیولوژی و از نظر علم هیئت، نجوم، جنین‌شناسی، گیاه‌‌شناسی، تلقیح بادها، کیفیّت خلقت آسمان و زمین و سایر علومِ امروزه که ما إن شاء الله در ضمن ترجمۀ آیات مربوط به آن اشاره خواهیم نمود.

اشکال و جواب آن

اگر کسی بگوید عالِمِ به لغت عربی درک می‌کند اعجاز قرآن را امّا برای دیگران چگونه اعجاز آن ثابت شود؟ جواب آن است که دیگران باید رجوع کنند به اساتید این فنّ و یا به اهل زبان و از ایشان نظر بخواهند و البتّه اساتید فنّ عربیّت به قدر کافی در اثبات اعجاز قرآن کتاب‌ها نوشته‌اند و نظر داده‌اند مانند: ابوعبدالله زنجانی، ابوعبدالله مرزبانی، رافعی مصری، علاّمۀ سیوطی، عبدالقادر جیلانی، جاحظ، باقلانی، سکّاکی، واسطی، رمانی، فخرالدّین رازی، ابن أبی الأصبح، زملکانی، شیخ مجتبی قزوینی و صدها نفر دیگر.

ما فعلاً در اینجا ده وجه از وجوه اعجاز قرآن را ذکر می‌کنیم:

۲۷- قرآن از جهاتی معجزه است

وجه اول: هدایت

یکی از جهات اعجاز قرآن از جهت‌ دارا بودن آن بر معارف فطری و علوم حقیقی بر وفق عقل و در زمانی که نازل شد چنین علومی در تمام روی زمین نبود و احدی از علمای بشری چنین معارفی را نمی‌دانست. از قرآن استفاده می‌شود که عمده اعجازش از همین جهت بوده، زیرا قرآن مکّرر خود را معرّفی کرده به علم، نور، هدایت، حکمت و بصیرت و نیز فرموده: ﴿فَأۡتُواْ بِكِتَٰبٖ مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِ هُوَ أَهۡدَىٰ﴾، یعنی: «اگر راست می‌گویید از جانب خدا کتابی بیاورید که دارای هدایت بیشتری باشد» و غیر قرآن را گمراهی، ضلالت و ظلمات خوانده و به طور قطع قبل از نزول قرآن علمای بشری چنین علم و حکمتی نداشتند و در ظلمات اوهام و بافته‌های خیالی فلاسفه در تاریکی و ضلالت بودند که بعد از قرآن نیز چنین است و لذا رسول خداص مکرّر فرموده: «مَنْ طَلَبَ الْـهُدَى مِن غِیِرِ القُرآن أَضَلَّهُ اللهُ». یعنی: «هرکس از غیر قرآن هدایت جوید، خدا او را به گمراهی رهایش نماید». امیرالمؤمنین÷ در خطبۀ ۱۹۴ فرموده: «بَعَثَهُ حِينَ لَا عَلَمٌ قَائِمٌ وَلَا مَنَارٌ سَاطِعٌ وَلَا مَنْهَجٌ وَاضِح‏». یعنی: «خدا رسول خود را فرستاد وقتی که نه نشانه‌ای از هدایت و نه نور روشنی و نه راه واضحی بود».

و در خطبۀ ۸۷ فرموده: «أَرْسَلَهُ ...الدُّنْيَا كَاسِفَةُ النُّورِ ظَاهِرَةُ الْغُرُورِ، قَدْ دَرَسَتْ مَنَارُ الْـهُدَى وَظَهَرَتْ أَعْلَامُ الرَّدَى». یعنی: خدا رسول خود را فرستاد در حالی که دنیا نور هدایتی نداشت و علومی جُز غرور نبود، غرور دنیا آشکار، نشانه‌های نور و هدایت مندرس و علائم پستی هویدا بود.

آری اگر کسی به تاریخ دنیای آن روز نظر کند مطلّع خواهد شد که تمام ملل و دانشمندان ایشان گمراه بودند، ملل بزرگی مانند هند، ایران، روم و چین آتش‌پرست، بت‌پرست، ستاره‌پرست‌ و گاو‌پرست بودند. یهود و نصاری برای خدا دختر و پسر قائل بودند و در حوائج به هر چیزی توسّل داشتند به ضمیمۀ خرافات دیگر. و فلاسفۀ یونان جز اوهام و خیالات و بافندگی‌ها، علمی نداشتند، علم ایشان عبارت بود از وحدت وجود و وصل به‌حقّ و قِدَم عقول عشره و ماند این خرافات. در تمام روی زمین کسی نبود که به خدای حقیقیِ منزّه از صفات مخلوق قائل باشد و عقائدشان برخلاف عقل سلیم و فطرت پاک بود، علم نجوم و هئیت ایشان عبارت بود از زمین و آسمان پوست پیازی. در این هنگام خدا کتابی فرستاد روشن ساده دارای توحید فطری و شناخت خدای منزّه از حدّ و حدود و سایر صفات امکانی و سایر معارف و حقائق عوالم ملک و ملکوت و قیامت، به انضمام اخلاق، قواعد و قوانین همگانی به نام قرآن که بهتر از آن کتاب امکان ندارد و این حقائق برخلاف تمام افکار بشر آن روزی بود آن هم به توسّط یک مرد بی‌سواد درس نخوانده و اگر کسی بگوید درس خوانده باید بگوید نزد اساتید اوهام وخرافات درس خوانده، زیرا در تمام جهان تدریس علوم حقیقی نبود، معلّمی که واجد آن باشد پیدا نمی‌شد و لذا باید قرآن را نور هدایت خواند و خود قرآن خود را به اوصاف ذیل معرفی کرده: گاهی خود را نور الهی خوانده و فرموده: ﴿أَفَمَن شَرَحَ ٱللَّهُ صَدۡرَهُۥ لِلۡإِسۡلَٰمِ فَهُوَ عَلَىٰ نُورٖ مِّن رَّبِّهِۦۚ﴾ [۲۵۱] و یا ﴿وَأَنزَلۡنَآ إِلَيۡكُمۡ نُورٗا مُّبِينٗا﴾ [۲۵۲]، گاهی خود را حقّ وحقیقت گوید: ﴿أُنزِلَ إِلَيۡكَ مِن رَّبِّكَ ٱلۡحَقُّ﴾ [۲۵۳] گاهی خود را شفاء و رحمت نامیده» ﴿وَنُنَزِّلُ مِنَ ٱلۡقُرۡءَانِ مَا هُوَ شِفَآءٞ وَرَحۡمَة﴾ [۲۵۴]. گاهی خود را حکمت و نعمت نامیده: ﴿وَٱذۡكُرُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡ وَمَآ أَنزَلَ عَلَيۡكُم مِّنَ ٱلۡكِتَٰبِ وَٱلۡحِكۡمَةِ﴾ [۲۵۵]، گاهی خود را بُرهان و بصیرت وصف کرده: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ قَدۡ جَآءَكُم بُرۡهَٰنٞ مِّن رَّبِّكُمۡ﴾ [۲۵۶]. ﴿هَٰذَا بَصَٰٓئِرُ لِلنَّاسِ﴾ [۲۵۷]، گاهی خود را راه رشد و صراط مستقیم خوانده: ﴿وَأَنَّ هَٰذَا صِرَٰطِي مُسۡتَقِيمٗا فَٱتَّبِعُوه﴾ [۲۵۸]. ﴿إِنَّا سَمِعۡنَا قُرۡءَانًا عَجَبٗا ١ يَهۡدِيٓ إِلَى ٱلرُّشۡدِ﴾ [۲۵۹]، گاهی خود را روح و حیات گفته: ﴿أَوۡحَيۡنَآ إِلَيۡكَ رُوحٗا مِّنۡ أَمۡرِنَاۚ﴾ [۲۶۰]. ﴿ٱسۡتَجِيبُواْ لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمۡ لِمَا يُحۡيِيكُمۡۖ﴾ [۲۶۱]. و از این قبیل اوصاف ذکر نموده که معلوم می‌شود قرآن علم و نور و حکمت است، اگرچه فصاحت و بلاغت و زیبایی الفاظ آن مانند لباس زیبایی است که بر قامت علوم و معارف آن پوشانیده باشد، ولی مفاخره و تحدّیِ قرآن به فصاحت تنها نیست، زیرا عاجز ساختن چهار نفر عرب فصیح مانند امرء القیس اهمّیّتی ندارد و تمام هدف قرآن این نیست، بلکه هدف قرآن آوردن کمالات و علوم حقّیقی است برای تمام اهل جهان.

بزرگترین شأن رسول خاتمص معارضه با اوهام و خرافات و شرک بشریست که نام آنها را علم و حکمت گذاشته بودند مانند افکار برماتیدس حکیم که ۶۰۰ سال قبل از مسیح بوده و معتقد بوده که تمام جهان یک جوهر اصلی و آن خدا است و یا پلوش حکیم که ۴۰۰ سال قبل از هجرت بوده و قائل به وحدت انسان با خدای حکیم بوده و مانند پورفیر حکیم که ۳۰۰ سال قبل از هجرت بوده و قائل به وحدت وجود بوده و مانند فیثاغورث و جالینوس و امثال آنان که افکار و مذاهبی اختراع کرده بودند که تماماً گیج‌کننده و گمراهی بود. و هنوز پس از صدها سال فیلسوف‌نمایان اسلامی به آن اوهام معتقد و علاقه دارند و در مدارس دینی آنها را تدریس می‌کنند، ولی تدریس قرآن جزء برنامه نیست. بطلمیوس حکیم [۲۶۲] علم هئیت و آسمان و زمین پوست‌ پیازی از خود تراشید که صدها سال فلاسفۀ اسلامی آن را تدریس می‌کردند و از قرآن بی‌خبر بودند و اگر کسی آنها را ظلمات اوهام می‌خواند باور نمی‌کردند وهنوز زمان ما یک عدّه روحانی‌نما و مراجع دینی که از قرآن بی‌خبرند آنها را علم می‌دانند. بنابراین، خدا خواست بشر را راهنمایی کند به فطرت اوّلیّه و او را از اوهام و خیالبافی‌های بشری برهاند و راه سهل و آسان را به او بنمایاند، چنین کتابی به نام قرآن فرستاد که علم باشد در مقابل جهل و حکمت باشد در مقابل اوهام فلاسفه و حقیقت باشد در مقابل بافندگی و چاپلوسی شعرا و هدایت باشد در مقابل ضلالت و به همۀ مردم اعلان نمود که این را فرستادم ﴿لِيُخۡرِجَكُم مِّنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّور﴾ [۲۶۳]، پس قرآن برای رفع سرگردانی بشر و نجات او از خرافات آمده و از این جهت معجزه کرده، چگونه معجزه نباشد که اوهام و خرافات در آن راه ندارد لذا کسانی که دشمن قرآن بودند می‌گفتند این همان خرافات سابقین است ﴿إِنۡ هَٰذَآ إِلَّآ أَسَٰطِيرُ ٱلۡأَوَّلِين﴾ [۲۶۴]، ولی چون سخنان ایشان نزد عقلا و مراجعین به قرآن جُز تهمت، دروغ و عداوت نبود رسوا و مغلوب شدند.

[۲۵۱] «آیا کسی که خدا سینۀ‌‌ او را برای اسلام وسعت داده پس او به نور هدایت پروردگارش روشن است (او مانند کسی است که دلش تنگ و مهر شده)؟». [۲۵۲] «و بسوی شما نازل کردیم نور روشنی را». [۲۵۳] «آنچه به سوی تو از پروردگارت نازل شده حق است». [۲۵۴] «و نازل می‌کنیم از قرآن آنچه را که آن شفا و رحمت است». [۲۵۵] «و از نعمت خدا بر شما و آنچه بر شما نازل نموده از کتاب و حکمت یاد کنید». [۲۵۶] «ای مردم به تحقیق برای شما آمد برهانی از پروردگارتان». [۲۵۷] «این قرآن برای مردم وسائل بینائی است». [۲۵۸] «و محققا این است راه من در حالیکه راست است پس آنرا پیروی کنید». [۲۵۹] «ما قرآنی عجیب شنیده‌ایم * که به سوی راستی و کمال دعوت می‌کند». [۲۶۰] «بسوی تو وحی کردیم قرآنی را از فرمان خودمان». [۲۶۱] «اجابت کنید خدا و رسول را در وقتی که شما را دعوت کنند به آنچه شما را زنده می‌کند». [۲۶۲] بطلیموس یکی از دانشمندان اخترشناس و جغرافی‌دان یونانی بود که در اسکندریه متولد شد. (۱۲۷ ـ ۱۵۱م) و نظریه وی به نظریه بطلمیوسی یا نظام بطلمیوس در عالم نجوم مشهور شد. دیدگاه وی حاکی از این بود که: زمین مرکز ثابت هستی می‌باشد و خورشید و ماه و ستارگان و سیاره‌ها همگی به دور آن در حال چرخش هستند. کنیسه قرن‌های زیادی این نظریه را ملاک خود قرار داده بود و با هرکس که با آن مخالفت می‌کرد، به مبارزه برمی‌خاست و او را اعدام می‌کرد. چنانکه ستاره‌شناس ایتالیایی گالیله و امثال وی را اعدام کردند. و علم حدیث این نظریه را از اساس باطل اعلام نمود. [۲۶۳] «تا شما را از تاریکی‌ها بسوی نور بیرون برد». [۲۶۴] «نیست این جز افسانه‌های پیشینیان».

قرآن دانش جدید و راه نوی آورد

خبر نو و تازه را عرب حدیث می‌نامد، قرآن می‌گوید من حدیث وعلم تازۀ حیات بخشم که بهتر از آن خبری نیست و فرموده: ﴿ٱللَّهُ نَزَّلَ أَحۡسَنَ ٱلۡحَدِيثِ﴾، یعنی: «خدا نازل نمود بهترین خبر تازه را» و فرموده: ﴿فَبِأَيِّ حَدِيثِۢ بَعۡدَ ٱللَّهِ وَءَايَٰتِهِۦ يُؤۡمِنُونَ﴾، یعنی: «به کدام خبر تازه‌ای پس از خبر إلهی و آیات او ایمان می‌آورند»، در سوره طور آیه ۳۴ فرموده:

﴿فَلۡيَأۡتُواْ بِحَدِيثٖ مِّثۡلِهِۦٓ إِن كَانُواْ صَٰدِقِينَ ٣٤﴾ [الطور: ۳۴].

«اگر راست می‌گویند سخن تازه‌ای مانند قرآن بیاورند».

و در جای دیگر فرموده:

﴿قُلۡ فَأۡتُواْ بِكِتَٰبٖ مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِ هُوَ أَهۡدَىٰ﴾ [القصص: ۴۹].

«بگو اگر راست می‌گوئید از جانب خدا کتاب بهتری که هدایت‌کننده‌تر باشد بیاورید».

تا به‌ حال که نیاورده‌اند زیرا غیر از آنکه پیرو قرآن است هر چه آورده یا فلسفه و بافته‌های یونان را آورده و یا لافهای عرفان را. امّا فلاسفه یک مشت قواعد حدسی و گمانی آوردند که در همان قواعد اختلافاتی دارند و میزانی هم در فلسفه نیست که صحّت و سقم اقوال خود را بسنجند و معلوم است مطالب مورد اختلاف قطع‌آور نیست. و امّا لافهای عرفان، آن نیز ضدّ و نقیض یکدگر و باطل است، یکی لاف خدایی می‌زند و دیگری لاف‌ گدایی و هر دو را عرفان می‌دانند و کشفیّاتی دارند مخالف یکدگر. پس اگر کسی مطالب فلسفه و عرفان را فهمیده باشد بطلان آنان را می‌فهمد و اگر نفهمیده باشد گول ایشان را می‌خورد. پس علوم و معارفی مانند وحی انبیاء و قرآن کریم نیامده. حال می‌گوییم چون قرآن معارف تازه و علوم حقیقی را آورده محال است چنین معارفی را یک ملّت نادان بت‌پرست یا یک فردی از آنان بیاورد مگر اینکه از وحی باشد.

لغت هر کس نمایندۀ افکار اوست

لغت و الفاظ نمایندۀ قوّۀ متفکّرۀ افراد می‌باشد، هر مردی پنهان است زیر زبانش و از سخن او هویّت او پیدا است. چنانکه در علم قیافه از اثر دست و پا و صورت پی به اسرار، اخلاق و افکار صاحبش می‌توان برد، از گفتار و تعبیرات هر ملّتی می‌توان به افکار و روحیّات آنان پی برد، فکر هر کس را در صحیفۀ الفاظش باید خواند. در این‌مورد رافعی گوید: قرآن و کلمات آن با وضع عرب دورۀ جاهلی و افکارشان تناسبی ندارد، یعنی اگر بخواهیم روش قرآن و ترکیب کلمات و مطالب آن ‌را نمایندۀ فکر یک عرب جاهلی بدانیم بسی خطا رفته‌ایم، و اگر مقایسه کنیم وضع عرب آن دوره را، به‌ خوبی معلوم می‌شود که قرآن مولود افکار آنان نیست و اگر کسی بخواهد قرآن را کتابی آسمانی نداند ناچار است که تاریخ را تکذیب کند و معتقد شود که عرب آن دوره در منتهی درجۀ کمال بوده و بهرۀ کافی از مدنیّت و مقام شامخی در علوم و معارف داشته که فردی از آنان توانسته چنین کتاب جامع پر از علوم و معارفی بیاورد، زیرا این نظم و اسلوب دقیق قرآن و معانی و حِکَم بلند پایۀ آن و از طرفی کشف حقائق آسمانی و دقائق علوم طبیعی و اسرار جهانی و حلّ مشکلات اجتماعی و سیاسی که در قرآن وجود دارد محال است از جمعیّت بیابانی صادر شود، از مردمی که فقط با بت‌پرستی، نزاع، جدال، غارت، عداوت، حقّ‌کشی، زورگویی، تفاخر، تبختر، فال و تطیّر سر و کار داشته و به ‌کلّی از شرائع حقیقی و قوانین علمی دور بوده، صادر گردد [۲۶۵]. و هر کس در قرآن نظر کند و معارف و معانی آن را درک کند و دارای ذوق سالم و نظر صحیح باشد از خلال کلمات و دستورات آن نوری می‌بیند که وضع دورۀ جاهلیت را نشان داده و می‌بیند قرآن تناسب با فکر مردم آن دوره ندارد.

اگر کسی با ملل امروزه که سرا پا در شهوت‌پرستی، رذائل اخلاقی و بی‌ایمانی سالها فرو رفته و جرثومۀ امراض در آنان منتشر شده به طوری که خوبی و بدی و کفر و ایمان در نظرشان یکسان است روبرو شود، و به آنان خطاب کند و بخواهد نصیحت و ارشاد کند محال است بیاناتی زیباتر، رساتر و بهتر از آیات قرآن برای آنان بگوید، به طوری که صورت حقیقی اخلاق آنان را مجسّم و وضع نکبت‌بار ایشان را به ایشان نشان دهد و راه اصلاح و دفع مفاسدشان را بگوید. اگر کسی از تاریخ قرآن و نزول آن و محیط آورندۀ آن بی‌خبر باشد، خیال می‌کند این آیات از طرف یکی از بزرگترین مصلح دنیا برای این قرن صادر شده. بنابراین کسی که قرآن را به‌خوبی فهمید یا باید اعتراف کند که قرآن از طرف خدای سبحان است که عالم به اسرار و احوال بشر بوده نازل شده و یا باید معتقد شود که قرآن در دوره‌ای نازل شده که عرب در منتهای درجات علم، کمال و صلاح بوده و در عین حال آمیخته به مفاسد اخلاق زندگی می‌کرده، این معنی را چون تاریخ ردّ می‌کند ناچار باید شکل اول را که از طرف خدا نازل شده بپذیرد.

[۲۶۵] مصطفى صادق رافعی، إعجاز القرآن والبلاغة النبوية، بیروت، دار الكتاب العربی، ط۸، ۱۴۲۵هـ /۲۰۰۵م (ص: ۵۵- ۵۶).

قرآن سرچشمه علوم می‌باشد

علوم اسلامی شعب زیادی پیدا کرده و تمام شعب گوناگون آن از قرآن سرچشمه گرفت. عدّه‌ای متوّجه به ضبط لغات و کلماتش شدند و برای شناختن حروف و مخارجش کوشش کردند تا علم قرائت و تجوید و علم حروف پیدا شد، دسته دیگر در اطراف اعراب حرکاتش و تغییر کلماتش و در لازم و متّعددی و موادّ کلماتش بحث کردند تا علم نحو و صرف پیدا شد، دستۀ دیگر از کیفیّت کتابت ورسم‌الخطِّ الفاظ آن بحث کردند تا علم رسم الخط پیدا شد، دستۀ دیگر به معانی محتمله و ترجیح این معنی بر آن معنی پرداختند تا از آن علم تفسیر پیدا شد، دستۀ دیگر در قواعد عقلی وشواهد توحیدی و در ذات و صفات إلهی که در قرآن بود بحث نموده تا از آن علم کلام پیدا شد، عدّۀ دیگر در کیفیّت استخراج و استنباط احکام و بحث در حقیقت و مجاز، عام و خاصّ، نصّ و ظاهر، مجمل و مبیّن قرآن بحث کردند تا علم اصول پیدا شد، عدّه‌ای در فروع و افعال مکلّفین و صحّت و بطلان آن تفحّص کردند تا علم فقه پیدا شد، عدّۀ دیگر در قصص، آثار و اخبار قرآنی تجسّس کردند تا علم تاریخ مرتب شد، عدّۀ دیگر در مواعظ، وعد و وعید، صفات حسنه و سیئۀ بیان شده در قرآن تفحّص کردند تا علم اخلاق پیدا شد، عدّۀ دیگر در خطابات و اقتضای مقامات بحث کردند تا علم خطابه پیدا شد، عدّۀ دیگر در سهام، فرائض و تقسیمات قرآن تحقیق کردند تا علم حساب در اسلام پیدا شد، عدّۀ دیگر در علوم طبیعی قرآن و کیفیّت ایجاد شب و روز، گردش کواکب و انجم پرداخته و از آن علم هیئت در اسلام پیدا شد، عدّۀ دیگر در اطراف سلامت و روانی الفاظ قرآن، حسن نظم، سیاق، ایجاز و اطناب آن بحث کردند تا علم معانی و بیان به‌ وجود آمد، و همچنین علم زُبُر و بیّنات و سایر علوم که قواعد و قوانین تمام آنها را از قرآن گرفته و از آن استخراج کرده‌اند و هر یک از دانشمندان علوم فوق برای اثبات نظریّۀ خود استدلال و استشهاد به آیات قرآن می‌کردند و سپس به واسطۀ کوشش دانشمندان شرق و غرب ترقیّاتی در این علوم پیدا شد، ولی مادّه، منشأ و سرچشمۀ تمام این علوم قرآن بوده، امّا نباید فراموش کرد که یک نفر اُمّیِّ بی‌سوادی که میان جمعی از بی‌سوادان نشو و نما کرده ممکن نیست چنین کتابی که مادّۀ همۀ این علوم بوده بیاورد، مگر آنکه از طرف خدایتعالی به او تعلیم شده باشد.

خصائص قرآن و امتیاز آن

یکی از امتیازات قرآن از سخنان دیگر این است که اگر کسانی نغز و شیوا سخن و یا اشعار دلربا گفته‌اند کلام آنان در پیرامون تخیلاّت، عادات، خرافات، یا شهوات، یا عشق، دلباختگی و یا تقلید از دیگران و یا مدح، ثنا، تملّق و اعراق بوده که دلیل بر پستی فکر است، به‌خلاف قرآن که حقائق محض را آورده و جمله‌ای از تخیّلات، خرافات و یا تقلیدیّات ندارد و از عشق و عاشقی و رموز عشق دم نزده و پیچ وخم فکری و فلسفه‌بافی در آن نیست و در فهم معانی احتیاج به مقدّمات ندارد و دقّت و تفکّر در آن موجب خستگی و ملالت نیست و الفاظ آن با معانی مطابق و رسا است، یعنی نه کوتاه است و نه بلندتر، ولی گفتار دیگران چنین نیست و قوای فکری را به زحمت می‌افکند و برای فهم معانی انسان را به خیالات می‌کشاند، زیرا دائرۀ الفاظ دیگران از دائرۀ معانی و مقاصد یا تنگ‌تر و یا وسیع‌تر است، به همین جهت برای کسی که قرآن را بفهمد، کثرت و تکرار آن ملال‌آور نیست، بلکه نشاط‌آور است، به‌خلاف گفتار و یا کتب دیگران که جامع این مزایا نیست و این مزایا بالاترین فصاحت است.

وجه دوم: فصاحت و بلاغت

یکی از جهات اعجاز قرآن فصاحت آنست و فصاحت این است که کلام رسا و روان باشد و از کلمات زیبا تنظیم شده و از گره، پیچ و مشکل خالی باشد و به اضافه زننده نباشد، یعنی دلالت آن بر معنی طبیعی باشد، عرب زمان جاهلیّت در فنّ فصاحت به حدّ اعلی که برای بشر ممکن باشد رسیده بودند و الفاظی که شایستۀ مقصودشان بود به آسانی و زیبایی بر زبانشان جاری بود و به فصاحت افتخار می‌کردند و زمینه مهیّا شده بود برای آمدن کلام خدا، زیرا کلام خدا از هر نقص و عیبی مبّرا است و فصیح‌تر از آن برای مخلوق امکان ندارد، زیرا همان‌طور که در ایجاد موجودات دیگر هیچ‌گونه عیبی نیست و به هر موجودی آنچه لوازم و احتیاجات وجودی داشته عطا کرده و به ‌مانند آن کسی نمی‌تواند ایجاد کند همان‌طور کلامی را که حقتعالی ایجاد کند تمام کمالات لفظی در آن موجود است، ولیکن شناختن و تمیز دادن کلام حقّ از کلام غیر برای هر کسی آسان نیست، باید اشخاصی در فصاحت ترقّی کنند و سخن‌سنج باشند تا به رموز فصاحت و زیبایی کلام واقف باشند، تا محسّنات کلام خدا را بشناسند و لذا چون قرآن نازل شد در میان عرب مهابتی به وجو‌د آورد که خود را در مقابل قرآن باختند و همه به ضعف خود در آوردن چنین کلامی اعتراف کردند و چنان مجذوب و دلباختۀ آن شدند که یارای مقاومت و یا کتمان حق در خود ندیدند و فهمیدند که اگر به معارضه با قرآن برخیزند و یا به‌ دسائس و حیله از اهمّیت آن بکاهند رسوا می‌شوند و لذا فصحای عرب به عجز خود اقرار و از معارضه و تفاخر دست برداشتند.

در کلام فصحاء، جای معارضه و اختلاف است

ترتیب حروف و ترکیب کلام فصحاء تفاوت دارد و در تعبیرات ایشان نقص و سستی راه دارد و لذا مجال معارضه و تفاخر و ایراد می‌باشد. ممکن است دو نفر خطیب و یا دو شاعر و یا دو نویسنده در مقام برتری در سخن برآیند چنانکه زمان جاهلیّت کاری بوده معمولی و هر گوینده به سخنِ زیبای خود می‌بالید و با دیگران معارضه می‌کرد. امّا در قرآن آنچه دقائق بیانی، لطائف و زیبائی لفظی تصوّر شود موجود است و مجالی برای معارضه باقی نمی‌‌ماند و لذا اگر کسی یک کلمه از کلمات قرآن را عوض کند، از لطافت و دقائق کمالی آن کاسته و نمی‌تواند بهتر از آن و یا مساوی آن کلمه‌ای بیاورد که معنی همان کلمۀ محذوف را بدهد و به فصاحت و تناسب کلمۀ قرآنی باشد. ما برای نمونه یک آیه از آیات قرآن را در اینجا می‌آوریم تا ببینیم آیا می‌شود جای یک کلمۀ آن را عوض کرد و یا کلمۀ دیگری مانند آن را گذاشت، تا خواننده به عظمت کلام حق پی برد و به دریای حیرت فرو رود. حق تعالی در آخر سورۀ لقمان فرموده:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ عِندَهُۥ عِلۡمُ ٱلسَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ ٱلۡغَيۡثَ وَيَعۡلَمُ مَا فِي ٱلۡأَرۡحَامِۖ وَمَا تَدۡرِي نَفۡسٞ مَّاذَا تَكۡسِبُ غَدٗاۖ وَمَا تَدۡرِي نَفۡسُۢ بِأَيِّ أَرۡضٖ تَمُوتُۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرُۢ ٣٤﴾ [لقمان: ۳۴].

«محقق بدان که فقط نزد خدا است دانش ساعت قیامت و اوست که نازل می‌کند باران مفید را و می‌داند آنچه در ارحام است و کسی خود نمی‌داند فردا چه کسب می‌کند و کسی خود نمی‌داند به کدام زمین می‌میرد محقّقاً خدایتعالی دانا و آگاه به ظواهر و بواطن امور است».

در این آیه کلماتی است که اگر بخواهیم یکی از آنها را برداریم و کلمۀ مشابه جای آن بگذاریم از لطافت آن کاسته می‌شود و معنی مقصود از بین می‌رود، در این آیه خدا علم پنج چیز را اختصاص به خود داده و خواسته بفهماند که علم این پنج چیز را احدی جز او ندارد و علی÷ در خطبۀ ۱۲۸ نهج البلاغه فرموده: «علم این پنج چیز اختصاص به خدا دارد و احدی حتّی انبیاء و اوصیاء نمی‌دانند». حال شما در کلمات این آیه دقت کنید:

اوّلاً- خدا «عِندَهُ» را که خبر است مقدّم داشته بر ﴿عِلۡمُ ٱلسَّاعَةِ﴾ که مبتداء است و اگر مؤخّر می‌داشت مفید انحصار نبود و اگر به جای تقدیم و تأخیر مبتداء و خبر، کلمۀ ﴿إِنَّمَا﴾ می‌آورد صحیح نبود زیرا علم حق منحصر می‌شد به این پنج چیز و حال آنکه تمام مفاتیح علوم غیب و غیر غیب نزد خدا است، خدا است که می‌داند یک شن کوچک میان تپّۀ بزرگ شن در طوفان نوح کجا بوده و کجا رفته و ذرّات هر تپّۀ شن از اول خلقت تا به‌ حال چندین مرتبه تغییر مکان داده و همچنین تمام ذرّات آب‌ها، بخارها، غبارها، خاک‌ها و سایر مخلوقات را. پس علم خدا منحصر به این پنج چیز نیست و لذا ﴿إِنَّمَا﴾ نیاورده بلکه به تقدیم خبر اکتفا کرده تا حصر علم این پنج چیز را برای خود بیان کند.

ثانیاً- فرموده: ﴿عِلۡمُ ٱلسَّاعَةِ﴾ و اگر کلمۀ ﴿ٱلسَّاعَةِ﴾ را برداریم و کلمه ﴿ٱلۡقِيَٰمَةِ﴾ را جای آن بگذاریم معنی مقصود و لطافت آن از بین می‌رود، چرا برای اینکه رسول خداص علم و ایمان به قیامت دارد و منحصر به خدا نیست، بلکه هر بندۀ مؤمن باید علم و ایمان به قیامت داشته باشد و امّا ساعت وقوع قیامت را احدی نمی‌داند جُز خدا و لذا تعبیر فرموده به کلمه ﴿ٱلسَّاعَةِ﴾.

ثالثاً- فرموده: ﴿وَيُنَزِّلُ ٱلۡغَيۡثَ﴾ و آن را عطف کرده به جملۀ ﴿عِلۡمُ ٱلسَّاعَةِ﴾ عطف جملۀ فعلیّه به اسمیّه که همان حصری که در معطوفٌ عَلَیه است در معطوف بیاید و اگر نه اختصاص افاده نمی‌شد، و کلمۀ غَیث را انتخاب کرده و اگر ﴿غَيۡثَ﴾ را برداریم و به جای آن کلمۀ ﴿مَّطَر﴾ و یا ﴿وَابِلٞ﴾ و یا ﴿طَل﴾ و یا کلمۀ ﴿مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ﴾ و یا ﴿وَدۡقَ﴾ و امثال این کلمات که همه به معنی باران است به جای «غَيۡثَ» بگذاریم صحیح نیست و معنی مقصود و لطافت کلام از بین می‌رود، زیرا ممکن است هرمهندس هواشناسی به واسطۀ مقدّمات علمی بداند فردا مثلا باران می‌آید و خبر دهد و خبر او صدق باشد، پس این علم اختصاص به خدا ندارد، امّا خدا کلمۀ «غَيۡثَ» را آورده که به معنی بارانِ مفید ﴿لَا يَضُرّ﴾ است و هیچ مهندس نمی‌تواند علم پیدا کند که باران فردا مفید است و یا مضرّ، پس علم نزول غَیث غیر از علم نزول مَطَر است، و لذا خدا این کلمه را انتخاب کرده، اگر عوض شود با کلمۀ مشابه صحیح نیست.

رابعاً- فرموده: ﴿وَيَعۡلَمُ مَا فِي ٱلۡأَرۡحَامِ﴾ و معنی: ﴿مَا فِي ٱلۡأَرۡحَامِ﴾ این است که خدا هویّت تامّۀ آنچه در رحِم‌های زنان است از ابتدای تکوین تا انتهای امرِ آن را که بشر می‌شود و به سعادت می‌رسد و یا شقاوت، صالح می‌شود و یا طالح، دوزخی می‌شود و یا بهشتی، تمام مراحل را می‌داند. و اگر کلمه «مَا» را برداریم و به جای آن کلمه «مَن» بگذاریم و بگوییم مَن فِی الأرحام معنی عوض می‌شود، چنین می‌شود که؛ خدا می‌داند آنکه در رحم‌ها است پسر می باشد و یا دختر، در این صورت اشکالی پیدا می‌شود که کسی بگوید هر دکترِ جنین‌شناسی می‌تواند به واسطۀ مقدّمات علمی و یا اشعّۀ برق بفهمد که در رحِم فلان زن پسر است و یا دختر و این علم اختصاص به خدا ندارد، ولی حقّتعالی ﴿مَا فِي ٱلۡأَرۡحَامِ﴾ فرموده تا چنین اشکالی نشود.

خامساً – فرموده: ﴿مَا تَدۡرِي نَفۡسٞ مَّاذَا تَكۡسِبُ غَدٗا﴾ ونفرموده ماذا یَقَعُ غَدًا، زیرا منظور این بوده که آنکه کسب فردای خود را نداند، چگونه سایر امور را می‌داند، پس به طریق أولی از کار دیگران بی‌خبر است و لذا کلمۀ ﴿تَكۡسِبُ﴾ آورده و اگر آن را برداریم و بجای آن فعل دیگری بگذاریم لطافت مطلب از بین می‌رود.

سادساً- فرموده: ﴿مَا تَدۡرِي نَفۡسٞ﴾ و کلمۀ ﴿نَفۡسٞ﴾ را انتخاب کرده و اگر به جای آن أحَدٌ یا کلمۀ بَشَرٌ و یا انسانٌ بگذاریم صحیح نیست، زیرا هر فردی و یا بشری ممکن است به واسطۀ وحی و یا به واسطۀ خبردادن رسول از وحی بداند فردا چه می‌کند، امّا هیچ کس به خودی خود و از پیش خود نمی‌داند، و کلمۀ ﴿نَفۡسٞ﴾ که در لغت عرب به معنی خودش می‌باشد، این معنی را می‌فهماند که احدی خودش نمی‌داند فردا چه می‌کند و این علم اختصاص به خدا دارد.

سابعاً- فرموده: ﴿مَا تَدۡرِي نَفۡسُۢ بِأَيِّ أَرۡضٖ تَمُوتُ﴾ باز کلمه ﴿نَفۡسٞ﴾ را آورده که مفید این است که احدی به خودی خود نمی‌داند به کدام زمین می‌میرد، امّا ممکن است به توسطّ وحی إلهی بداند و مقصود نقض نمی‌شود و امّا اگر کلمۀ دیگری جای آن بگذاریم هدف إلهی نقض می‌شود.

ثامناً- جملۀ ﴿وَمَا تَدۡرِي...﴾ را مکرّر کرده برای تأکید و اگر می‌فرمود «وَ بِأیِّ أرضٍ تَموت» به عطف معمول بر معمول بدون تکرارِ «مَا تَدْرِي» مفید تأکید نبود.

تاسعاً- ﴿مَّاذَا تَكۡسِبُ﴾ جملۀ اسمیّه می‌باشد و اگر به جای آن می‌فرمود «كسبَ غَدِهِ» به‌طور مضاف و مضافٌ إلَیه، لطافت جملۀ اسمیّه را نداشت، زیرا جملۀ اسمیّه دلالت بر استمرار و دوام دارد.

و البتّه اهل ادب نکات بیشتری ممکن است از آیه استفاده کنند مانند اینکه ﴿مَا تَدۡرِي﴾ فرموده «ولاَ تَدْرِي» با لاء نافیه نیاورده که نفی به کلمۀ ﴿مَّا﴾ دلالت بیشتری بر نفی دارد و از آن جمله ﴿مَا تَدۡرِي﴾ فرموده «وما تَعلَمُ» نفرموده زیرا درایت، علم پیدا کردن به وسیلۀ نظر و استدلال و حیله می‌باشد و خدا خواسته بفرماید به هیچ حیله و نظر و وسائل کسی نمی‌تواند علم به مذکورات پیدا کند.

بنابر آنچه ذکر شد بی‌جهت نیست که خدا در مقام معارضه و تحدّی اعلام نموده که اگر می‌توانید یک سورۀ کوچکی مانند قرآن بیاورید، با اینکه تمام فصحای عرب دشمن او بودند، این کار را نتوانستند و اگر آورده بودند در تاریخ ثبت می‌شد، فُصَحا فهمیدند که جملاتی بهتر از قرآن محال است، با اینکه به کلمات مخلوقی مانند خود ایرادها می‌کردند، چنانکه خَنساء که زن فصیحی بود به دو شعر حَسّانِ بنِ ثابِت هشت ایراد کرد در حالی که حَسّان اوّل شاعر عرب بود، چون حَسّان گفت:

لنَا الجَفَناتُ الغُرُّ یَلمَعنَ بِالضُّحی
وأسیافُنا یُقطِرنَ مِن نَجدَةٍ دَماً
وُلدُنا بَنِی العَنقاء وبَنی مُحرِقٍ
فَأكرِم بِنا خالاً وأكرِم بِنا اِبناً

یعنی: «ما را قدح‌های سفید‌ی ‌است که در روز نور می‌دهد و از شمشیر‌های ما خون می‌چکد از بزرگواری، فرزندان ما طائفۀ بنی‌العنقاء و طائفۀ بنی‌محرق‌اند چه دایی و پسران بزرگواری داریم». حسّان این دو شعر را در مقام مفاخره گفت، سپس به خنسا گفت این اشعار چگونه است؟ خَنسا گفت: در هشت مورد آن نقص است:

اوّل- گفتی: الجَفَنات، و آن جمع قلّه و دلالت بر کمی دارد و اگر جِفان می‌گفتی جمع کثرت است بهتر بود.

دوم- گفتی: الغُرّ و آن سفیدی پیشانی و کم و منحصر است و اگر می‌گفتی البِیض، أحسَن و أوسع بود.

سوم- گفتی: بِالضُّحی و آن روز است و اگر می‌گفتی بِالعشی أبلغ و أحسن بود زیرا شب بیشتر مهمان وارد می‌شود و احتیاج به روشنی دارد.

چهارم- گفتی: وأسیافُنا و آن جمع قلّه است و سُیوفُنا که جمع کثرت باشد، بهتر است.

پنجم- گفتی: یُقطِرنَ و قطره دلالت بر کمی دارد و اگر می‌گفتی یجرِینَ مناسب‌تر بود.

ششم- گفتی: یَلمَعن و آن روشنیِ آنی است و اگر می‌گفتی یُشرِقنَ که روشنی با دوام‌تری است بهتر و مناسب‌تر بود.

هفتم- دماً مفرد آوردی و اگر دِماء جمع می‌آوردی بهتر بود.

هشتم- گفتی ولدنا و این افتخار به اولاد است و اگر ابونا گفته بودی افتخار به پدر بهتر بود.

و این ایرادها را که خنساء گرفته تمام فصحی پذیرفته و تحسین کردند به خلاف ایرادهایی که به قرآن می‌گرفتند که هر کس اهل زبان بود آن را بیجا می‌دانست.

ملاحظه فرمایید کسانی که این‌ قدر در سخن‌سنجی دقیق بودند در مقابل قرآن اقرار و اعتراف به فصاحت آن کردند. امّا عده‌ای برای طمع ریاست، پیشوائی و خودنمایی مانند مسیلمۀ کذّاب، آمدند کلماتی برای مقابله با قرآن گفتند و خود را رسوا و مفتضح کردند و اگر خواستند چیزی مانند قرآن بگویند، مقداری از آن را از قرآن ضمیمه کردند یعنی سرقت کردند و لذا فصحای عرب به آنان خندیدند، مسیلمه با اینکه اهل یمامه و از عرب خالص و از فصحا بود در مقابل سوره کوثر که سورۀ کوچک و دارای سه آیه می‌باشد سوره‌ای آورد تقلیدی توخالی و دروغ، خالی از فصاحت و حماقت خود را ثابت کرد و گفت: «إنّا أعطَیناك الجَماهِر فَصَلِّ لِرَبِّك وجاهِر إنَّ مُبغِضَك رَجُلٌ كافِرٌ» اوّل هر سه جمله را از قرآن سرقت کرده و لفظ جَماهر و جاهِر را که دلالت بر ریاست‌طلبی دارد آورده و کلمه شانِئَك را برداشته ومُبغِضَك كافِر را جای آن گذاشته و از لطافت انداخته، زیرا جملۀ ﴿شَانِئَكَ هُوَ ٱلۡأَبۡتَرُ﴾ خبری از آینده و معجزه است، و ﴿ٱلۡأَبۡتَرُ﴾ اشاره به دشمن معیّنی است که به واسطۀ الف و لام دلالت دارد ولی مُبغِضَك رجلٌ كافرٌ، اولاً: خبر غیبی نیست. ثانیاً: رجلٌ کافِرٌ مجهول و غیرمعلوم و خبر دادن از مجهول لغو است، زیرا معلوم نکرده رجل کافر کیست.

در این اواخر یک نفر مسیحی آمده به یاری مسیلمه و خواسته عیب کلام او را بپوشاند و کلام او را زینت دهد و تا معارضه با قرآن کند و کلمۀ جماهر را برداشته و به جای آن جواهِر گذاشته و بدتر و مسخره‌تر شده زیرا جواهر مال دنیا‌پرستانست، نباید پیغمبری به آن افتخار کند و آیه نازل نماید و افتخار أنبیاء‡به جواهر نیست و خدا انبیاء را به جواهر مدد نکرده است. این مسیحی آمده دیده إنَّ مُبغِضَك رجلٌ كافرٌ کلام خنک و مهملی است، به‌جای آن گفته وَلاتَعتَمِد قَولَ ساحِرٍ و خنک‌ترش کرده و به خیال خود خوب‌ترش کرده. زیرا هیچ رسولی به قول ساحر اعتماد نکرده که خدا او را نهی کند مگر اینکه رسول دروغی مانند مسیلمه باشد، آن هم ساحر را نکره آورده که مهمل‌تر شده.

و اکنون که هزار و چهارصد سال از نزول قرآن می‌گذرد و دشمنان اسلام که از هر گونه عداوت، تقلّب، تزویر، اذیّت و آزار، خونریزی و تهمت نسبت به اسلام و مسلمین خودداری نکرده‌اند و هر چه توانسته در محو اسلام کوشیده‌اند امّا نتوانسته‌اند یک سورۀ کوچکی مانند سورۀ قرآن بیاورند که دانشمندان دنیا به تساوی آن با قرآن اعتراف کنند.

از فصاحت قرآن همین بس که هر عجمی بشنود امتیاز آن را از سایر سخنان عرب درک می‌کند و هر جمله‌ای از قرآن در هر کتابی باشد آن کتاب را زینت می‌دهد و مانند جواهری در میان ریگ‌ها می‌درخشد.

ابن أبی العَوجاء که یکی از علمای مادّی بود با سه نفر دیگر از دانشمندان عرب که هر سه دارای علم، کمال و فصاحت بودند همدست و همداستان شدند و در مکّه با هم متعهّد شدند که هر یک کتابی به قدر رُبع قرآن بیاورد تا مدّت یک سال و در مقابل قرآن بگذارند. چون سال دیگر شد در مسجد‌الحرام در گوشه‌ای جمع شدند، یکی از ایشان رفقا من چون آیۀ: ﴿يَٰٓأَرۡضُ ٱبۡلَعِي...﴾ [۲۶۷] را از قرآن شنیدم، دانستم که معارضه با قرآن ممکن نیست و لذا دست از معارضه برداشتم. دیگری گفت: من چون به آیۀ: ﴿فَلَمَّا ٱسۡتَيۡ‍َٔسُواْ مِنۡهُ خَلَصُواْ نَجِيّٗا...﴾ [۲۶۸]رسیدم از معارضه ناامید شدم، در این گفتگو بودند که امام صادق÷ از مقابل ایشان گذشت و از سخنان ایشان مطّلع شد و فرمود: ﴿قُل لَّئِنِ ٱجۡتَمَعَتِ ٱلۡإِنسُ وَٱلۡجِنُّ عَلَىٰٓ أَن يَأۡتُواْ بِمِثۡلِ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانِ لَا يَأۡتُونَ بِمِثۡلِهِۦ...﴾ [۲۶۹] [الإسراء: ۸۸]، فَبُهِتُوا» [۲۷۰].

[۲۶۷] «ای زمین آب خود را فرو بر». [۲۶۸] «پس چون از عزیز ناامید شدند در کناری به نجوی پرداختند». [۲۶۹] «بگو اگر جن و انس اجتماع کنند بر اینکه بمانند این قرآن بیاورند بمانندش نیاورند». [۲۷۰] مجلسی، بحار الأنوار، ۱۷/ ۲۱۳، به نقل از كتاب الخرائج والجرائح.

وجه سوّم: جذّابیّت و نفوذ قرآن است

کلمات بسیاری از نویسندگان و گویندگان، جذّاب و مؤثّر است، ولی نه مانند قرآن، علّت و سبب اسلام آوردن تودۀ بی‌سواد مشرکین همانا قرآن و جذّابیّت و تأثیر آن بود، به‌ طوری که به ‌صِرف شنیدن قرآن تسلیم می‌شدند و دست از عداوت برمی‌داشتند، بلکه دست از زن، فرزند، طائفه، املاک و علائق دیگر خود برمی‌داشتند و پیرو قرآن می‌شدند و این موضوع محقّق و مسلّم است برای کسی که عارف به زبان و لغت عرب باشد و لذا دشمنان اسلام در این اواخر کوشیدند که تدریس زبان عربی را از فرهنگ مستعمراتی خود حذف کنند و یا فورمالیته نمایند تا مردم به رموز و حقائق قرآن آشنا نشوند و به آن نگروند و مراجع اسلامی نیز به استعمار کمک کرده و به واسطۀ فتوای به وجوب تقلید و اکتفاءِ آن در امور اسلامی مردم را از تعلّم آیات إلهی بازداشتند به طوری که اکثر ملّت از کتاب آسمانی خود بی‌اطلاّعند. و امّا عرب که لغت قرآن زبان مادری ایشانست ممکن نیست دست از قرآن بردارند.

ولید بن مغیرة از مشرکین بزرگ مکّه بود و به رسول خداص استهزاء می‌کرد، چون آیات قرآن را شنید متزلزل شد، در مورد نزول سورۀ مدّثّر آمده که رسول خداص می‌نشست در مسجد‌الحرام و قرآن تلاوت می‌کرد، طائفۀ قریش اجتماع کردند نزد ولید و گفتند: محمّد کلامش چیست آیا شعر است یا حکایت یا خطبه؟ ولید گفت: بگذارید من کلام او را بشنوم، پس نزدیک رسول خداص رفت و گفت: از شعرت بخوان، رسول خداص فرمود: شعر نیست و چند آیه از سورۀ «حم سجده» قرائت کرد، بدن ولید لرزید و مو بر تن او راست شد و برخاست و به خانۀ خود رفت و نزد قریش مراجعت نکرد، قریش نزد ابوجهل رفتند و گفتند: ولید به دین محمّدص میل کرد. ابوجهل نزد او آمد و گفت ما را سرشکسته کردی و میل به دین محمّد نمودی. گفت: من کلامی از او شنیدم که پوست بدن را می‌لرزاند، ابوجهل گفت: کلام او چیست شعر است یا خطابه؟ ولید گفت: خطابه کلام متّصلی است، ولی قرآن محمّد چنین نیست و انواع شعر عرب را شنیده‌ام، کلام او شعر نیست، بگذارید فکر کنم و فردا جواب گویم، چون فردا شد گفت: «إن هذا إلاّ سِحرٌ یُؤثَر» [۲۷۱].کلامی از محمّد شنیدم که نه کلام بشر است و نه کلام جنّ، سخن او شیرینی و حلاوتی، فوائد و نتایجی دارد که مافوق ندارد و سخنان دیگر را درهم می‌شکند [۲۷۲].

به هرحال مشرکین چون دیدند توده به شنیدن قرآن مجذوب می‌شود، بر آن شدند که گوش خود و دیگران را ببندند تا قرآن به گوشها نخورد، مانند زمان ما آنان که می‌خواهند خرافات دینی خود را حفظ کنند به مردم می‌گویند به مطالب قرآن گوش ندهید چون ما و شما آن را نمی‌فهمیم. و انگشت در گوش خود فرو می‌بردند و گاهی پنبه در گوش خود می‌نهادند. قرآن و اسلوب نظم آن آهنگی دارد که هر کس بشنود یک نوع وجد و شعفی به او رخ می‌دهد، اسلوب قرآن موجب پیدایش آهنگی شد که درعرب سابقه نداشت.

در خبر است که سه نفر از فصحای مکّه؛ ولید بن مغیره و اخنس بن قیس و ابوجهل که در بلاغت سخن کمتر کسی مانند ایشان بود نیمه شبی هر یک منفرداً پشت خانۀ پیغمبرص آمدند برای شنیدن آیات قرآن و به قرائت او در نماز گوش می‌دادند و از همدیگر خبر نداشتند، چون از کمین بیرون آمدند به یکدگر رسیدند، معلوم شد هریک پنهانی برای استماع قرآن آمده، به‌ هم گفتند اگر کسان دیگر بر این کار ما مطّلع شوند، مانند ما برای شنیدن قرآن جمع می‌شوند و این کار منجر به ایمان توده به محمّد خواهد شد، پس با یکدگر تعهّد کردند که دیگر این کار را تکرار نکنند، ولی چون شب دیگر شد هر کدام از ایشان پنهانی آمد و به قرآن رسول خداص گوش فرا داشت و تا صبح نخوابید از کثرت اثر و جذّابیّت، چون صبح شد یکدگر را دیدند و تعهّد نمودند که این کار تکرار نشود، چون روز بالا آمد ولید نزد اخنس رفت و گفت: دربارۀ سخنان محمّد چه می‌گویی؟ گفت: چه بگویم، فرزندان عبدالمطّلب می‌گویند دربانی کعبه از ما است، پذیرفتیم می‌گویند سقایت کعبه از ما است، تصدیق کردیم، گفتند: حفظ کعبه نیز از ما است پذیرفتیم، اکنون می‌گویند نبوّت و رسالت در خانۀ ما است، این را ما تصدیق نخواهیم کرد [۲۷۳]. از این سخن اخنس معلوم می‌شود تنها مانع ایشان از ایمان و قبول اسلام خودخواهی و تعصّب قومی بوده و لذا به مردم می‌گفتند به این قرآن گوش ندهید و چنانکه در آیۀ ۲۶ سورۀ فُصِّلَت آمده می‌گفتند:

﴿لَا تَسۡمَعُواْ لِهَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانِ وَٱلۡغَوۡاْ فِيهِ لَعَلَّكُمۡ تَغۡلِبُونَ﴾ [فصلت: ۲۶].

«گوش به این قرآن فرا ندهید و غوغا کنید و صدا در صدا بیندازيد تا شما غلبه کنید».

یعنی صداها و آواز‌های خود را در میان قرائت قرآن بیندازید تا بر آن غالب شوید. و حتی واردین مکّه را می‌بردند در خانه‌های خود و برای آنان ساز و موسیقی به توسّط کنیزان خوش‌آواز فراهم می‌کردند و سفارش می‌نمودند که گوش به قرائت محمد ندهید و به دعوت پر زحمت او اعتنا نکنید. و لذا آیۀ ۶ سوره لقمان:

﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَشۡتَرِي لَهۡوَ ٱلۡحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ﴾ [۲۷۴] [لقمان: ۶].

نازل شد، عیناً مانند زمان ما که یک عدّه مدّاح و روضه‌خوان خوش آواز مردم را از مطالب قرآن بازداشته و مطالب ضدّ قرآنی تزریق می‌کنند. امّا مردم به واسطۀ شنیدن قرآن، اسلام را پذیرفتند. قرآن بود که دل آنان را تکان می‌داد، و می‌لرزانید. آری دیده نشده و نخواهد شد که ملّتی دارای عصبیّت و حمیّت بسیار باشد و آنان را دعوت کنند به اینکه از زندگی، فامیل، عقائد، علائق، عادات و افکار خود دست بردارید و با کمال خلوص و رغبت تسلیم حق شوید نه به اکراه و زور، بلکه به شوق و علاقه، ممکن نیست چنین دعوتی استقبال شود، ولی قرآن و نفوذ کلمات آن این کار را کرد و حتّی کار به جایی رسید که زیر و زبر شدند، یعنی انقلاب فکری، دینی، علمی، اخلاقی و عملی یکجا با هم صورت گرفت، تا اینکه هر یک از عرب که متهّم به فساد اخلاق بود می‌گفت من بد حاملی برای قرآنم و این را در ذمِّ خود می‌گفت. مثلاً در جنگ یمامه با مسیلمۀ کذّاب که از سخت‌ترین جنگهای اسلامی بود، پرچم به دست سالم مولی حذیفه [۲۷۵]بود به لشکریان گفت: می‌خواهید بگویم برای چه این پرچم را به دست من سپرده‌اند برای اینکه من حامل قرآنم و مانند صاحب قرآن ایستادگی دارم، سپس گفت: بد حاملی برای قرآنم اگر تا آخر استقامت نکنم، در این هنگام بر مسلمین بانگ زد و همه را مضطرب کرد و گفت: ای اهل قرآن زینت دهید قرآن را به عمل، سپس حمله افکند و دشمن را مغلوب ساخت.

اگر کسی قصّۀ اسعد بن زراره و ذکوان بن قیس را که از مدینه آمدند مکّه و به برکت شنیدن قرآن، مسلمان شدند و سپس به برکت قرائت قرآن اسلام را در مدینه منتشر ساختند، بخواند، تعجّب خواهد کرد و همین آیات قرآن بود که در حبشه باعث میل نجاشی به اسلام شد و به واسطۀ آیات قرآن تمام مجلس سلطان به گریه افتادند و غلغله و ولوله بپا کرد و اشکِ چشمان اهل مجلس را جاری ساخت و اسلام در حبشه نفوذ کرد. قرآن دل‌ها را منقلب و پوست بدن را می‌لرزاند و شیرینی و جذّابیّت قرآن، موجب رغبت مسلمین شد و آن را با کمال شوق حفظ و نشر دادند.

[۲۷۱] مجلسی، بحارالأنوار (۹/ ۲۴۵- ۲۴۶). به نقل از تفسیر علی بن ابراهیم قمی. [۲۷۲] مجلسی، بحارالأنوار (۹/ ۱۶۷). [۲۷۳] ابن هشام، السيرة النبوية (۱/۳۱۵-۳۱۶). مؤلف این واقعه را با اندکی اختلاف روایت کرده است چنانکه به جای ابوسفیان از ولید نام برده است پس ترجیح دادم آن‌را به شکل صحیح آن، چنانکه در سیره ابن هشام آمده است، ذکر کنم. [۲۷۴] «و بعضی از مردم حدیث بازیچه را می‌خَرَد تا ندانسته مردم را از راه خدا گمراه کند». [۲۷۵] «سَالِمٌ مَوْلَى أَبِی حُذَیفَةَ؛ وی از پیشگامان نخستین ﴿السَّابِقِيْنَ الأَوَّلِيْنَ﴾ و از اهل بدر و علمای صحابه بود. از ابن عمر روایت است که می‌گوید: سالم مولی ابی حذیفه زمانی که به مدینه هجرت کردن، در مسجد قبا مهاجرانی را که از مکه به مدینه هجرت کرده بودند، امامت می‌کرد. چراکه وی قاری‌ترین آنها بود.» و در روایت واقدی آمده است: «محمد بن ثابت قیس گفت: زمانی‌ که مسلمانان در جنگ یمامه در گیر و دار جنگ بودند، سالم مولی ابی حذیفه گفت: «ما همراه رسول خدا چنین می‌کردیم. پس گودالی برای خود حفر کرد و در آن ایستاد درحالی‌که پرچم مهاجران را به همراه داشت و سپس جنگید تا اینکه کشته شد.» [به طور مختصر از سیر أعلام النبلاء، ذهبی، ۱/۱۶۸-۱۶۹].

وجه چهارم: معجزات علمی قرآن

ما در ترجمۀ آیات مربوط به آن اشاره خواهیم کرد، هرقدر مجهولات بشر کشف شود و اکتشافی رخ دهد حقائق علمی قرآن بیشتر نمایان می‌شود، علوم جهانی یگانه وسیله و کمک به کشف حقائق قرآن و معجزات آنست، هر قدر راه فکر باز شود و حقائق زیر طبقات زمین و یا بالای آسمان جستجو شود، پس از کشف آن، پی می‌برند که در قرآن و مطالب صحیح آن خلل وارد نمی‌شود و قدر آن شناخته گردد، چنانکه در قرآن فرموده: ﴿سَنُرِيهِمۡ ءَايَٰتِنَا فِي ٱلۡأٓفَاقِ وَفِيٓ أَنفُسِهِمۡ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمۡ أَنَّهُ ٱلۡحَقُّ﴾، [۲۷۶] گویا منظور از کشف حقائق علوم طبیعی ظهور حقائق قرآن است. یکی از جهات اعجاز قرآنی که در دورۀ کنونی پرده از روی آن برداشته شده، آن است که قرآن مشتمل است بر بسیاری از حقائق فنّی، طبیعی و فیزیولوژی که با آخرین اکتشافات علمی منطبق است، در آن‌ دوره که اسباب وآلات و ابزار‌‌های دقیق علمی و اکتشافی وجود نداشت قرآن خبر داده از پاره‌ای از اسرار‌‌ زمین و آسمان، عجائب خلقت، حرکت ماه و زمین و سایر کواکب و حقایق بیان شدۀ هیئت و نجوم و همچنین از آثار و خواصِّ حیوانات و نباتات و نر و ماده داشتن موجودات و تکامل و سیر جنین و فسیل موجودات و کیفیّت خلقت جهان. و نیز امر نموده به تفکّر در آفرینش چنانکه می‌فرماید: ﴿قُلِ ٱنظُرُواْ مَاذَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ﴾ [۲۷۷] و یا: ﴿أَوَلَمۡ يَنظُرُواْ فِي مَلَكُوتِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا خَلَقَ ٱللَّهُ مِن شَيۡءٖ﴾ [۲۷۸] و یا: ﴿سِيرُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ فَٱنظُرُواْ كَيۡفَ بَدَأَ ٱلۡخَلۡقَ﴾ [۲۷۹]. و غیر از اینها.

[۲۷۶] «بزودی نشانه‌های قدرتمان را به ایشان بنمایانیم در آفاق و در خودشان تا برای ایشان روشن گردد که او حق است». [۲۷۷] «بگو نظر کنید که در آسمان‌ها و زمین، چه چیزهائی است؟!». [۲۷۸] «آیا نظر نکردند در فرمانروائی آسمان‌ها و زمین و آنچه خدا خلق کرده از هر موجودی». [۲۷۹] «در این زمین سیر کنید پس بنگرید که چگونه خلق را پدید آورد».

وجه پنجم و ششم: تاریخ و اخبار غیبی قرآن

یکی از وجوه اعجاز قرآن اخبار تاریخی آنست که طبق واقع بدون خلط خرافات بیان کرده و در مقایسۀ اخبار آن با کتب عهدین صدق آن معلوم می‌شود، قرآن در ذکر تاریخ هدفش پند و عبرت و موعظه و تعلیم و تعلّم بوده به خلاف کتب دیگر، اگر کسی به تورات و انجیل مراجعه کند می‌بیند که قرآن را نمی‌توان با آنها قیاس کرد، زیرا در آنها مطالب افسانه‌ای بدون ذکر هدف بسیار است چنانچه در جای خود بیان خواهد شد.

وجه دیگر اعجاز قرآن اخبار غیبی فراوان آن است و آنچه خبر داده راست و درست آمده، این اخبار و پیش‌گوئیهای آن که به صحّت مقرون شده کشف از صدق آورندۀ آن می‌کند و این اخبار بر دو قسم است: یک قسم آن در عصر خود پیغمبرص واقع شده و قسم دیگر پس از وفات او، که در ترجمۀ آیات مربوطه خواهد آمد. و قسمتی از اخبار غیبیّۀ قرآن را ما در کتاب دیگر ذکر نموده‌ایم.

اشکال و جواب آن

اگر کسی بگوید عدّه‌ای از جوکیان هند که همه از کفّار و اهل باطلند و هم عده‌ای از مرشدان صوفیّه که اهل بدعتند خبر از غیب می‌دهند، پس خبر دادن از غیب دلیل بر حقّانیّت و صدق نبوّت نمی‌شود و آن را از معجزات قرآن نباید شمرد. جواب آنست که غیب بر سه قسم است: غیب ماضی، غیب حال و غیب استقبال. غیب ماضی و حال را ممکن است کسی به وسایلی بداند، مثلا غیب ماضی را از تاریخ و غیب حال را از وحی شیاطین چنانکه قرآن خبر داده در سورۀ انعام آیۀ ۱۲۱:

﴿وَإِنَّ ٱلشَّيَٰطِينَ لَيُوحُونَ إِلَىٰٓ أَوۡلِيَآئِهِمۡ﴾ [۲۸۰] [الأنعام: ۱۲۱].

و در سورۀ شعراء آیۀ ۲۲۱ و ۲۲۲ فرموده:

﴿هَلۡ أُنَبِّئُكُمۡ عَلَىٰ مَن تَنَزَّلُ ٱلشَّيَٰطِينُ ٢٢١ تَنَزَّلُ عَلَىٰ كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٖ ٢٢٢﴾ [۲۸۱] [الشعراء:۲۲۱-۲۲۲].

که شیاطین برای اغفال و گول زدن مردم، دکّان بعضی از جوکیان و مرشدان را به واسطۀ چنین اخبار گرم می‌کنند تا مردم به آنان رو آورند. و امّا غیب استقبال را نه جوکی می‌داند و نه مرشد و نه استاد ایشان شیطان. و امّا کسوف و خسوف و سایر اخبار جوّی را به واسطۀ علل و معلول و وسائل علمی می‌توان حساب کرد و خبر داد، ما می‌دانیم پس از زمستان بهار است و این را نباید غیب گفت.

[۲۸۰] «و به راستی که شیاطین وحی می‌کنند به دوستان خودشان». [۲۸۱] «آیا خبرتان دهم که شیاطین بر که نازل می‌شوند ﴿۲۲۱﴾ بر هر دروغ‌ساز گنه‌پیشه نازل می‌شوند».

وجه هفتم و هشتم اعجاز قرآن

یکی از وجوهی که از اعجاز قرآنست خواصّ آیات و سُوَر آنست که خود فرموده: ﴿شِفَآءٞ وَرَحۡمَةٞ لِّلۡمُؤۡمِنِينَ﴾ [۲۸۲]، چه آثار و برکاتی دارد نوشتن، خواندن و تدبّر در آن، موجب شفای قلوب است از جهل و خرافات، و شفای أبدان ‌است از امراض، چه دردها و خیالات نفسانی و وساوس شیطانی به برکت آن دفع شده، قساوت دل و غفلت باطل به تدبّر در آن زدوده گردد. خود نگارنده پس از فراغ از تحصیلات و رسیدن به درجۀ اجتهاد تا پس از مدّتی از آن، غرق در خرافات و تعصّبات مذهبی بودم و به برکت تدبّر در قرآن نجات یافتم.

وجه دیگر از اعجاز قرآن قوانین عدالت و احکام صحیحۀ آن در تساوی، سیاست، تجارت و زراعت، قصاص و عبادات، معاملات و نکاح و جهاد و دیات و آنچه مورد نیاز بندگان و صلاح ایشان بوده به‌طور کلّی بیان شده که بهتر از آن تصوّر ندارد. و دشمنان قرآن نتوانستند در یکی از مسائل آن خدشه کنند، و اگر خدشه و اعتراض کردند جواب کافی شنیدند، حتّی بزرگان مسیحی و مادّی به این مطلب اعترف کرده‌اند. عجب اینکه تمام این قوانین در یک شب و یا ۲۳ سال نازل شده به یک مرد امّی درس نخوانده، در صورتی که عقلا و بزرگان ملل صدها سال با تبادل افکار و اجتماع آراء قوانین جعل می‌کنند و پس از مدّتی نقص آن را مشاهده کرده تبدیل و یا تبصره به آن ملحق می‌کنند، ولی در قرآن قوانینی آمده که تا هزاران سال برای تمام مجامع بشری و ملل مختلفه کافی است، چنانکه رسول خداص فرموده: «حَلَالُ مُحَمَّدٍ إلی یَومِ القِیَامَةِ وَحَرَامُهُ إلی یَومِ القِیَامة» [۲۸۳]. می‌توان گفت: برای اعجاز قرآن همین جهت کافی است، متأسّفانه دُوَل استعماری و دشمنان داخلی وخارجی و حتّی بسیاری از مجتهدان دینی کوشیده‌اند تا قوانین قرآن را تبدیل و یا از رسمیّت انداخته و قوانین دیگری که از دماغهای بشری خارج شده رسمّیّت داده‌اند وهمین سبب بیچارگی و بی‌بند و باری ملّت اسلام شده، پس نه تنها مسلمین بلکه تمام اهل جهان اگر بخواهند به راحتی و رفاه عمومی نائلی شوند چاره‌ای ندارند جُز آنکه قوانین قرآن را اجراء نمایند.

[۲۸۲] «شفا و رحمت است برای مؤمنین». [۲۸۳]«حلال محمد تا روز قیامت (حلال است) و حرام محمد تا روز قیامت (حرام است).» كُلَینِی، الكافي، ج۱ / ص۵۸.

وجه نهم و دهم از اعجاز قرآن

یکی از وجوه اعجاز قرآن عدم وجود اختلاف در آنست چنانکه خدا در سورۀ نساء آیۀ ۸۲ فرموده:

﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَۚ وَلَوۡ كَانَ مِنۡ عِندِ غَيۡرِ ٱللَّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ ٱخۡتِلَٰفٗا كَثِيرٗا ٨٢﴾

[النساء: ۸۲].

«آیا در قرآن تدبّر نمی‌کنند و اگر از نزد غیرخدا بود محققّا اختلاف بسیاری در آن می‌یافتند».

عدم اختلاف از دو جهت می‌باشد:

۱- از جهت فصاحت و بلاغت و محکمی و داشتن مطالب قطعی نه شکّی و نه ظنّی، که آیات قرآن در این جهت یکنواخت می‌باشد و از اوّل تا به آخرش در حدّ اعلای زیبایی است، ولی در کتب دیگر چنین نیست، گاهی جملات فصیح زیبا دارد و گاهی غیر فصیح و غیر زیبا، گاهی قطعی، گاهی ظنّی، زیرا صاحبان آنها متغیّرالأحوال والصّفات می‌باشند، امّا خدایتعالی چون در ذات و صفات تغییری ندارد در کلام او نیز تغییری ندارد.

۲- یکی دیگر از جهات عدم اختلاف این است که ضدّ و نقیض و تنافی و تباین در قرآن یافت نمی‌شود، برخلاف کتب بشری که در هر کدام آنها مطالب مختلفۀ ضدّ یکدگر می‌باشد.

و امّا وجه دهم از اعجاز قرآن استفادۀ عموم و خصوصی از آن است، هر کتابی در عالَم نوشته شده برای یک طبقه و یا طبقاتی معیّن مفید بوده نه برای عموم، ولی قرآن برای عموم طبقات مفید است و هر کس می‌تواند از آن بهره برَد، مثلاً کتاب قانون ابوعلی سینا برای دکتران فقط مفید است و کتاب قوانینِ محقّقِ قمیّ فقط برای اصولییّن مفید است، امّا قرآن چنین نیست، منتهی دانشمندان بیش از عوام از آن بهره می‌برند، درحالیکه عوام نیز از آن بهره می‌برند، اهل قانون از قوانین آن، اهل تاریخ از تواریخ آن، فقهاء از فقه آن، طالبین توحید از توحید آن، بازاریان از معاملات آن، بی‌سوادان از نصایح آن، و و و و... این سخن مورد تصدیق همگان می‌باشد چه دانشمندان اسلام و چه بیگانگان، اگر کسی اقرار دانشمندان بیگانه ‌را بخواهد به‌ کتب دیگر ما مراجعه کند.

مصطفی را وعده داد الطاف حق
گر بمیری تو نمیرد این ورق
من کتاب و معجزت را حافظم
بیش و کم کن را ز قرآن رافضم
من تو را اندر دو عالم رافعم
طاغیان را از کتابت دافعم
کس نتاند بیش و کم کردن درو
بهتر از من حافظی دیگر مجو
رونقت را روز افزون می‌کنم
نام تو بر سیم و زرها می‌زنم
در محبّت حبّ من شد مهر تو
در غضب هم قهر من شد قهر تو
خفیه می‌گویند نامت را به‌ زور
نام تو اندر اذان آید ظهور
از اذانت پر کنم آفاق را
کور گردانم دو چشم عاق را
چاکرانت شهرها گیرند و جاه
دین تو گیرد ز ماهی تا به ماه
هست قرآن مر تو را همچون عصا
کُفرها را در کشد چون اژدها
تو اگر در زیر خاکی خفته‌ای
چون عصایش دان تو آنچه گفته‌ای
اهل عالم از کهین و از مهین
از نوابغ جمله حتّی مرسلین
گر بهم آیند و هم کاری کنند
بر کلامی همدگر یاری کنند
چون کلام حق سخن نی قادرند
می نه بتوانند و هرگز ناورند
هست قرآن سهل و آسان ای پسر
تا شود حجّت به هر فرد بشر
رو تو «یَسَّرنا» بخوان اندر قمر
خوب بنما اندر آیاتش نظر

در خاتمۀ مقدّمات تابشی از قرآن باید تذکّر دهم که به توفیق إلهی شروع خواهیم نمود به خود تابشی از قرآن که ترجمۀ آیات است با ذکر نکات و توضیحاتی در ذیل ترجمه. و دیگر اینکه ما روزی که قدم به میدان مبارزه با شرک و خرافات نهادیم جُز رضای خدا نظری نداشتیم و به خوش‌آمد و بدآمد کسان و یا بدگویی و تهمت فراوان آنان اعتنا نکردیم، زیرا این مبارزه تکلیف دینی ما بود، ولی اگر جامعۀ امّت هم نادان، متعصّب، خرافی و مقلّد بودند ممکن بود مأیوس شویم، امّا احساسات پاک عدّه‌ای از دانش‌جویان و حق‌شناسان چون گویندگان اشعار ذیل ما را به نتیجه و فائدۀ عمل و کارمان امیدوار نمود که باز هم در جامعه طرفدار حق زیاد است، لذا به درج نامۀ دو نفر از میان نامه‌های بسیاری که به ما نوشته‌اند برای نمونه اقدام گردید:

اوّل- نامۀ دانشمند محترم سیّد الأعلام آقای سیّدمحمّد شافی قرشی دامت برکاته از نمین اردبیل و هو هذا:

محضر شریف حضرت آیت الله العظمی برقعی دامت برکاته

السلام علیكم ورحمة الله وبركاته

کتاب مستطاب (احکام القرآن و تابشی از قرآن) را ملاحظه و مطالعه نمودم، انصاف و وجدانم به من اجازه نداد که در مقابل آن همه تلاش، کوشش و خدمات شایستۀ آن‌جناب نسبت به اسلام و اسلامیان خاموش بمانم، ضمن عرض تشکّر و قدردانی و دعوات خیریّه، قطعه شعری را که همین امروز در حقِّ جنابعالی سروده‌ام به حضور مبارک تقدیم می‌دارم:

طوبی لك یا حجّة الرّحمان
یا داعي الخلق إلی القرآن
یا مرشد الأمّة للسّعادة
یا هادی النّاس إلی الجنان
یا قالع الجهل من الصّدور
یا جامع الحکم من الفرقان
نوّرت عین معشـر الإسلام
بیّنت حکم أحسن المیزان دمّرت کل بدعة ضلالة
کسـّرت ظهر معشـر الجهّال
أحرقت أصل الشـّرک والخسـران
جادلت کلّ من به عناد
أغلقت باب أکثر الدّکان
أعلنت إن الإفتراق شرك
لایقبل الحقّ من الانسان
والمسلمون کلّهم إخوان
لایحسن لصاحب الإیمان
أیّدک الله لهذا الدّعوة
شقاقهم کان من الشّیطان
یحشـرك الله مع النّبیّ
یجزیک عنّا الله بالإحسان
وآله بحرمة القرآن

دوّم – نامۀ جناب آقای سیّد احمد خدّام، آموزگار آموزش و پرورش قوچان:

به نام خدا، تقدیم به مجاهد راه حق حضرت آیت الله العظمی آقای آقا سیّد ابوالفضل ابن الرّضا علاّمۀ برقعی دامت برکاته.

به نام خدا

تقدیم ارادت به تو ای عالم بیدار
تقدیم تحیّت به تو ای قائد غمخوار
أحسن به تو ای عالم ربّانی خوشگو
کاین‌سان سخنت معرکه کردست به هر کو
روشن نظران در پی گفتار تو هر سو
با غالی و مشرک ز سر جنگ کند رو
تو نیز سخن‌پرور و حق را به عیان گو
بر گو که سخن‌سنج بود نیک خریدار
هر خدعه و هر فلسفه شد مأمن درویش
هر مفلس و عامی‌شده بانی به یکی کیش
هریک به جهالت شده مغروق کم و بیش
بر عاقبت خلق خدا نیک بیندیش
فریاد برآور به سر صوفی و درویش
باشد که یکی را کنی از خواب تو بیدار
آن گلشنِ قدسیِّ تو گلزار جنان است
و آن تابش قرآن تو پر ارج جهان است
آن مکتب دینیِّ تو چون داروی جان است
آیات خدا در سخنان تو عیان است
خلق از تو و از علم تو انگشت‌گزان است
بیدار شود از سخن و پند تو هشیار
ای عالم حق گلشن دین رو به خزان شد
آیات خزان بر سر هر شاخ وزان شد
رخسار گلان پیرهن رنگرزان شد
وارد به خرافات همه پیر و جوان شد
الله علی گشت و بشر قطب جهان شد
بنگر برسیده به کجا کار دغل‌کار
فیلسوف بود مرجع و مسند شده مغصوب
قرآن شده مهجور و عقائد همه معیوب
ناشر به خرافات بود منبر مرغوب
از بهر رضای دگران حق شده مغضوب
جُزنوحه وفریاد و فغان نی‌شده مطلوب
جهّال بسی ذاکر و واعظ پی دینار
افسوس خرافات شده درج روایت
روحانی جعّال بوَد سدِّ هدایت
اندر عوض عقل بوَد عشق کفایت
شاعر شده هادی به ره کفر و غوایت
هر کفر بود دین و غُلُوّ گشته ولایت
افسوس که بیگانه ز دین، آمده دیندار
دیدی که چسان بی‌خردان توطئه کردند
صد حیله و تزویر پس مقنعه کردند
گفتار تو را بهر کسان مغلطه کردند
هنگام ادای سخنت همهمه کردند
در غیبت تو همهمۀ بیهده کردند
باشد که بتابد خور حق بعد شب تار
گویند چرا حق شده ظاهر ز بیانت
مانند همه نی شده‌ای اهل خیانت
خائن نه تویی سرور مایی به دیانت
تو سمبل دینی و بود پاک روانت
بگذار که دشمن بزند زخم زبانت
تو أجر جهادت بستان از حق دادار
ذریّۀ زهرا، مشنو قال ددان را
حق گو که بوَد حق همه جا یار، کسان را
برچین تو دکانداری آن پیرمغان را
حافظ شکنی باش، بکن کار یلان را
ای مرد مجاهد برهان خلق جهان را
از زندقۀ فلسفه و غالی مکّار
افسوس که دو نان دل و قلبت بشکستند
صد تهمت ناحق به وجود تو ببستند
این خلق همان کآب به جدّ تو ببستند
با عترت و اولاد علی عهد ببستند
دیدی که چسان عهد خدا را بشکستند
دیگر چه توقّع به تو گردند مددکار
چون‌شمع، تو ای برقعی از خویش‌بسوزی
با پرتو خود راه دیانت بفروزی
با منطق حقّ‌ فام تو افواه بدوزی
گردند فراری همه اهریمن موذی
باز آ و سرافراز نما تا که به روزی
خادم به توگردیم و تو مخدوم به اخیار
من مستمع درِّ بیانات تو بودم
گفتار خوشت را، ز دل و جان بشنودم
مهر تو بشد گنج دل و، نورِ وجودم
چون دیگر یارانِ تو شعری بسرودم
«خدّامم» و من بندۀ درگاهِ وَدودم
باشد که قبول افتد و گردی تو به ما یار

فعلاً شروع می‌شود به ترجمۀ ساده و روان قرآن مجید با ذکر نکات آیات و توضیح بیانات و کلمات إلهی، بدون آوردن خرافات و عقائد فرقه‌‌های مذهبی و خالی از تعصّبات مسلکی و موهومات بشری، بحول وقوّة إلهی.

اللّهمّ وفّقنا لإتمامه ونشره

سورۀ حمد و یا فاتحه الکتاب، این سوره مکی و دارای هفت آیه می‌باشد

سورة الفاتحة (مکیّة وآیاتها سبع)

﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ ١﴾ [الفاتحة: ۱].

ترجمه: به نام خدای کامل الذّات و الصّفات رحمن رحیم.

نکات: ﴿بِسۡمِ﴾ در اصل بِإسم بوده، باء حرف جر، اسم مجرور است و این جار و مجرور باید به فعلی تعلّق گیرد و خدایتعالی فعل آنرا ذکر نکرده برای اینکه بنده هر فعلی را مناسب می‌داند در نیّت گیرد، مثلاً شروع به قرآن و یا کار دیگر، مناسب این است که «أَتَبَرّكُ» یعنی بنام خدا برکت می‌جویم یا «أَبْتَدِأُ» یعنی ابتدا می‌کنم و در مسافرت «أسافر» یعنی مسافرت می‌کنم، را در نیت گیرد.

و حق‌تعالی در ابتدای هر سوره جملۀ ﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ...﴾ را تکرار کرده زیرا هر سوره‌ای کنفرانسی جدا و مطلبی مستقل و قواعد و بوستانی است جداگانه و به اضافه در ابتدای هر سوره این جمله را به عنوان تیتر آورده که بندگان بدانند منشأ نزول تمام سُوَر و آیات صفت رحمانیّت و رحمت او است و آیات را برای لطف نازل نموده.

﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ ٢﴾ [الفاتحة: ۲].

ترجمه: «مدح و ثنای، مخصوص برای خدایی است که پروردگار و مربّی جهانیانست».

نکات: ﴿حَمۡدُ﴾ به معنی مدح، ستایش و تمجید پروردگار است، خواننده می‌تواند این آیه را به نیّت مدح و ثناء پروردگار بخواند و اگر چه در نماز باشد و دیگر اینکه ﴿ٱلۡحَمۡدُ﴾ مبتداء و خبر آن ﴿لِلَّهِ﴾ است و این جمله را خدایتعالی جملۀ اسمیه آورده که دلالت بر دوام و استمرار می‌کند و اگر فعلیّه می‌آورد دلالت بر یک زمان داشت، پس جملۀ اسمیّه فصیح‌تر است و دیگر اینکه «الحمد» را با الف و لام آورده که دلالت بر استغراق و یا جنس دارد یعنی هر مدح و ستایشی زیبنده و لایق پروردگار است؛ اگر الف و لام عهد باشد می‌فهماند که حمد مخصوص برای خدا است که آن حمد و مدح، لایق مخلوق نیست. و دیگر اینکه در این جمله از میان اسماء إلهی «الله» انتخاب شده که به معنی خدای کامل الذّاتی است که مستجمع جمیع صفات کمالیّه است وکلمۀ «الله» برای چنین ذاتی وضع شده و ذکر این اسم دلالت بر تعلیل دارد که چرا باید او را حمد کرد زیرا او مستجمع جمیع کمالات و مستغنی از تمام مخلوقات و سزاوار حمد می‌باشد و علّت دیگر حمد اینکه او مُنعِم و مربّی جهان و هر نعمت از او است و برای شکر چنین منعم باید او را حمد نمود.

﴿ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ ٣﴾ [الفاتحة: ۳].

ترجمه: خدایی که رحمن و رحیم است.

نکات: تکرار صفات ﴿رحۡمَٰنِ﴾ و ﴿رَحِيمِ﴾ در اینجا ممکن است برای این باشد که چون این دو صفت سبب نزول آیات الهی بوده دارای اهمّیّت است و رحمن صفت خاصِّ حق تعالی و معنی آن عام، ولی رحیم صفتی است غیرخاص و اطلاق آن بر مخلوق امکان دارد.

﴿مَٰلِكِ يَوۡمِ ٱلدِّينِ ٤﴾ [الفاتحة: ۴].

ترجمه: مالک و صاحب اختیار روز جزا (روز کیفر نیک و بد).

نکات: در این چهار آیه اسماء و صفات خدا ذکر شده برای اثبات توحید و معاد و اینکه او قادر است بر تشکیل روز کیفر، پس از این آیات، ذکر شده وظیفۀ بندگان، پرستش و مدد‌خواستن آنان برای هدایت و سرنوشتشان. و لذا در حدیث آمده که خدا فرموده: «قَسَّمْتُ سُورَة فَاتِحَة الکِتَابِ بَینِي وَبَین عَبدِي»:

یعنی: «سورۀ فاتحه الکتاب را بین خودم و بنده‌ام تقسیم کردم». نصف آن راجع به صفات إلهی و نصف آن در وظیفۀ بندگان است.

﴿إِيَّاكَ نَعۡبُدُ وَإِيَّاكَ نَسۡتَعِينُ ٥﴾ [الفاتحة: ۵].

ترجمه: فقط تو را بندگی می‌کنیم و فقط از تو یاری می‌جوئیم.

نکات: ﴿إِيَّاكَ﴾ ضمیر مفعول است برای فعل بعد از او که ﴿نَعۡبُدُ﴾ باشد و ﴿إِيَّاكَ﴾ باز مفعول است برای فعل پس از او که ﴿نَسۡتَعِينُ﴾ باشد ومفعول هر دو جا مقدّم شده بر فعل، برای افادۀ حصر، یعنی بندگی و مددخواستن باید فقط از خدا و برای خدا باشد نه از غیرخدا. و دیگر اینکه ﴿نَعۡبُدُ﴾ و ﴿نَسۡتَعِينُ﴾ متکلّم‌ مع‌الغیر است، زیرا نماز‌گزار نباید تنها خودش را بنده و محتاج بداند، بلکه تمام بندگان را محتاج به یاری خدا بداند و برای همه مدد و هدایت بخواهد و لذا در آیۀ بعد ﴿ٱهۡدِنَا﴾ ذکر شده نه «إِهدِني» یعنی دین و عبادت اجتماعی است نه انفرادی.

﴿ٱهۡدِنَا ٱلصِّرَٰطَ ٱلۡمُسۡتَقِيمَ ٦﴾ [الفاتحة: ۶].

ترجمه: ما را به راه راست مخصوص هدایت کن.

نکات: نماز‌گزار با اینکه هدایت یافته است باز باید خود را همواره محتاج به هدایت بداند و از خدا هدایت بجوید، حتّی رسول خداص خود را محتاج به هدایت إلهی می‌دانست و این درخواست را می‌کرد، زیرا بنده احتیاج به مدد و هدایت إلهی دارد چه ابتداءًا و چه بقاءًا و «نا» متکلّم مع‌الغیر است، یعنی باید به فکر اجتماع بود و برای همه هدایت را درخواست کرد.

﴿صِرَٰطَ ٱلَّذِينَ أَنۡعَمۡتَ عَلَيۡهِمۡ غَيۡرِ ٱلۡمَغۡضُوبِ عَلَيۡهِمۡ وَلَا ٱلضَّآلِّينَ ٧﴾ [الفاتحة: ۷].

ترجمه: راه آنانکه به ایشان نعمت دادی (مانند انبیاء) نه آنانکه موردخشم تو شدند و نه گمراهان.

نکات: مقصود از ﴿مَغۡضُوبِ عَلَيۡهِمۡ﴾ و ﴿ضَّآلِّينَ﴾ هر کسی است که مورد خشم خدا و یا گمراه باشد، چه کفّار و چه مشرکین و چه فُسّاق و چه ستمگران، چه کافر و چه مسلِمی که به نام اسلام قناعت کرده و در واقع از اسلام بی‌خبر است، زیرا نماز‌گزار طبق این درخواست باید لساناً، عملاً و فکراً راه انبیاء را انتخاب کند نه راه دیگران را و دیگر اینکه در این سوره اوصاف إلهی و وظائف بندگی به طور خلاصه، فشرده و مختصر بیان شده و سایر سُوَر قرآن شرح و تفصیل همین اجمال است. پس میتوان گفت تمام قرآن به طور اجمال و فشرده در این سوره می‌باشد. و این سوره را فاتحه‌الکتاب گویند زیرا کتاب خدا به آن افتتاح شده و آنرا سبع‌المَثانی نیز گویند برای آنکه هفت آیه دارد و در هر نماز دو مرتبه در دو رکعت اوّل نماز باید خوانده شود و خواندن سورۀ دیگر کفایت از آن نمی‌کند؛ این سوره سورۀ با برکتی است و قرائت آن برای تذکّر مطالب آن و رفع بیماری‌ها و گمراهی‌ها مناسب است و تمرین آن در هر نماز برای جا گرفتن مطالب آن در قلوب است.

سورۀ بقره مدنی و دارای ۲۸۶ آیه می‌باشد

سورة البقرة (مدنیة وآیاتها ست وثمانون ومائتان)

﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ ۝ الٓمٓ ١﴾ [البقرة: ۱].

ترجمه: به نام خدای کامل‌الذّات رحمن رحیم. الف لام میم.

نکات: حروف الف و لام و میم را بعضی از مفسّرین برای رمز و اشاره گرفته‌اند و ما در مقدّمه‌ی این کتاب در فصل ۱۹ و ۲۰ راجع به آن مطالبی ذکر کردیم مراجعه شود.

﴿ذَٰلِكَ ٱلۡكِتَٰبُ لَا رَيۡبَۛ فِيهِۛ هُدٗى لِّلۡمُتَّقِينَ ٢﴾ [البقرة: ۲].

ترجمه: این است کتابی که در آن شکی نباشد و راهنمای پرهیزکاران است.

نکات: ﴿ذَٰلِكَ﴾ اسم اشاره و اشاره به قرآن است، اگر کسی بگوید ﴿ذَٰلِكَ﴾ وضع شده برای اشاره به بعید و اینجا که قرآن نزدیک است چرا کلمۀ ﴿ذَٰلِكَ﴾ آمده؟ گوییم گاهی ﴿ذَٰلِكَ﴾ اشاره می‌شود به چیز بزرگی که گویا چنان عظمت دارد که برای ناظر نظر به آن مشکل است، مانند چیز دوری که نظر به آن مشکل باشد. و دیگر کلمۀ «رَیبَ» به معنی شکّ و یا ظنِّ نزدیک به گمان و شک می‌باشد و «ریب» نکرۀ در سیاق نفی و مفید عموم است، یعنی هیچ‌گونه شکّ و گمانی در مطالب قرآن نیست و مطالب آن علمی و طبق دانش و بینش است پس اگر کسی شک در مطالب قرآن داشته یا دقیقاً نظر نکرده و یا بی‌انصاف است. نکتۀ دیگر اگر کسی بگوید قرآن باید برای تمام مردم هدایت باشد نه فقط برای متّقین، پس چرا فرموده ﴿هُدٗى لِّلۡمُتَّقِينَ﴾؟ جواب این است که در اینجا ﴿مُتَّقِينَ﴾ به معنی اصطلاحی آن نیست، بلکه به معنی لغوی است، یعنی هر کس بی‌بند و بار و بی‌پروا باشد و پرهیز از ضرر نکند و درصدد دفع زیان خود نباشد به کلام خدا گوش نمی‌دهد و هدایت نمی‌شود و هر کس پرهیز کند از ضرر احتمالی، او گوش می‌دهد و هدایت می‌گردد و آن کس لغتاً پرهیزکار است. پس کتاب خدا هدایت است برای طالبین هدایت نه معرِضین آنانکه کتاب خدا را قابل فهم ندانسته و به آن بی‌اعتنایی می‌کنند.

﴿ٱلَّذِينَ يُؤۡمِنُونَ بِٱلۡغَيۡبِ وَيُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَمِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ ٣﴾ [البقرة: ۳].

ترجمه: پرهیزکاران کسانی‌اند که به غیب ایمان بیاورند و نماز را برپا دارند و از آنچه روزیشان کرده‌ایم انفاق کنند.

نکات: ﴿غَيۡبِ﴾ مقابل مشهود و محسوس است و به چیزی گفته می‌شود که مشاهده و حس نگردد، چه دائماً مشهود نباشد مانند ذات أحدیّت و چه در دنیا مشاهده نگردد مانند فرشتگان، جنّ و حوادث قیامت [۲۸۴]. و امّا آنچه گاهی امکان مشاهده دارد آن‌را نمی‌توان مصداق غیب شمرد و لذا آنانکه به سبب عدم توجّه به مفاسد سخن خود گفته‌اند مقصود از غیب امامی است که مدّتی غایب باشد صحیح نیست، زیرا: أوّلاً: آن امام ممکن است مشاهده گردد، پس از مصادیق و معانی غیب نیست. ثانیاً: مطلق غیب را مقیّد کردن به یک چیز دلیلی ندارد و ثالثاً: خود آن امام آیا از متّقین است یا خیز؟ اگر از متّقین باشد بنابراین باید ایمان به غیب یعنی ایمان به خودش بیاورد، او چگونه از خودش غایب است تا ایمان به خودش بیاورد. رابعاً: رسول خداص یکی از متّقین بود و ایمان او به امامی که تابع او خواهد بود معنی ندارد.

نکتۀ دیگر- متّقین حتّی رسول خداص مؤمن به غیب می‌باشند نه عالم به غیب و عالم به غیب طبق صریح آیات قرآن فقط خدا است و فرق میان مؤمن به غیب و عالم به غیب اینست که مؤمن به غیب مطابق وحی الهی و یا خبر صادقی که شنیده ایمان به خبر غیبی آورده، پس منشأ علم و ایمان او به غیب، خبر وحی و یا مخبر صادق است، ولی عالم به غیب عالم به مُخبَرٌ‌عَنه است نه خبر و خودِ غیب را می‌داند و نزد او مشهود است نه به واسطۀ خبر دیگری و لذا صفت علم به غیب مخصوص به خدا است. اگر کسی بگوید مؤمن به خبر غیبی نیز علم دارد به آن خبر نه ظن؟ جواب گوییم آری او عالم است به خبر غیبی و به توسط خبر اذعان دارد به مُخبَرٌ‌عَنه. ولی عالم به غیب عالم است به غیب مُخبَرٌ‌عَنه بدون واسطۀ خبری.

نکتۀ دیگر- جملۀ: ﴿مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ...﴾ چون ردیف نماز آمده، انفاق واجبی و زکات است و ماء موصوله در آن دلالت بر عموم دارد یعنی در هر چه به او روزی داده شده باید زکات بدهد و منحصر به ۹ چیزی‌ که فقهاء گفته‌اند نیست، چه مال‌التّجاره باشد و چه حبوبات و چه ماشین‌آلات و چه پارچه و چه غیر اینها.

﴿وَٱلَّذِينَ يُؤۡمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ وَمَآ أُنزِلَ مِن قَبۡلِكَ وَبِٱلۡأٓخِرَةِ هُمۡ يُوقِنُونَ ٤ أُوْلَٰٓئِكَ عَلَىٰ هُدٗى مِّن رَّبِّهِمۡۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ ٥﴾ [البقرة: ۴-۵].

ترجمه: و آنانکه به آنچه بر تو نازل شده و به آنچه پیش از تو نازل شده ایمان بیاورند و به جهان دیگر (روز جزاء) یقین کنند. آنان طبق هدایتی که از پروردگارشان آمده هدایت یافته و فقط ایشان رستگارند.

نکات: ﴿مَآ﴾ در ﴿مَآ أُنزِلَ﴾ موصوله و مفید عموم است، یعنی پرهیزکار به تمام کتب إلهی ایمان می‌آورد. و جملۀ ﴿وَبِٱلۡأٓخِرَةِ هُمۡ يُوقِنُونَ﴾ جملۀ اسمیّه و دلالت بر استمرار دارد یعنی یکی از صفات متّقین این است که همواره صاحب یقینند. و جملۀ ﴿عَلَىٰ هُدٗى مِّن رَّبِّهِمۡ﴾ دلالت دارد که هدایت متّقین به واسطۀ هدایت إلهی وهدایتی است که خدا نازل نموده و نشان داده در کتاب خود و از کتب دیگر و گفته‌های دیگران، هدایت را نگرفته‌اند. زیرا هدایت غیر خدا هدایت واقعی نیست و ضمیر ﴿هُمُ﴾ که فاصله شده بین مبتداء و خبر در جملۀ: ﴿أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ﴾ دلالت بر حصر دارد، یعنی هدایت إلهی مخصوص به کسانی است که دارای صفات مذکورۀ در این آیات باشند. حق‌تعالی پس از وصف رستگاران صفات زیان‌کاران، کافران و غیرپرهیزکاران را بیان کرده:

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ سَوَآءٌ عَلَيۡهِمۡ ءَأَنذَرۡتَهُمۡ أَمۡ لَمۡ تُنذِرۡهُمۡ لَا يُؤۡمِنُونَ ٦ خَتَمَ ٱللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمۡ وَعَلَىٰ سَمۡعِهِمۡۖ وَعَلَىٰٓ أَبۡصَٰرِهِمۡ غِشَٰوَةٞۖ وَلَهُمۡ عَذَابٌ عَظِيمٞ ٧﴾ [البقرة: ۶-۷].

ترجمه: محقّقاً برای آنانکه کافرند یکسانست چه بترسانی‌شان و چه نترسانی‌شان ایمان نمی‌آورند. خدایتعالی بر دلها و گوش ایشان مهر زده و بر چشمانشان پرده است و برایشان عذاب بزرگی است.

نکات: طبق این آیات، انذار و عدم انذار برای کفّار مساوی است، پس خدا برای چه پیغمبر برای ایشان فرستاده؟ جواب این است که مقصود از کفّار به قرینۀ تقابُل این آیه با آیات متّقین کفّار بی‌بند و بار بی‌تقوای بی‌پروای بی‌باکی است که از ضرر و زیان پرهیز ندارند و برای دفع خطر از خود گوش به سخن انبیاء نمی‌دهند و گر نه بسیاری از کفّار، طالب سعادت و قابل هدایتند. اگر کسی بگوید چرا خدا بر دل ایشان مهر زده که هدایت وارد آن نشود، پس ایشان در عدم هدایت تقصیری ندارند؟ جواب این است که کار خدا روی جریان اسباب و مسبّبات است. بنابراین بی‌‌بندوباری و عدم پرهیز و اعراض از حق سبب می‌باشد برای کفر و عدم ورود هدایت و چون کفّار به اختیار خود سبب را اختیار کردند، مسبَّب که مهر برای عدم ورود هدایت است، بر آن مترتّب شده و چون جریان اسباب و مسبّبات به جعل إلهی است و لذا خدا به خود نسبت داده. و دیگر اینکه در این آیه سمع مقدّم بر بصر آمده «لِشَرَفِ السَّمع عَلَی البَصَر»، زیرا سَمع وسیله‌ است برای وصول به علوم و وصول به هدایت. و جهت اینکه سمع مفرد آمده و قلوب و ابصار جمع، این است که سمع مصدر است و مصدر جمع بسته نمی‌شود و قلب و بصر مصدر نیست.

پس از ذکر صفات مؤمنین و کافران، صفات منافقین که دستۀ سوّم از قافلۀ مکلّفین باشد ذکر شده از آیۀ ۸ تا آیۀ ۲۰:

﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَقُولُ ءَامَنَّا بِٱللَّهِ وَبِٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَمَا هُم بِمُؤۡمِنِينَ ٨ يُخَٰدِعُونَ ٱللَّهَ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَمَا يَخۡدَعُونَ إِلَّآ أَنفُسَهُمۡ وَمَا يَشۡعُرُونَ ٩ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٞ فَزَادَهُمُ ٱللَّهُ مَرَضٗاۖ وَلَهُمۡ عَذَابٌ أَلِيمُۢ بِمَا كَانُواْ يَكۡذِبُونَ ١٠ وَإِذَا قِيلَ لَهُمۡ لَا تُفۡسِدُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ قَالُوٓاْ إِنَّمَا نَحۡنُ مُصۡلِحُونَ ١١ أَلَآ إِنَّهُمۡ هُمُ ٱلۡمُفۡسِدُونَ وَلَٰكِن لَّا يَشۡعُرُونَ ١٢ وَإِذَا قِيلَ لَهُمۡ ءَامِنُواْ كَمَآ ءَامَنَ ٱلنَّاسُ قَالُوٓاْ أَنُؤۡمِنُ كَمَآ ءَامَنَ ٱلسُّفَهَآءُۗ أَلَآ إِنَّهُمۡ هُمُ ٱلسُّفَهَآءُ وَلَٰكِن لَّا يَعۡلَمُونَ ١٣ وَإِذَا لَقُواْ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ قَالُوٓاْ ءَامَنَّا وَإِذَا خَلَوۡاْ إِلَىٰ شَيَٰطِينِهِمۡ قَالُوٓاْ إِنَّا مَعَكُمۡ إِنَّمَا نَحۡنُ مُسۡتَهۡزِءُونَ ١٤ ٱللَّهُ يَسۡتَهۡزِئُ بِهِمۡ وَيَمُدُّهُمۡ فِي طُغۡيَٰنِهِمۡ يَعۡمَهُونَ ١٥ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ ٱشۡتَرَوُاْ ٱلضَّلَٰلَةَ بِٱلۡهُدَىٰ فَمَا رَبِحَت تِّجَٰرَتُهُمۡ وَمَا كَانُواْ مُهۡتَدِينَ ١٦ مَثَلُهُمۡ كَمَثَلِ ٱلَّذِي ٱسۡتَوۡقَدَ نَارٗا فَلَمَّآ أَضَآءَتۡ مَا حَوۡلَهُۥ ذَهَبَ ٱللَّهُ بِنُورِهِمۡ وَتَرَكَهُمۡ فِي ظُلُمَٰتٖ لَّا يُبۡصِرُونَ ١٧ صُمُّۢ بُكۡمٌ عُمۡيٞ فَهُمۡ لَا يَرۡجِعُونَ ١٨ أَوۡ كَصَيِّبٖ مِّنَ ٱلسَّمَآءِ فِيهِ ظُلُمَٰتٞ وَرَعۡدٞ وَبَرۡقٞ يَجۡعَلُونَ أَصَٰبِعَهُمۡ فِيٓ ءَاذَانِهِم مِّنَ ٱلصَّوَٰعِقِ حَذَرَ ٱلۡمَوۡتِۚ وَٱللَّهُ مُحِيطُۢ بِٱلۡكَٰفِرِينَ ١٩ يَكَادُ ٱلۡبَرۡقُ يَخۡطَفُ أَبۡصَٰرَهُمۡۖ كُلَّمَآ أَضَآءَ لَهُم مَّشَوۡاْ فِيهِ وَإِذَآ أَظۡلَمَ عَلَيۡهِمۡ قَامُواْۚ وَلَوۡ شَآءَ ٱللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمۡعِهِمۡ وَأَبۡصَٰرِهِمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ ٢٠﴾

[البقرة: ۸-۲۰].

ترجمه: و بعضی از مردم می‌گویند به خدا و روز قیامت ایمان آوردیم و حال اینکه ایمان نیاورده‌اند. خدا و اهل ایمان را فریب می‌دهند وحال آنکه در واقع فریب نمی‌دهند مگر خودشان را و درک نمی‌کنند. دلهایشان بیمار بوده پس خدا بیماری ایشان را زیاد کرد (یعنی جهل و عناد و استکبارشان در زیادتی است و این جمله نفرین إلهی است) و برای ایشان عذاب دردناکست به سبب آنکه دروغ می‌گفتند. و چون به ایشان گفته شود فساد در زمین روا مدارید، گویند همانا ما مصلحیم. آگاه باش که ایشان فقط مفسدند ولیکن متوجّه نیستند. و چون به ایشان گفته شود ایمان بیاورید چنانکه مردم ایمان آورده‌اند، گویند آیا ما به مانند سفیهان ایمان بیاوریم، آگاه باش که خودشان سفیهند ولیکن توجّه ندارند. و چون به مؤمنین برخورند می‌گویند ما ایمان آورده‌ایم، و چون با شیاطین خود خلوت کنند می‌گویند ما با شمائیم و همانا ما مؤمنان را استهزاء می‌کنیم. خدا ایشان را استهزاء می‌کند و ایشان را به حیرانی و سرگردانی خودشان می‌کشاند. ایشانند که ضلالت را به جای هدایت خریدند پس تجارتشان سودی نکرد و طالب هدایت نبودند. مَثَلِ ایشان مَثَلِ کسی است که در بیابان تاریکی آتش برافروزد پس چون آتش اطراف او را روشن سازد خدا روشنی ایشان را ببرد و در تاریکی رهاشان سازد به طوری‌که چیزی نبینند. کران و لالان وکورانند که از ضلالت خود برنمی‌گردند. و یا مَثَلِ ایشان چون کسانی است که در بیابان تاری از آسمان باران تندی بر ایشان ببارد که در آن ظلمات و رعد و برقی باشد، از ترس عذاب و فرار از مرگ انگشتان خود را در گوشهایشان بگذارند و خدا به این کافران احاطه دارد. نزدیک شودکه برق چشمانشان را برباید، هر زمان‌که برای ایشان روشنی دهد بروند، و چون تاریک شود بایستند (حیرت‌زده در ترس) و اگر خدا می‌خواست گوش و چشم ایشان را برده بود، محققاً خدا بر هر چیز توانا است.

نکات: در این آیات ده نشانه برای منافقین شمرده و در خاتمه در دو مَثَل نشان‌شان داده:

نشانۀ اوّل- در آیۀ ۹ ذکر شده که اهل خدعه و نیرنگند و به فکر فریب مردم‌اند.

نشانۀ دوّم- در آیۀ ۹ و ۱۰ ذکر شده که بی‌شعور و نادانند که آمادۀ درک حقائق نیستند.

نشانۀ سوّم- در آیۀ ۱۰، بد دلند و مرض درونی دارند که به شنیدن آیات إلهی بیماری ایشان زیاد می‌گردد (حسد، عناد و دنیا‌‌‌طلبی مرض ایشان است).

نشانۀ چهارم- در آیۀ ۱۱ ذکر شده که خود‌‌‌بین و خود‌خواهند که در عین فساد، خود را مصلح می‌دانند.

نشانۀ پنجم- در آیۀ ۱۱ ذکر شده که اهل فتنه و فساد‌ند و تمایل به شرّ و فساد دارند.

نشانۀ ششم- در آیۀ ۱۳، به مردم خصوصاً به اهل ایمان بدبینند.

نشانۀ هفتم- در آیۀ ۱۴، دو رنگی بلکه هر لحظه به رنگی در آمده و خود را به هر فرقه می‌چسبانند.

نشانۀ هشتم- در آیۀ ۱۴ ذکر شده که اهل تمسخر و استهزاء بوده و در تمسخر مردم استاد‌ند.

نشانۀ نهم- در آیۀ ۱۵، در امور دین حیران و سرگردان و در انتخاب راه ناشی‌اند و لذا ضلالت را در عوض هدایت می‌خرند.

نشانۀ دهم- طالب هدایت نیستند و در امور دین به تحقیق نمی‌پردازند.

نویسنده گوید: اهل زمان ما غالباً دارای همین نشانه‌ها بوده و قطعاً منافق‌اند. و أما آن دو مَثَل:

بدانکه حق‌تعالی برای اینکه امور معنوی و حالات نفسانی را مجسّم و برای بندگان خود قابل درک سازد مَثَل می‌زند و آنها را تشبیه به امور محسوسه می‌کند. در آیۀ ۱۷ تا ۲۰ حالات و ملکات منافقین را راجع به امور دین و تظاهر به اسلام و نتیجه‌بردن و در ظلمات هوی‌پرستی و کفر و صفات رذیله‌ماندن و در دین سرگردان و کور و کر ماندن، ایشان را أوّلاً: تشبیه کرده به وضع کسی‌ که در شب تاری در بیابان تاریکی هیزمی جمع کند و به زحمت آنرا بر افروزد تا سبب روشنی اطرافش گردد، پس ناگهان بادی بوزد و آتش او را پراکنده و خاموش سازد و او را در تاریکی حیران گذارد. چنانکه این کس از زحمت خود نتیجه نبرده و از روشنی بهره نگرفته، بلکه در تاریکی پس از روشنایی که نسبت به باصرۀ انسان تیره‌تر است مستمر مانده، همانطور منافق از دینداری و تظاهر و سعی خود نتیجه نمی‌گیرد، بلکه در ظلمات کفر و تردید سرگردان و در آخرت به ظلمات عذاب دائمی گرفتار شود.

ثانیاً: در آیۀ ۱۹ و ۲۰ وضع منافقین را در مقابل اسلام و نزول آیات الهی تشبیه کرده به وضع کسانی‌که در بیابان تاریکی مبتلا شوند به باران تندی که به واسطۀ ابرها و رعد و برق، هوا تاریک‌تر و هولناک‌تر گردد، و ترس ایشان را فراگیرد به ‌طوری‌که از ترس صدای رعد و صاعقۀ برق انگشتان خود را در گوش گذارند و از مرگ خود بیمناک شوند و گاهی به ‌واسطۀ روشنی برق به راه افتاده و بدون فاصله به واسطۀ تاریکی حیران بایستند، منافقین مانند آنان از نزول آیات الهی و تکالیف مشکلۀ جنگ و جهاد بهراسند، به اضافه از بی‌ایمانی و رسوایی خود بترسند و گاهی به برکت اسلام قدمی بردارند ولی باز از تردید توقّف کنند و در ظلمت کوری حیران بمانند. حال این تشبیهات را ممکن است تشبیه مرکّب گوییم و ممکن است تشبیه مفرّق بنامیم: تشبیه مرکّب آن است که اوضاع منافقین مجموعاً تشبیه شده باشد به مجموع احوال کسانی‌ که در بیابان تاریک آتش برافروزند و از زحمت خود نتیجه نبرند و یا تشبیه به مجموع احوال کسی‌که در بیابان تاریک به باران هولناکی گرفتار شود. و اما تشبیه مفرق آن است که مفردات و جزئیّات مَثَل را با مفردات و جزئیّات ممثّل فرداً فرد تشبیه کنند، یعنی کلماتی ‌که در مَثَل آمده هر یک را جداگانه با کلمات ممثّل تشبیه کنند. بنابر تشبیه مفرق تشبیه شده در آیۀ ۱۹ و ۲۰ دین اسلام و تکالیف آن، به باران شدید، چنانکه زمین را باران احیاء می‌کند همانطور به اسلام دلها زنده می‌شود و شکّ و شبهات کفر و نفاق تشبیه شده به رعد و برق صاعقه. و زیان‌ها و عقاب‌های منافقین تشبه شده به صاعقۀ آسمانی و حیرت منافقین تشیه شده به ظلمات و حیرت مردم ماندۀ در بیابان و همچنین هر یک از مفردات مَثَل را با ممثّل بر حسب ذوق می‌توان تشبیه کرد. و امّا تشبیهاتی که در آیۀ ۱۸ آمده آن است که چون حقائق دین را منافقین توجّه ندارند و مانند کران گوش شنوا ندارند خدا ایشان را به مردمی‌ که از گوش و چشم و زبان فاقد‌اند تشبیه کرده و گویا منافقین کر و لال و کورند و از راه خطای خود بر نمی‌گردند. و دیگر اینکه آیات بسیاری در ذمّ منافقین آمده مانند آیۀ ۱۶۷ سورۀ آل عمران و آیات ۶۱، ۸۸، ۱۳۸، ۱۴۰، ۱۴۲ و ۱۴۵، سورۀ نساء. و آیۀ ۵ سورۀ انفال و آیات ۶۴، ۶۷، ۷۳، ۷۷، ۹۷، ۱۰۱ سورۀ توبه و آیۀ ۱۱ سورۀ عنکبوت و آیات ۱، ۱۲، ۶۰، ۲۴، ۴۸ و ۷۳ سورۀ احزاب و آیۀ ۶ سورۀ فتح و آیۀ ۱۳ حدید و سرتاسر سورۀ منافقین و آیۀ ۹ سورۀ تحریم و غیر اینها هر که خواهد رجوع کند.

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱعۡبُدُواْ رَبَّكُمُ ٱلَّذِي خَلَقَكُمۡ وَٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ ٢١ ٱلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ ٱلۡأَرۡضَ فِرَٰشٗا وَٱلسَّمَآءَ بِنَآءٗ وَأَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءٗ فَأَخۡرَجَ بِهِۦ مِنَ ٱلثَّمَرَٰتِ رِزۡقٗا لَّكُمۡۖ فَلَا تَجۡعَلُواْ لِلَّهِ أَندَادٗا وَأَنتُمۡ تَعۡلَمُونَ ٢٢﴾ [البقرة: ۲۱-۲۲].

ترجمه: ای مردم پروردگار خود را که شما و کسان پیش از شما را آفرید بپرستید تا پرهیزگار شوید. آن خدائی‌که زمین را برایتان گسترده و آسمان را برافراشته و از آسمان آبی فرو فرستاده که به آن میوه‌ها برای رزق شما رویانید، پس برای چنین خدا مانندی قرار ندهید درحالیکه می‌دانید او مانندی ندارد.

نکات: در آیات قبل مردم را به سه قسمت تقسیم کرد و به طور غیبت از ایشان ذکری نمود، در این آیات از غیبت به خطاب منتقل شده که از جهات فصاحت است و تمام را مخاطب نموده، زیرا در این آیه ذکر تکلیف شده و برای جبران زحمت تکلیف به خطاب مرحمت‌آمیز بیان شده تا موجب رغبت مکلفین گردد. و دیگر اینکه مخاطب تمام مردم‌اند چه مؤمن و چه کافر، معلوم می‌شود کافر نیز مکلّف به فروع و اصول است و بر هر دو مؤاخذه می‌شود. و بعضی گفته‌اند هر جای قرآن خطاب به ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ﴾ باشد در مکّه نازل شده وخطاب به ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾ در مدینه نازل گردیده، ولی این بیان مسلم نیست، زیرا همین آیه که خطاب ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ﴾ دارد از سورۀ بقره و مدنی است. و دیگر اینکه این آیه دلیل است بر اینکه بندگی فقط برای خدا باید باشد، به دلیل اینکه او موجد شما و پدران شما و آسمان و زمین است و شما می‌توانید از این آثار پی به مؤثّر ببرید، با دقّت‌نظر در موجودات و تدبّر علمی و نظام حکمیانه خالق خود را بشناسید و اگر چه درک او ذاتاً محال باشد. نظم و تدبیر واحد دلیل بر ناظم و مدبّر واحد است. پس دین قرآن دین استدلالی است و تقلید در این مراحل جایز نیست و دیگر اینکه از خطاب ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ...﴾ استفاده می‌شود که خلقت زمین و آسمان برای تمام مردم است نه برای عدّۀ مخصوصی از انبیاء و یا اولیاء، پس حدیث «کساء» که در میان شیعه و حدیث «بئر» [۲۸۵] که در میان اهل سنّت جعل شده هر دو برخلاف این آیه و سایر آیات قرآن و ساختگی است. و جملۀ ﴿وَأَنتُمۡ تَعۡلَمُونَ﴾ اشاره است به دانش فطری که هر کس به دانش فطری می‌داند مخلوق خالقی دارد و نظم و تدبیرِ علمی ناظمی می‌خواهد و ممکن است اشاره باشد به دانش اکتسابی که مردم می‌دیدند بتان ایشان خالق نظام جهان نیستند و مع‌ذلِک آنها را برای خدا مانند قرار می‌دادند.

﴿وَإِن كُنتُمۡ فِي رَيۡبٖ مِّمَّا نَزَّلۡنَا عَلَىٰ عَبۡدِنَا فَأۡتُواْ بِسُورَةٖ مِّن مِّثۡلِهِۦ وَٱدۡعُواْ شُهَدَآءَكُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ ٢٣ فَإِن لَّمۡ تَفۡعَلُواْ وَلَن تَفۡعَلُواْ فَٱتَّقُواْ ٱلنَّارَ ٱلَّتِي وَقُودُهَا ٱلنَّاسُ وَٱلۡحِجَارَةُۖ أُعِدَّتۡ لِلۡكَٰفِرِينَ ٢٤﴾ [البقرة: ۲۳-۲۴].

ترجمه: و اگر شما از آنچه ما بر بندۀ خود نازل کردیم در شکّید پس سوره‌ای به مانند آن بیاورید و گواهان خود را غیر از خدا بخوانید (برای گواهی‌دادن به تساوی آنچه آوردید با قرآن) اگر راست می‌گوئید(۲۳) پس اگر این کار را نکردید و نخواهید کرد، پس بترسید از آتشی که آتش‌افروز آن مردم و سنگ است درحالیکه برای کافران مهیّا شده (۲۴)

نکات: پس از آنکه در آیات قبل با دلیل اثبات توحید ذاتی و عبادی شده، اکنون در این آیات اثبات نبوّت شده با دلیل و این دلیل است بر جواز استدلال عقلی در عقاید.

در این آیات استدلال شده بر صدق نبوّت محمّدص به نزول و اعجاز قرآن که سند شریعت و معجزۀ باقیه است که هیچ بشری نمی‌تواند سوره‌ای به مانند آن بیاورد و این کلام را محمدص با کمال اطمینان و شهامت اعلام نمود که هرگز مانند آن سوره‌ای نخواهید آورد. چون تا به حال کسی نتوانسته سوره‌ای به مانند آن بیاورد پس صدق نبوّت او بر عُقَلا مسلّم می‌گردد.

﴿وَبَشِّرِ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ أَنَّ لَهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُۖ كُلَّمَا رُزِقُواْ مِنۡهَا مِن ثَمَرَةٖ رِّزۡقٗا قَالُواْ هَٰذَا ٱلَّذِي رُزِقۡنَا مِن قَبۡلُۖ وَأُتُواْ بِهِۦ مُتَشَٰبِهٗاۖ وَلَهُمۡ فِيهَآ أَزۡوَٰجٞ مُّطَهَّرَةٞۖ وَهُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ ٢٥﴾ [البقرة: ۲۵].

ترجمه: و به آنان‌که ایمان آورده و کارهای شایسته نموده‌اند بشارت بده که برای ایشان باغهائی است که از زیر درختان آنها نهرها جاری است، هر زمان که از میوه‌های آن روزی ایشان گردد گویند این همان است که از پیش‌روزی ما شده بود و برای ایشان میوه‌های شبیه به هم(در طعم و لذّت و رنگ) آورده شود و مخصوص ایشان است در آن باغها زنان پاکیزه وپاک و ایشان در آنها جاویدانند. (۲۵)

نکات: پس از ذکر توحید و نبوّت، به ایمان‌ آورندگان مژدۀ سعادت و نعمتهای بی‌حد داده شده. و از جملۀ ﴿أُتُواْ بِهِۦ مُتَشَٰبِهٗا﴾ معلوم می‌شود که میوه‌های بهشت در لذّت و خوشی شبیه به یکدیگرند و شبیه به میوه‌های دنیا می‌باشند در کیفیّت و صورت. و جملۀ ازواج مطهّره دلالت می‌کند که همسر‌های بهشتی چرک و آلودگی به حیض و جنابت ندارند و همواره مورد رغبتند.

﴿۞إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَسۡتَحۡيِۦٓ أَن يَضۡرِبَ مَثَلٗا مَّا بَعُوضَةٗ فَمَا فَوۡقَهَاۚ فَأَمَّا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ فَيَعۡلَمُونَ أَنَّهُ ٱلۡحَقُّ مِن رَّبِّهِمۡۖ وَأَمَّا ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ فَيَقُولُونَ مَاذَآ أَرَادَ ٱللَّهُ بِهَٰذَا مَثَلٗاۘ يُضِلُّ بِهِۦ كَثِيرٗا وَيَهۡدِي بِهِۦ كَثِيرٗاۚ وَمَا يُضِلُّ بِهِۦٓ إِلَّا ٱلۡفَٰسِقِينَ ٢٦﴾ [البقرة: ۲۶].

ترجمه: محقّقا خدا شرم ندارد از اینکه برای قدرت خود مَثَلی بزند به پشه و بالاتر از آن، پس آنان‌که ایمان دارند حقّانیّت آن را می‌دانند که از طرف پروردگارشان آمده، و أمّا کفّار می‌گویند خدا با این مَثَل چه می‌خواهد، به این مثل بسیاری را گمراه و بسیاری را هدایت می‌کند در صورتی‌که با این مثل فقط فاسقان را گمراه می‌کند.(۲۶)

نکات: چون در آیۀ قبل وعدۀ بهشت و دوزخ داده و آن فرع بر قدرت است، لذا در این آیه برای اثبات قدرت به خلقت پشه و بزرگتر از پشه مثل زده، که در خقلت پشه تمام قوای ظاهری از باصره، سامعه، لامسه، ذائقه، شامّه و قوای دیگری را ایجاد کرده و آنچه یک حیوان بزرگ دارد از سر و پیکر، رگ و پوست پی و اعضاء، جوارح و احشاء و امعاء همه را دارا است، به اضافه خرطومی دارد برای مکیدن روزی خود و پرهایی دارد برای فرار از خطر و نیروی حسّاسی به او عطا شده که از هرطرف خطری آید درک می‌کند، حواسِّ او بسیار تیز و دارای تمیز است. خدایی‌ که مانند این حیوان را در هر آن هزاران هزار ایجاد می‌کند و لوازم زندگی آنها را عطا می‌کند که اگر تمام دانشمندان بشری اجتماع نمایند درک قوا و خصوصیّات وجودی آن را نمی‌کنند چنین خالقی قادر است بر وفای به عهد. بعضی از مفسّران خرافاتی آمده‌اند از قول امام نقل کرده‌اند که مقصود از پشه حضرت علیّ بن ابی‌طالب÷ و مقصود از ما‌‌‌‌فوقَها حضرت محمّدص است و ما معتقدیم به این تفاسیر نباید اعتنا کرد، زیرا اوّلاً این توهین به مقام امام است و ثانیاً کیفیّت خلقت محمّد و علی÷ با خلقت سایر افراد بشر فرقی ندارد و قدرت‌‌‌نمایی خدا در خلق مؤمن و کافر فرقی ندارد، پس مَثَل‌‌‌زدن به وجود مؤمن برای کفّار لطفی ندارد. عدّه‌ای که می‌گویند قرآن را نمی‌فهمیم، می‌گویند اگر بعوضه به معنی خودش پشه باشد نمی‌فهمیم، ولی اگر به معنی امام باشد چون امام گفته می‌فهمیم. «إِنْ هُوَ إلاّ قَوْلُ الزُّورِ». به مقدمۀ ۱۶ همین کتاب مراجعه شود.

﴿ٱلَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهۡدَ ٱللَّهِ مِنۢ بَعۡدِ مِيثَٰقِهِۦ وَيَقۡطَعُونَ مَآ أَمَرَ ٱللَّهُ بِهِۦٓ أَن يُوصَلَ وَيُفۡسِدُونَ فِي ٱلۡأَرۡضِۚ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡخَٰسِرُونَ ٢٧﴾ [البقرة: ۲۷].

ترجمه: آنان‌که پیمان خدائی را پس از بستن آن می‌شکنند و آنچه خدا أمر به وصل آن نموده قطع و در زمین فساد می‌کنند، ایشان خود زیان‌کارند.(۲۷)

نکات: چون در آیۀ سابق ذکری از فاسقین شد در این آیه صفات ایشان را ذکر کرده: اوّل آنکه پیمان الهی را می‌شکنند، پیمان الهی همان پیمان فطری و عقلی است که خدا در فطرت بشر نهاده که بر احتیاج، بندگی و اطاعت نسبت به خالق گواهی می‌دهد و آن را فاسقین نقض کرده‌اند و یا پیمانی است که خدا در کتب وحی به توسّط انبیاء از امّتها گرفته که او را اطاعت کنند و یا پیمانی است که خدا از علمای اهل کتاب و علمای اسلام گرفته که حقائق کتب آسمانی را بر مردم بیان کنند و ایشان به آن پیمان عمل نکردند و حقائق را کتمان و به جای آن خرافات را تصویب کردند. و مقصود از قطع آنچه خدا امر به وصل نموده، این‌ است که با دوستان خدا دشمنی نموده و دوستی را قطع نمودند و مثلاً موظّف بودند به تمام کتب انبیاء ایمان بیاورند و ایجاد تفرقه‌ نکنند، اینان ایجاد تفرقه کردند و ایجاد مذهب نموده و ایمان به بعض آورده و به بعض دیگر کافر شدند، مثلاً مأمور شدند با والدین حقیقی و یا با رسول خداص صله کنند و ایشان قطع نمودند و مقصود از «فساد فی‌الأرض» ضرر زدن به دیگران و راه‌‌زنی و یا ترسانیدن مردم، جنگ و جد‌ال، دعوت به کفر و نفاق و حبس و فسق و فجور است که تماماً «فساد فی‌الأرض» است.

﴿كَيۡفَ تَكۡفُرُونَ بِٱللَّهِ وَكُنتُمۡ أَمۡوَٰتٗا فَأَحۡيَٰكُمۡۖ ثُمَّ يُمِيتُكُمۡ ثُمَّ يُحۡيِيكُمۡ ثُمَّ إِلَيۡهِ تُرۡجَعُونَ ٢٨﴾ [البقرة: ۲۸].

ترجمه: چگونه به خدا کافر می‌شوید و حال آنکه شما بی‌جان بودید خدا شما را زنده نمود سپس شما را می‌میراند سپس زنده می‌کند سپس به سوی او برگشت داده خواهید شد.(۲۸)

نکات: پس از ذکر صفات کفّار و فسّاق، در این آیه ایشان را سرزنش می‌کند که با ملاحظۀ قدرت خدا چگونه به او کافر و یا عاصی می‌شوید و در اینجا برای سیر انسان دو موت و دو حیات ذکر کرده: موت و حیات اول را به صورت ماضی آورده یعنی موت و حیاتی به شما داده که از حالت جمادی خارج و به حیات دنیوی نائل شده‌اید و موت و حیات دیگر در مستقبل به شما عطا خواهد شد و آن مردن به اجل دنیوی و حیات اخروی است و امّا اینکه در قبر حیات و موتی باشد یا خیر، در این آیه مسکوت و بلکه منفی است، ولی از آیۀ ۵۶ سورۀ دخان: ﴿لَا يَذُوقُونَ فِيهَا ٱلۡمَوۡتَ إِلَّا ٱلۡمَوۡتَةَ ٱلۡأُولَىٰ﴾ عدم حیات و موت در قبر استفاده می‌شود و همچنین از آیۀ ۱۵ و ۱۶ سورۀ مؤمنون [۲۸۶]. [۲۸۷]

﴿هُوَ ٱلَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي ٱلۡأَرۡضِ جَمِيعٗا ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰٓ إِلَى ٱلسَّمَآءِ فَسَوَّىٰهُنَّ سَبۡعَ سَمَٰوَٰتٖۚ وَهُوَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٞ ٢٩﴾ [البقرة: ۲۹].

ترجمه: او آن خدایی است که برای شما آنچه در زمین است خلق نمود، سپس به آسمان پرداخت و آنرا به هفت آسمان کامل و معتدل نمود و او به هر چیزی دانا است.(۲۹)

نکات: خدا برای قدرت‌نمایی، نعمت وجود آسمانها و زمین را تذکر داده و از جملۀ ﴿خَلَقَ لَكُم﴾ استفاده می‌شود که وجود آسمان و زمین برای تمام بندگان است نه برای عده‌ای از مقرّبین و دلالت دارد که آنچه در زمین می‌باشد برای بشر مباح است، مگر آنچه به خصوصه نهی شده باشد و قاعدۀ اباحۀ اشیاء را از همین آیه استخراج کرده‌اند به نام «أصالة الإباحة». و جملۀ ﴿ثُمَّ ٱسۡتَوَىٰٓ إِلَى ٱلسَّمَآءِ﴾ دلالت ندارد بر اینکه خلقت آسمانها پس از زمین بوده، زیرا اوّلاً این آیه در بیان خلقت آسمان نیست بلکه در بیان وقت تسویه و تکمیل آن است به هفت طبقه. و ثانیاً در این موارد می‌توان گفت ﴿ثُمَّ﴾ برای تراخی نیست، بلکه برای شماره ‌کردن نعمت‌ها است، از جملۀ ﴿وَهُوَ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٞ﴾ استفاده می‌شود دوام و احاطۀ علم خدا بر تمام جزئیّات و این مخالف عقاید فلاسفه است که خدا را عالم به کلیّات می‌دانند زیرا صفت مشبّهه دلالت بر مبالغه و دوام دارد و هر جزئی از جزئیّات مشول شَیء است.

﴿وَإِذۡ قَالَ رَبُّكَ لِلۡمَلَٰٓئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٞ فِي ٱلۡأَرۡضِ خَلِيفَةٗۖ قَالُوٓاْ أَتَجۡعَلُ فِيهَا مَن يُفۡسِدُ فِيهَا وَيَسۡفِكُ ٱلدِّمَآءَ وَنَحۡنُ نُسَبِّحُ بِحَمۡدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَۖ قَالَ إِنِّيٓ أَعۡلَمُ مَا لَا تَعۡلَمُونَ ٣٠ وَعَلَّمَ ءَادَمَ ٱلۡأَسۡمَآءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمۡ عَلَى ٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ فَقَالَ أَنۢبِ‍ُٔونِي بِأَسۡمَآءِ هَٰٓؤُلَآءِ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ ٣١ قَالُواْ سُبۡحَٰنَكَ لَا عِلۡمَ لَنَآ إِلَّا مَا عَلَّمۡتَنَآۖ إِنَّكَ أَنتَ ٱلۡعَلِيمُ ٱلۡحَكِيمُ ٣٢ قَالَ يَٰٓـَٔادَمُ أَنۢبِئۡهُم بِأَسۡمَآئِهِمۡۖ فَلَمَّآ أَنۢبَأَهُم بِأَسۡمَآئِهِمۡ قَالَ أَلَمۡ أَقُل لَّكُمۡ إِنِّيٓ أَعۡلَمُ غَيۡبَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَأَعۡلَمُ مَا تُبۡدُونَ وَمَا كُنتُمۡ تَكۡتُمُونَ ٣٣﴾ [البقرة: ۳۰-۳۳].

ترجمه: و چون پروردگارت به فرشتگان گفت: که من در زمین جانشینی قرار خواهم داد، گفتند: آیا کسی را که در آن فساد کند و خون بریزد قرار می‌دهی، و حال آنکه ما تو را تسبیح می‌کنیم و به ستایشت مفتخریم و تو را تقدیس می‌نمائیم، خدا فرمود من چیزی را می‌دانم که نمی‌دانید(۳۰) و آموخت به آدم تمام آن نامها را، سپس عرضه کرد ایشان را بر فرشتگان و فرمود مرا به اسماء ایشان خبر دهید اگر راست می‌گوئید(۳۱) گفتند: تو منزّهی برای ما علمی نیست جُز آنچه به ما آموخته‌ای تو خود دانای حکیمی(۳۲) گفت: ای آدم ایشان را به نامهای آنان خبر ده، پس چون ایشان را به نامهای آنان خبر داد خدا فرمود آیا نگفتم که من غیب آسمانها و زمین را می‌دانم و آنچه آشکار و آنچه را پنهان نمائید می‌دانم.(۳۳)

نکات: الف و لام ﴿ٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ﴾ دلالت دارد بر اینکه ملائکۀ معیّنی بوده‌اند و لفظ کل و بعض ذکر نشده، پس قضیّه مجمله و در حکم قضیّۀ جزئیّه می‌باشد. پس مخاطبی بعضی از ملائکه بوده‌اند و اگر جای دیگر گفته شده: ﴿فَسَجَدَ ٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ كُلُّهُمۡ أَجۡمَعُونَ﴾ مقصود از کل همان ملائکۀ مخاطبین است نه تمام ملائکۀ کروبیّین، پس مخاطب به سجده بعضی از فرشتگان بوده‌اند و شرافت حضرت بر همان بعض ثابت می‌گردد نه بر تمام.

و از جملۀ: ﴿جَاعِلٞ فِي ٱلۡأَرۡضِ خَلِيفَةٗ﴾ چند مطلب استفاده می‌شود: اوّل، خلیفه با تنوین آمده یعنی جانشینی و این کلمه اضافه نشده تا معلوم گردد مُستَخلف عَنه کیست و اگر خلیفتی و یا خلیفۀ ‌الله می‌فرمود و یا خلیفۀ السّابقین می‌فرمود معلوم می‌شد خلیفۀ خدا است و یا خلیفۀ سابقین. اگر بگوییم خلیفۀ خدا است صحیح نیست زیرا خدا نه جا دارد و نه مکان تا کسی به جای او جانشین شود و مقام او را هم ممکن نیست کسی احراز کند و لذا باید گفت مقصود همان است که ملائکۀ مخاطبین فهمیدند که آدم باید خلیفۀ سابقین گردد که در زمین فساد و خونریزی می‌کردند از طائفۀ جن و یا انسان و یا آدمهای دیگری که بوده و از بین رفتند و لذا گفتند: ﴿أَتَجۡعَلُ فِيهَا مَن يُفۡسِدُ...﴾ و اگر جانشینی خدا بود که مفسد و سفّاک نبود. و از سؤال ملائکه و جواب خدا معلوم می‌شود مقصود از خلیفه، فقط تنها آدم نبوده، بلکه آدم بوده با اولادش که در زمین فساد و خونریزی می‌کنند و اگر مقصود خود آدم بود او که مفسد و سفّاک نبود و خدا در جواب می‌فرمود: «لایُفسِدُ ولایَسفِك»، بلکه خدا حدس ملائکه را تصدیق کرد، ولی فرمود: ﴿إِنِّيٓ أَعۡلَمُ مَا لَا تَعۡلَمُونَ﴾، یعنی با اینکه خلیفه مفسد و سفّاک است من در خلق او مصلحتی می‌بینم که شما نمی‌دانید و از آیات بعد معلوم می‌شود شرافت علم. و دیگر شرافت آدم بر سایر موجودات به علم است. و از تعلیم خدا به آدم آن اسماء را، سرّ خلقت و حکمت آن را بیان فرموده است. و اسمائی که تعلم آدم شد چه اسمائی بوده؟ بعضی گفته‌اند: اسماء تمام موجودات بوده چه جمادی، چه نباتی، چه حیوانی و چه ملکی و بعضی گفته‌اند: اسماء الله بوده، ولی چون اسمائهم و یا أسماء هؤلاء آمده می‌توان گفت اسماء عُقَلا از انبیاء و متّقین بوده، زیرا ضمیر ﴿همۡ﴾ و یا اسم اشارۀ ﴿هَٰٓؤُلَآءِ﴾ نه به خدا برمی‌گردد و نه به موجودات غیر ذوی‌العقول، پس مقصود شاید أسماء اصناف ملک و جن و بشر بوده و اگر گفته شود ضمیر عقلاء به عنوان تغلیب آمده سایر موجودات را نیز شامل است. بنابر‌این ظاهر آن است که بگوییم چون ملائکه قوای غضبیّه و شهویّۀ آدم را ملاحظه کردند او را مفسد و سفّاک دیدند، امّا خدا در تسویۀ این صفات مصلحتی دیده که تزاحم این صفات با صفات حسنه موجب تکامل است، مثلاً تا تزاحم صفات عقلیّه با صفات شهویّه نباشد، رشد و صفاتی از قبیل عفّت پیدا نمی‌شود و بشرهایی مانند ابراهیم، اسماعیل و یحیی به کمال نمی‌رسند، پس مرجع ضمیر﴿همۡ﴾ در﴿أَسۡمَآئِهِمۡ﴾ و ﴿هَٰٓؤُلَآءِ﴾ در ﴿أَسۡمَآءِ هَٰٓؤُلَآءِ﴾ که ملائکه نمی‌شناختند همان انبیاء و متّقینی مانند شهدا و صدّیقین می‌باشد و حضرت آدم همچون نماینده‌ای از بشرها، ملائکه را با خبر کرد. اگر بگویی چگونه ملائکه اسماء را نمی‌دانستند و اگر نمی‌دانستند چگونه پس از اخبار آدم فهمیدند که او راست می‌گوید و پذیرفتند؟ ممکن است جواب گوییم چنانکه ذکر شد اینان یک صنف از ملائکه بودند و علمی به اسماء و خصوصیّات آن نداشتند و چون حضرت آدم خبر داد یا ملائکۀ دیگری بودند که گواه صدق او بودند و یا ملائکه از قرائن فهمیدند که او راست می‌گوید.

در اینجا ملائکه گفتند: ﴿نُسَبِّحُ بِحَمۡدِكَ وَنُقَدِّسُ لَك﴾ فرق بین تسبیح و تقدیس این است که تسبیح تنزیه از نقائص ذاتی، ولی تقدیس از قبایح افعالی است. و دیگر اینکه مقصود ملائکه از جملۀ: ﴿أَتَجۡعَلُ...﴾ اعتراض بر افعال خدا نبود زیرا ایشان حق را تقدیس می‌کردند، بلکه هدف ایشان سؤال از حکمت ایجاد بود. و مقصود از جملۀ: ﴿إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ﴾ اثبات کذب نبود، بلکه مقصود اقرار به عجز و جهل بود و لذا گفتند: ﴿لَاعِلۡمَ لَنَآ﴾. و جملۀ ﴿لَاعِلۡمَ لَنَآ﴾ دلالت دارد که ملائکه چیزی را بدون تعلیم و تعلّم نمی‌دانستند پس آنانکه مدّعی تصفیۀ باطن شده و گویند به ریاضت [۲۸۸] و تصفیه می‌توان علم لدنّی پیدا کرد و یا به مجهولاتی پی برد و یا مانند خدا کار کرد تماماً دروغ است زیرا ملائکه با کثرت عبادت و عصمت چیزی جُز به تعلّم ندانستند. حتّی مدّعیان تصفیه حدیثی جعل کرده که: «عَبدي أَطِعْنِي حَتَّی أجْعَلَكَ مِثلِي»، و این حدیث مدرکی ندارد. و جملۀ: ﴿أَلَمۡ أَقُل لَّكُمۡ إِنِّيٓ أَعۡلَمُ غَيۡبَ...﴾ دلالت دارد که احدی از مخلوق حتّی ملائکه به غیب آسمان و زمین و از باطن و اسرار قلبی غیر خود آگهی ندارند. و جملۀ ﴿وَأَعۡلَمُ مَا تُبۡدُونَ وَمَا كُنتُمۡ تَكۡتُمُونَ﴾ اشاره به علم حق‌تعالی است به عاقبت اهل کفر و ایمان که عابدی مانند شیطان مورد لعن و مذنبی مانند آدم برگزیده و مورد عفو خواهد شد، پس باید هر کسی از عاقبت کار خود خائف باشد و به عبادت خود مغرور نگردد و به رحمت حق امیدوار باشد.

﴿وَإِذۡ قُلۡنَا لِلۡمَلَٰٓئِكَةِ ٱسۡجُدُواْ لِأٓدَمَ فَسَجَدُوٓاْ إِلَّآ إِبۡلِيسَ أَبَىٰ وَٱسۡتَكۡبَرَ وَكَانَ مِنَ ٱلۡكَٰفِرِينَ ٣٤﴾ [البقرة: ۳۴].

ترجمه: و چون به ملائکه گفتیم برای آدم فروتن باشید، پس فروتنی کردند جُز ابلیس که او خودداری و تکبّر کرد و از کافرین بود.(۳۴)

نکات: أمر ﴿ٱسۡجُدُواْ﴾ خطاب ‌است به همان فرشتگان سابق‌الذّکر، نه به تمام ملائکه. اگر بگویی سجده برای تعظیم، عبادت ‌است و برای غیر‌خدا جائز نیست، جواب گوییم سجده در عرف متشرّعه، گذاشتن پیشانی بر زمین است، ولی در لغت به معنی فروتنی و نهایت کرنش است و اگر کسی به امر خدا برای کسی فروتنی کند، اشکالی ندارد و این شرک در عبادت نیست. و فرشته پیشانی ندارد تا به عنوان عبادت بر زمین گذارد، پس سجدۀ در اینجا مانند سجدۀ در آیۀ ﴿وَٱلنَّجۡمُ وَٱلشَّجَرُ يَسۡجُدَانِ﴾ [الرحمن: ۶] می‌باشد [۲۸۹] که مقصود سجدۀ انسانی و عبادت نیست، پس آنچه بعضی از عرفا خیالبافی کرده‌اند که چون شیطان عارف و عاشق حق بود نخواست برای غیر او سجده کند و از کمال معرفت او بود به مقام حق‌تعالی، اینها بر خلاف قول خدا بافته‌اند، زیرا خدا فرموده: ﴿وَٱسۡتَكۡبَرَ وَكَانَ مِنَ ٱلۡكَٰفِرِينَ﴾ و نفرموده «كان عارفاً من العاشقین!» و سجده‌نکردن او از تکبّر بود که گفت: «خَلَقۡتَنِي مِن نَّارٖ وَخَلَقۡتَهُۥ مِن طِينٖ» و مقصود او این بود که آتش فروغی دارد که خاک ندارد و خود را برتر از آدم می‌دید زیرا نظر او به بدن خاکی آدم بود و متوجّه جان آدم و روح او نبود که از عالم قدس و منسوب به حضرت پروردگار می‌باشد، چنانکه نراقی در جواب اشعار عرفا که شیطان را سلطان العارفین گفته‌اند می‌گوید:

بنده آن باشد که بند خویش نیست
جُز رضای خواجه‌اش در پیش نیست
گر بگوید چاکر این باش و آن
بر زند از بهر خدمت او میان
همچون آن روحانیان کز أمر رب
سجده کردند و نگفتند از سبب
زان میان شیطان که خاکش بردهن
گفت ناید سجدۀ آدم ز مـن
من از آن خاکی نسب بالاترم
او ز خاک پست و من از آذرم
من ز نارم نار نورانی بود
او زخاک و خاک ظلمانی بود
خاک بر فرق وی و بر نور وی
ای تفو بر او و چشم کور وی
نی از آتش هر چه زاید خوش بوَد
دود و دوده زادۀ آتش بوَد
گر نبودی دیدۀ آن کور کور
دیدی از آدم همه اشراق و نور
جان آن دیدی که نور مطلق اسـت
زادۀ قدس اسـت و پروردۀ حق اسـت

نکتۀ دیگر، با اینکه شیطان ایمان به خدا داشت و سالها او را عبادت می‌کرد چون تکبر و سرکشی کرد خدا او را از کافرین خواند پس عصیان او از غفلت بود. بدان که اختلاف است در اینکه ملَک أفضل است یا بشر، از بسیاری از آیات استفاده می‌شود افضلیّت ملَک که در جای خود ذکر خواهیم کرد.

﴿وَقُلۡنَا يَٰٓـَٔادَمُ ٱسۡكُنۡ أَنتَ وَزَوۡجُكَ ٱلۡجَنَّةَ وَكُلَا مِنۡهَا رَغَدًا حَيۡثُ شِئۡتُمَا وَلَا تَقۡرَبَا هَٰذِهِ ٱلشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ ٱلظَّٰلِمِينَ ٣٥﴾ [البقرة: ۳۵].

ترجمه: «و گفتیم ای آدم با جفت خود در بهشت ساکن باش، وبخورید از میوه‌ها و طعام‌های آن به خوشی و فراوانی آنچه بخواهید، و به این درخت نزدیک نشوید که از ستمگران می‌شوید».(۳۵)

نکات: از آیۀ ۲۸ تا ۳۸ نازل شده برای تذکّر نعمتهای إلهی؛ یعنی ای بنی‌آدم فکر کن متذکّر باش خالقت تو را خلیفۀ در زمین نمود و به فرشتگان امر کرد در پیشگاه تو فروتن باشند و پدر و مادر شما را در بهشت ساکن نمود و دیگر اینکه خدا نفرمود بهشت را به شما بخشیدم بلکه چون آدم را برای زندگی در زمین و آبادی آن خلق کرد که او را به زحمت و امتحان مبتلا کند و تحصیل کمال نماید.

در این آیات متذکّر نشده از چگونگی خلقت حوّا، بعضی استدلال کرده به آیۀ اوّل سورۀ نساء به جملۀ: ﴿خَلَقَ مِنۡهَا زَوۡجَهَا﴾ که حوّا از آدم خلق‌شده و بعضی از بدن او بوده طبق روایاتی. ولی جملۀ ﴿خَلَقَ مِنۡهَا﴾ دلیل نمی‌شود، زیرا همین تعبیر برای همۀ افراد بشر آمده و خدا فرموده:

﴿وَمِنۡ ءَايَٰتِهِۦٓ أَنۡ خَلَقَ لَكُم مِّنۡ أَنفُسِكُمۡ أَزۡوَٰجٗا﴾ [۲۹۰] [الروم: ۲۱].

و مسلّم است که همسر هر کسی از بدن او خلق نشده، بنابر این قرآن از خلقت حوّا ساکت است و باید گفت: «أُسْكُتُوا عَمَّا سَكَتَ اللهُ عَنْه».

و دیگر اینکه خدا به نهی تحریمی فرمود: ﴿وَلَا تَقۡرَبَا هَٰذِهِ ٱلشَّجَرَةَ﴾، «نزدیک آن درخت نروید» و معیّن نکرده آن درخت چه بود، و بر ما لازم نیست تعیین آن.

اگر کسی بگوید حضرت آدم و حوّا عصیان کردند و از آن درخت چشیدند و خدا به ایشان فرمود: ﴿فَتَكُونَا مِنَ ٱلظَّٰلِمِينَ﴾، و بعد هم حضرت آدم در توبۀ خود اقرار کرد به ظلم خود و گفت: ﴿رَبَّنَا ظَلَمۡنَآ أَنفُسَنَا﴾، پس آدم÷ معصوم نبود؟ جواب این است که: آری، حضرت آدم طبق این آیات قبل از نبوّت معصوم نبوده و امّا پس از نبوت چه طور؟ می‌گوییم چون قرآن ساکت است باید سکوت کرد.

﴿فَأَزَلَّهُمَا ٱلشَّيۡطَٰنُ عَنۡهَا فَأَخۡرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِۖ وَقُلۡنَا ٱهۡبِطُواْ بَعۡضُكُمۡ لِبَعۡضٍ عَدُوّٞۖ وَلَكُمۡ فِي ٱلۡأَرۡضِ مُسۡتَقَرّٞ وَمَتَٰعٌ إِلَىٰ حِينٖ ٣٦ فَتَلَقَّىٰٓ ءَادَمُ مِن رَّبِّهِۦ كَلِمَٰتٖ فَتَابَ عَلَيۡهِۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ ٣٧ قُلۡنَا ٱهۡبِطُواْ مِنۡهَا جَمِيعٗاۖ فَإِمَّا يَأۡتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدٗى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ ٣٨ وَٱلَّذِينَ كَفَرُواْ وَكَذَّبُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَآ أُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلنَّارِۖ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ ٣٩﴾ [البقرة: ۳۶-۳۹].

ترجمه: پس شیطان ایشان را به لغزش افكند و از جا و یا مقام قربی که داشتند بیرونشان نمود، و گفتیم فرود آیید که برخی از شما دشمن برخ دیگر است و برای شما در زمین تا قیامت جای قرار و بهره‌ای است(۳۶) پس آدم از پروردگارش کلماتی دریافت که سبب پذیرش توبۀ او گردید زیرا خدا توبه‌پذیر و رحیم است(۳۷) گفتیم همۀ شما از بهشت فرود آئید پس اگر از طرف من هدایتی برای شما آمد هرکه هدایت مرا پیروی کند برای آنان نه خوفی و نه غصّه‌ای باشد(۳۸) و آنان‌که کافر شوند و به آیات ما تکذیب کنند ایشان سزاوار آتش و در آن بمانند.(۳۹)

نکات: مقصود از جملۀ: ﴿فَأَخۡرَجَهُمَا...﴾ ممکن است اخراج از بهشت باشد و یا از مقام قرب و مقصود از هبوط فرود آمدن از بهشت است و یا فرود آمدن از مقام قرب و مخاطب «ٱهۡبِطُواْ...» آدم و ذریّۀ او و حوّا و شیطان با ذریّۀ او که با یکدیگر عداوت می‌ورزند. و امّا کلماتی که حضرت آدم از خدا دریافت همان کلماتی است که در سورۀ اعراف آیۀ ۲۳ آمده:

﴿رَبَّنَا ظَلَمۡنَآ أَنفُسَنَا وَإِن لَّمۡ تَغۡفِرۡ لَنَا وَتَرۡحَمۡنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ ٱلۡخَٰسِرِينَ﴾ [۲۹۱] [الأعراف: ۲۳].

و امّا مخاطب در جملۀ: ﴿فَإِمَّا يَأۡتِيَنَّكُم...﴾ بنی‌آدم‌اند و این در زمان بعثت حضرت آدم نسبت به اولاد او بوده، نه اینکه در زمان پیغمبر اسلام باشد، ولی برخی از مردم بی‌خبر خیال کرده‌اند که این خطاب به امّت پیغمبر اسلام شده که اگر پس از او پیغمبری باشد بپذیرند و اگرچه صِرف ادّعا باشد. و مقصود از جملۀ: ﴿فَمَن تَبِعَ هُدَايَ...﴾ این است که هر کس به اختیار خود هدایت الهی را بپذیرد خوفی از عذاب ندارد و شقی نخواهد شد.

﴿يَٰبَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ ٱذۡكُرُواْ نِعۡمَتِيَ ٱلَّتِيٓ أَنۡعَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ وَأَوۡفُواْ بِعَهۡدِيٓ أُوفِ بِعَهۡدِكُمۡ وَإِيَّٰيَ فَٱرۡهَبُونِ ٤٠ وَءَامِنُواْ بِمَآ أَنزَلۡتُ مُصَدِّقٗا لِّمَا مَعَكُمۡ وَلَا تَكُونُوٓاْ أَوَّلَ كَافِرِۢ بِهِۦۖ وَلَا تَشۡتَرُواْ بِ‍َٔايَٰتِي ثَمَنٗا قَلِيلٗا وَإِيَّٰيَ فَٱتَّقُونِ ٤١ وَلَا تَلۡبِسُواْ ٱلۡحَقَّ بِٱلۡبَٰطِلِ وَتَكۡتُمُواْ ٱلۡحَقَّ وَأَنتُمۡ تَعۡلَمُونَ ٤٢ وَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّكَوٰةَ وَٱرۡكَعُواْ مَعَ ٱلرَّٰكِعِينَ ٤٣ ۞أَتَأۡمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلۡبِرِّ وَتَنسَوۡنَ أَنفُسَكُمۡ وَأَنتُمۡ تَتۡلُونَ ٱلۡكِتَٰبَۚ أَفَلَا تَعۡقِلُونَ ٤٤ وَٱسۡتَعِينُواْ بِٱلصَّبۡرِ وَٱلصَّلَوٰةِۚ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى ٱلۡخَٰشِعِينَ ٤٥ ٱلَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَٰقُواْ رَبِّهِمۡ وَأَنَّهُمۡ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ ٤٦﴾ [البقرة: ۴۰-۴۶].

ترجمه: ای فرزاندان اسرائیل، (اسرائیل حضرت یعقوب است) به یاد آرید نعمتم را که به شما عطا کردم، و به پیمان من وفا کنید من به پیمان شما وفا می‌کنم، و ازمن بترسید(۴۰) و به آنچه نازل کرده‌ام در حالیکه تورات شما را تصدیق می‌کند ایمان آورید، و اوّلین کافر به آن مباشید، و آیات مرا به بهای اندکی نفروشید، و فقط از قهر من بپرهیزید(۴۱) و حق را به باطل مشتبه مسازید وحق را کتمان مکنید و حال آنکه می‌دانید(۴۲) و نماز را به پا دارید و زکات بدهید و با رکوع‌کنندگان رکوع کنید(۴۳) آیا شما مردم را به نیکی أمر می‌کنیدو خود را فراموش می‌نمائید درحالی‌که شما کتاب خدا را می‌خوانید آیا عقل خود را به کار نینداخته‌اید(۴۴) و به وسیلۀ صبر و نماز از خدا یاری جوئید ومحقّقاً آن بزرگ است مگر بر فروتنان (۴۵) فروتنانی‌که گمان ملاقات پروردگار خود را دارند و معتقدند که به او رجوع خواهند نمود.(۴۶)

نکات: حق‌تعالی نعمت بی‌شماری به اولاد یعقوب عنایت کرد، از آن جمله پیمبرانی از میان آنان بر‌انگیخت و ایشان را ملک و سلطنت بخشید و از شرّ ستمگران نجاتشان داد و برای ایشان مَنّ، سَلوی و مائده فرستاد و دریا را برای آنان شکافت و کتاب‌های آسمانی به آنان داد. چون این آیات در مدینه نازل شده و در آنجا یهودیان و بنی‌اسرائیل زیاد بودند خدا اوّلاً نعمت‌های عمومی را در آیات قبل بر ایشان شمرد، سپس نعمت‌های خصوص بنی‌اسرائیل را، تا به آن متوجّه شوند و برای شکر آن ایمان آورند و لاأقل از فساد و ضدّیّت دست بردارند. و یهودیان زمان رسول خداص چون به آن نِعَم افتخار می‌کردند و انبیاءِ بنی‌اسرائیل را از خود می‌دانستند لذا خدا ایشان را مخاطب نموده و بر ایشان منّت نهاده و از ایشان وفای به عهد را می‌طلبد. و از جملۀ عهود و پیمان‌های تورات این بود که اگر خاتم الأنبیاء آمد به او ایمان آورند و لذا یهودیان زمان رسول خداص مسؤولند که چرا پیش‌ قدم در ایمان نشدند بلکه به عناد پرداخته و اوّل‌ کافرِ به آن شدند. و امّا عهود و کلماتی که در تورات و انجیل راجع به محمدص می‌باشد، پس توصیه می‌شود که به سفر پیدایش تورات باب ۱۷ شمارۀ ۲۰ و به سفر تثنیه باب ۳۳ و باب ۱۸ شمارۀ ۱۷ مراجعه شود و در انجیل یوحنّا باب ۱۴ و باب ۱۵ شمارۀ ۲۶ و به انجیل برنابا به کتاب اعمال رسولان باب ۱۳ شمارۀ ۱ تا ۴ و شمارۀ ۴۳ و به فصل ۱۱۲ آیۀ ۱۳ تا ۱۸ مراجعه گردد. و در جملۀ: ﴿إِيَّٰيَ فَٱرۡهَبُونِ﴾ کلمۀ إیّایَ مقدّم شده بر ﴿فَٱرۡهَبُونِ﴾ و هم بر ﴿فَٱتَّقُونِ﴾ و این دلالت بر حصر دارد، یعنی فقط از خدا بترسید و از قهر او بر حذر باشید. و کلمۀ ﴿مُصَدِّقَاً﴾ حال است برای ماء موصوله در جملۀ ﴿بِمَآ أَنزَلۡتُ﴾. و اگر حال باشد از ضمیر ﴿َءَامِنُواْ﴾ یعنی اگر شما به تورات و انجیل تصدیق دارید باید به محمّد ایمان آورید، زیرا تکذیب او تکذیب تورات و انجیل است از دو جهت: یکی اینکه نشانه‌های نبوّت محمّدص در آن دو کتاب ذکر شده و شهادت کتب انبیاء حق است. دوّم اینکه قرآن محمّد تصدیق کرده تورات را و ایمان شما باعث ازدیاد تصدیق به کتب انبیاء سابق است، به اضافه محمدص بی‌سواد است و تورات را نخوانده، پس خبر او و تصدیق او به تورات از وحی است. و ضمیر جملۀ ﴿أَوَّلَ كَافِرِۢ بِهِۦ﴾ ممکن است برگردد به ﴿مَآ أَنزَل﴾، که قرآن باشد، یعنی شما یهودیان اولین کافر به قرآن نباشید. اگر کسی بگوید چگونه ایشان اوّلین کافر به قرآن نباشند در صورتیکه مشرکین قریش اوّلین کافر به قرآن بودند؟ جواب این است که اوّلیّت، اوّلیّت زمانی نیست، بلکه اوّلیّت رتبی است، یعنی کفر اهل کتاب به قرآن و ضرر آن شدیدتر و بالاتر است. و ممکن است معنی چنین باشد؛ شما یهودیان حاضر نسبت به یهودیان آینده اوّلین کافر به قرآن نباشید، یعنی یهودیان بعدی اگر به شما اقتدا کنند شما مسؤولید. و ممکن است ضمیر ﴿أَوَّلَ كَافِرِۢ بِهِۦ﴾ برگردد به ماء موصوله در جملۀ: ﴿...مَا مَعَكُمۡ...﴾ یعنی اگر ایمان به قرآن نیاورید اوّلین کافر به تورات می‌باشید، زیرا آیاتی که در وصف محمّدص در تورات آمده، تکذیب کرده‌اید و پس از شما نیز به شما اقتدا خواهند کرد، پس اوّلین کسی‌که با علم و معرفت ستر حقیقتی را کرده شمایید نه اهل مکّه.

و جملۀ: ﴿وَلَا تَشۡتَرُواْ بِ‍َٔايَٰتِي ثَمَنٗا قَلِيلٗا﴾ دلالت دارد که عدّه‌ای از علمای یهود برای حفظ دکان و ریاست خود و برای گرفتن تُحَف، هدایا و وجوه دینی که از فقرا و زیر‌دستان و عوام یهود می‌گرفتند به محمّد ایمان نیاوردند، زیرا در صورت ایمان به محمّدص بازارشان کساد می‌شد و لذا آیات إلهی را نپذیرفتند در مقابل بهای کمِ دنیا و حتّی آیات تورات را نیز که موجب اسلام عوام ایشان می‌شد به خاطر منافع دنیا عمل نکردند و آن آیات را به عوام ارائه نمی‌دادند، عیناً مانند زمان ما که علماء و رؤسای دینی همّشان گرفتن وجوهات است و لذا برای بردن منافع حقائق قرآن را کتمان می‌کنند و طبق میل عوام خرافات را ترویج می‌کنند و مسلّم است که منافع دنیا نسبت به منافع دین بسیار نا‌چیز و قلیل است.

حق‌تعالی پس از آنکه در آیۀ ۴۱ امر به ایمان و ترک کفر نموده، در آیۀ بعد فرموده دیگران را گمراه نسازید و گمراه‌کردن دیگران به دو طریق است:

اوّل اینکه در راه حق و دلائل آن ایراد و اشکال‌‌تراشی کند و راه شکّ و شبهه باز کند برای طالبین حق.

دوّم اینکه راه حق و دلائل آن را کتمان کند و بیان ننماید جملۀ: ﴿لَا تَلۡبِسُواْ...﴾ نهی از طریق اول و جملۀ: ﴿تَكۡتُمُواْ...﴾ نهی از طریق دوّم است، مانند علمای یهود که چنین می‌کردند. و جمله: ﴿وَأَنتُمۡ تَعۡلَمُونَ﴾ دلالت دارد که قبح اشتباه کاری و یا کتمان برای علما بدتر و بیشتر است، اگر چه برای هر کسی قبیح است، امّا برای عالم اظهار حق واجب‌تر است، متأسّفانه در زمان ما اگر کسی حق را بگوید آنان‌که عالم‌اند یا اشکال‌تراشی می‌کنند و یا کتمان حق و تقلید را برای جهّال واجب کرده‌اند تا اینکه مبادا جهّال بیدار شوند.

جملۀ: ﴿وَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّكَوٰةَ...﴾ خطاب به یهود است و دلالت دارد که کفّار مکلّف بر فروع‌اند و بر ترک فروع عقاب می‌شوند. و جملۀ: ﴿وَٱرۡكَعُواْ﴾ اگر رکوع نمازی باشد دلالت دارد بر لزوم نماز جماعت و ممکن است به معنی فروتنی و خضوع در پیشگاه حق باشد و یا چون بنی‌اسرائیل در نماز خود رکوع نداشتند حق‌تعالی ایشان را امر به رکوع نموده.

و چون یهود به سایر مردم می‌گفتند به همین زودی رسولی از جانب خدا مبعوث می‌شود و مردم را ترغیب به ایمان به خدا و رسول می‌کردند، پس چون رسول خداص آمد خودشان ایمان نیاوردند و لذا خدا ایشان را مذمّت کرده و به نحو تعجّب فرموده؛ آیا شما دیگران را امر به نیکی می‌کنید و خود را فراموش نمودید! و این عمل قبیحی است، زیرا آنکه امر به نیکی کند و خود بجا نیاورد گویا جمع بین ضدّین و نقیضین کرده، با قول مردم را ترغیب و با فعل خود مردم را اعراض داده، با قول خود مردم را از عصیان بازداشته ولی با عملِ خود جرأت داده، با قول در دل مردم نفوذ کرده ولی به عمل مردم را تنفّر داده، و لذا رسول خداص فرمود: «مَثَلُ الَّذِي يُعَلِّمُ النَّاسَ الْخَيْرَ وَيَنْسَى نَفْسَهُ مَثَلُ الْفَتِيلَةِ تُضِي‏ءُ لِلنَّاسِ وَتُحْرِق‏ نَفسه» [۲۹۲]. یعنی: «داستان آنکه به مردم خیر می‌آموزد و خود به آن عمل نمی‌کند داستان چراغی است که برای مردم روشنی می‌دهد و خود را می‌سوزاند.» و در روایتی آمده که عدّه‌ای از اهل بهشت مشرف می‌شوند بر دوزخ و عدّه‌ای را در آتش می‌بینند و به ایشان می‌گویند ما به برکت تعلیم شما وارد بهشت شدیم، آنان گویند عادت ما این بود که امر به خوبی می‌کردیم ولی خودمان به جا نمی‌آوردیم [۲۹۳]. گفته‌اند عمل یک مرد چنان اثری در هزاران مرد می‌گذارد که گفتار هزار مرد در یک نفر ندارد.

و ضمیر «إنَّها لَكَبِیرَةٌ» ممکن است بر‌گردد به جمیع اوامر و خطاباتی که به بنی‌اسرائیل شده و ممکن است برگردد به استعانت و ممکن است بر‌گردد به نماز، هر کدام باشد اشکالی ندارد.

و ظنّ در جملۀ: ﴿ٱلَّذِينَ يَظُنُّونَ﴾ را برخی به معنی (گمان) و بعضی به معنی «علم» گرفته‌اند و چون مقام مدح است باید ظن در اینجا همان «علم» باشد.

و مقصود از ملاقات رب دیدن نیست، زیرا در عرف می‌گویند فلانی مرگ را ملاقات کرد و یا اگر کوری را اجازۀ ملاقات شاه دادند و او رفت با شاه سخن گفت می‌گویند اجازۀ ملاقات داشته و ملاقات کرده، با اینکه شاه را ندیده، بلکه مقصود ملاقات لطف و عنایت و یا عتاب و سطوت می‌باشد و ربّ از صفات فعل است که همان لطف و رحمت و یا عقاب و سطوت باشد.

﴿يَٰبَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ ٱذۡكُرُواْ نِعۡمَتِيَ ٱلَّتِيٓ أَنۡعَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ وَأَنِّي فَضَّلۡتُكُمۡ عَلَى ٱلۡعَٰلَمِينَ ٤٧ وَٱتَّقُواْ يَوۡمٗا لَّا تَجۡزِي نَفۡسٌ عَن نَّفۡسٖ شَيۡ‍ٔٗا وَلَا يُقۡبَلُ مِنۡهَا شَفَٰعَةٞ وَلَا يُؤۡخَذُ مِنۡهَا عَدۡلٞ وَلَا هُمۡ يُنصَرُونَ ٤٨﴾ [البقرة: ۴۷-۴۸].

ترجمه: ای بنی‌اسرائیل نعمتی را که به شما عطا کردم و شما را بر جهانیان برتری دادم به یاد آرید(۴۷) و بپرهیزید از روزی‌که هیچ کس به جای دیگری جزا داده نشود و شفاعت از کسی پذیرفته نگردد و فدا و عوض از کسی گرفته نشود و اهل قیامت یاری نشوند.(۴۸)

نکات: خدا خطاب نموده به بنی‌اسرائیل تا دیگران بشنوند و متنبّه شوند. و مقصود از ﴿فَضَّلۡتُكُمۡ عَلَى ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾ این است که برای شما پیغمبران فرستادم و سلطنت و تمکّن دادم در میان جهانیان زمان خودتان، یعنی بر موحّدین آن زمان شما را برتری دادم نه بر مردم قبل و بعد، پس آیه دلالت ندارد بر برتری بنی‌اسرائیل از تمام امم. و دیگر اینکه آیۀ ۴۸ صراحت دارد که روز قیامت چند چیز نیست:

۱- کسی را به جرم کس دیگر جزا نمی‌دهند.

۲- شفاعت از کسی پذیرفته نگردد.

۳- فدا و عوض نمی‌گیرند.

۴- هیچ کس به یاری کس دیگر توانا نیست.

معلوم می‌شود در قیامت مانند دنیا پارتی‌بازی، رشوه و تملّق نیست و کسی نمی‌تواند رأی خدا را برگرداند و از قوانین جزایی و کیفری که معیّن شده او را منصرف کند. اگر کسی بگوید پس آیاتی‌که در اثبات شفاعت آمده چیست؟ گوییم آیه‌ای در اثبات شفاعت که از طرف خلق باشد، نیامده و شفاعتی که به تقاضای مردم و میل مردم باشد در قرآن وجود ندارد، بلکه در آیات قرآن چنین شفاعتی به طور مطلق نفی‌ شده و از اثبات شفاعت به طور مطلق خبری و اثری نیست و اگر شفاعتی در قرآن اثبات شده، یا برای امور دنیوی اثبات شده، و یا مربوط است به ابلاغ رحمت خدا در آخرت که به وسیلۀ مقرّبین انجام می‌شود، آن هم برای مؤمنین و کسانی که خدا از دین آنان و از اعمال آنان خوشنود باشد، و اگر معنی‌ شفاعت استغفار باشد، استغفار انبیاء و ملائکه، فقط از برای مؤمنین ممکن است نفع دهد. و اگر روایاتی در اثبات شفاعت طبق دلخواه مردم باشد، تماماً ضعیف السّند، مخدوش المتن و از جعّالان، کذّابان، غالیان و بی‌دینان نقل شده و مثلاً مجلسی در جلد هشتم بحار جدید احادیثی آورده برای اثبات شفاعت که یک حدیث صحیح‌السّند تام الدّلاله در آن نیست. اگر چه احادیثی بسیار نیز در نفی شفاعت از رسول خداص و ائمه‡در مقابل آن احادیث وارد شده که بعضی از آنرا ذکر خواهیم نمود. و ان‌شاءالله در ذیل آیۀ ۲۵۴ همین سوره معنی شفاعت، صحّت و سقم و کیفیّت آنرا بیان می‌کنیم. به هر حال کسانی‌ که قوانین خدا را معطّل گذارند و مردم مسلمان را به معاصی جری کنند و بلکه اسلام را مسخره کنند آمدند شفاعت وسیعی بدون قیدوبند برای مردم تراشیدند و مردم را خسر الدّنیا والاخره کردند. آیا قوانین الهی که فرموده:

﴿فَمَن يَعۡمَلۡ مِثۡقَالَ ذَرَّةٍ خَيۡرٗا يَرَهُۥ ٧ وَمَن يَعۡمَلۡ مِثۡقَالَ ذَرَّةٖ شَرّٗا يَرَهُۥ ٨﴾ [۲۹۴] [زلزال: ۷-۸].

﴿كُلُّ ٱمۡرِيِٕۢ بِمَا كَسَبَ رَهِينٞ﴾ [۲۹۵] [الطور: ۲۱].

﴿كُلُّ نَفۡسِۢ بِمَا كَسَبَتۡ رَهِينَةٌ ٣٨﴾ [۲۹۶] [المدثر: ۳۸].

﴿يَوَدُّ ٱلۡمُجۡرِمُ لَوۡ يَفۡتَدِي مِنۡ عَذَابِ يَوۡمِئِذِۢ بِبَنِيهِ ١١ وَصَٰحِبَتِهِۦ وَأَخِيهِ ١٢ وَفَصِيلَتِهِ ٱلَّتِي تُ‍ٔۡوِيهِ ١٣ وَمَن فِي ٱلۡأَرۡضِ جَمِيعٗا ثُمَّ يُنجِيهِ ١٤﴾ [۲۹۷] [المعارج: ۱۱-۱۴].

می‌توان لغو شمرد؟ و آیا ممکن است خدایی ‌که قوانین کیفری او طبق عدل است دست از کیفر معیّن بردارد؟ و آیا ممکن است مخلوقی از اجرای کیفر الهی که طبق عدل است جلوگیری کند؟ جواب اینها را در ذیل همان آیه خواهیم داد.

﴿وَإِذۡ نَجَّيۡنَٰكُم مِّنۡ ءَالِ فِرۡعَوۡنَ يَسُومُونَكُمۡ سُوٓءَ ٱلۡعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبۡنَآءَكُمۡ وَيَسۡتَحۡيُونَ نِسَآءَكُمۡۚ وَفِي ذَٰلِكُم بَلَآءٞ مِّن رَّبِّكُمۡ عَظِيمٞ ٤٩﴾ [البقرة: ۴۹].

ترجمه: و به یاد آورید هنگامی‌که شما را از زیر بار سلطۀ فرعون که بدترین عذابها را به شما می‌دادند و پسران شما را می‌کشتند و زنانتان را زنده می‌گذاشتند نجات دادیم، این بلا و امتحان بزرگی بود از پروردگارتان.(۴۹)

نکات: مقصود از ﴿يَسُومُونَكُمۡ...﴾ انواع و اقسام آزار و شکنجه بود مانند اینکه از مرد و زن

ایشان بیگاری می‌کشیدند و به کارهایی وا می‌داشتند و بچه‌ها را می‌کشتند و زنان را به کنیزی می‌بردند و از ترس ازدیاد جمعیّتِ بنی‌اسرائیل و ترس از قدرت و سطوت آنان اطفالشان را می‌کشتند.

﴿وَإِذۡ فَرَقۡنَا بِكُمُ ٱلۡبَحۡرَ فَأَنجَيۡنَٰكُمۡ وَأَغۡرَقۡنَآ ءَالَ فِرۡعَوۡنَ وَأَنتُمۡ تَنظُرُونَ ٥٠ وَإِذۡ وَٰعَدۡنَا مُوسَىٰٓ أَرۡبَعِينَ لَيۡلَةٗ ثُمَّ ٱتَّخَذۡتُمُ ٱلۡعِجۡلَ مِنۢ بَعۡدِهِۦ وَأَنتُمۡ ظَٰلِمُونَ ٥١ ثُمَّ عَفَوۡنَا عَنكُم مِّنۢ بَعۡدِ ذَٰلِكَ لَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ ٥٢﴾ [البقرة: ۵۰-۵۲].

ترجمه: و به یاد آورید هنگامی‌که برای شما دریا را شکافتیم و شما را نجات دادیم و پیروان فرعون را غرق نمودیم درحالیکه شما نظر می‌کردید(۵۰) و به یاد آرید که موسی را چهل شب وعده کردیم، پس از رفتن او شما گوساله را به خدایی گرفتید و حال آنکه ستم کردید(۵۱) سپس از شما بعد از چنین کار گذشتیم تا شاید شما شکرگزار باشید.(۵۲)

نکات: حق‌تعالی به موسی فرمود به طور برود، حضرت موسی، هارون برادرش را به جای خود گذاشت و دستورات لازم را به او داد، در مدّتی که حضرت موسی در طور بود، سامری که نام او نیز موسی بوده و از کسانی بود که گاو را مقدس می‌دانستند، اگر چه به ظاهر مسلمان شده بود در غیاب موسی فتنه‌ای برپا کرد و این فتنه امتحانی شد برای بنی‌اسرائیل و فتنۀ او این بود که چون هارون به بنی‌اسرائیل گفت: خود را از زینت‌های فرعونیان پاک کنید و آنچه از طلاآلات فرعونیان دارید از خود دور کنید، سامری فرصتی بدست آورد و همان زینت‌ها و طلاها را جمع و به شکل گوساله‌ای ساخت و در جوف آن سوراخی تهیه کرد که از آن صدایی مانند صدای گاو خارج می‌شد و به مردم گفت این است معبود شما و معبود موسی. بنی‌اسرائیل که اکثراً نادان و طلا دوست بودند، به سامری اقتدا کرده و درمقابل آن به سجده افتادند مگر عدۀ کمی از ایشان. حضرت موسی پس از چهل شب برگشت و فتنۀ سامری را دید و با عتاب و خطاب قوم خود را متوجّه حقّه‌بازی سامری کرد و گوساله را ریزه‌ریزه و مردم را توبه داد و حق‌تعالی توبۀ ایشان را پذیرفت و گذشت نمود، چنانکه تفصیل هر یک از این قضایا در سوره‌های بعد خواهد آمد. بنی‌اسرائیل با این کار زشت مستحق عذاب شدند، خدا از ایشان گذشت، ولی باز چنانچه شاید و باید شکر نکردند.

﴿وَإِذۡ ءَاتَيۡنَا مُوسَى ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡفُرۡقَانَ لَعَلَّكُمۡ تَهۡتَدُونَ ٥٣﴾ [البقرة: ۵۳].

ترجمه: و به یاد آرید وقتی که به موسی کتاب و جداکنندۀ حق و باطل را عطا کردیم تا شما هدایت یابید.(۵۳)

نکات: الف و لام‌الکتاب اشاره به همان کتاب تورات است که آنرا فرقان نامیده، زیرا جدا کنندۀ حق و باطل بود مانند قرآن، که فارق بین حق و باطل است. در دین موسی چنانکه از صریح قرآن استفاده می‌شود برای امّت او تورات میزان و امام بوده برای شناخت حق و باطل، چنانکه در این امّت، قرآن، امام و میزان است.

﴿وَإِذۡ قَالَ مُوسَىٰ لِقَوۡمِهِۦ يَٰقَوۡمِ إِنَّكُمۡ ظَلَمۡتُمۡ أَنفُسَكُم بِٱتِّخَاذِكُمُ ٱلۡعِجۡلَ فَتُوبُوٓاْ إِلَىٰ بَارِئِكُمۡ فَٱقۡتُلُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ ذَٰلِكُمۡ خَيۡرٞ لَّكُمۡ عِندَ بَارِئِكُمۡ فَتَابَ عَلَيۡكُمۡۚ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ ٥٤﴾ [البقرة: ۵۴].

ترجمه: و به یاد آرید وقتی که موسی به قوم خود گفت: ای قوم من، محققاً شما به خودتان ستم کردید به واسطۀ گوساله‌پرستی، پس به سوی خالق خود برگردید و خودتان را بکشید، این برای شما خوب است نزد خالقتان، پس توبۀ شما را پذیرفت زیرا او توبه‌پذیر و رحیم است.(۵۴)

نکات: مقصود از جملۀ: ﴿فَٱقۡتُلُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ﴾، به حسب ظاهر کلام این است که خودتان را بکشید، حال اگر کسی بگوید خودکشی طبق آیۀ ۲۹ سورۀ نساء که فرموده:

﴿ وَلَا تَقۡتُلُوٓاْ أَنفُسَكُمۡ﴾ [۲۹۸] [النساء: ۲۹].

حرام است، چگونه به قوم موسی امر شده خودتان را بکشید؟ جواب این است که ایشان مأمور نشدند که هر کس خود را بکشد، بلکه مأمور شدند به قتل خودی‌ها، یعنی به قتل فامیل و هموطنان خود، برای آنکه عدّه‌ای از ایشان می‌دانستند گوساله‌پرستی شرک‌ است ولی از ترس دَم نزدند، حق‌تعالی برای جبران این گناه زشت، دستور داد که این جمیعت بریزند بر یکدیگر و هر کس دیگری را بکشد، ولو اینکه خودش کشته شود، مانند میدان جهاد با مشرکین، چگونه هر کس احتمال کشته‌شدن خود را می‌دهد، ولی برای اطاعت فرمان خدا باید جهاد کنند. پس برای اینکه بعد از آن همه دلالات و معجزات واضحه به چنین ظلم و شرکی وارد شدند و سپس توبه و اظهار ندامت کردند، خدا خواست ایشان را امتحان کند که آیا در اظهار ندامت صادقند یا کاذب، لذا مأمور به قتال با یکدیگر شدند و چون شروع به قتل یکدیگر نمودند تاریکی ایشان را فرا گرفت و حضرت موسی و هارون إ دعا و تضرّع به سوی خدا می‌کردند تا اینکه وحی آمد به رفع قتل و قبولی توبه.

﴿وَإِذۡ قُلۡتُمۡ يَٰمُوسَىٰ لَن نُّؤۡمِنَ لَكَ حَتَّىٰ نَرَى ٱللَّهَ جَهۡرَةٗ فَأَخَذَتۡكُمُ ٱلصَّٰعِقَةُ وَأَنتُمۡ تَنظُرُونَ ٥٥ ثُمَّ بَعَثۡنَٰكُم مِّنۢ بَعۡدِ مَوۡتِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ ٥٦﴾ [البقرة: ۵۵].

ترجمه: و به یادآرید وقتی‌که گفتید: ای موسی ما ایمان به تو نمی‌آوریم تا خدا را آشکارا ببینیم، پس شما را صاعقۀ مرگ گرفت و حال آنکه ناظر بودید(۵۵) سپس شما را زنده کردیم پس از مردنتان تا باشد که شکرگزارید.(۵۶)

نکات: حق‌تعالی در این آیات جنایات بنی‌اسرائیل را از یک طرف و الطاف خود را از طرف دیگر به یاد ایشان می‌آورد و از آن جمله چون حضرت موسی÷ تورات را از طرف خدا آورد و گفت: حق‌تعالی با من سخن گفته و این قوانین را برایم فرستاده، یهود گفتند ما سخن تو را تصدیق نمی‌کنیم تا خدا را با چشم خود ببینیم، از این جمله معلوم می‌شود که سؤال موسی از پروردگار خود در آیۀ ۱۴۳ سورۀ اعراف:

﴿رَبِّ أَرِنِيٓ أَنظُرۡ إِلَيۡكَ﴾ [۲۹۹] [الأعراف: ۱۴۳].

از قول خودش نبوده، بلکه از قول قومش بوده، و گرنه شأن حضرت موسی÷ بالاتر است از چنین سؤال محال جاهلانه‌ای. و جملۀ: ﴿بَعَثۡنَٰكُم...﴾ خطابست به بنی‌اسرائیل، که پس از درخواست دیدن خدا، حق‌تعالی که منزّه است از دیده شدن، ایشان را به صاعقۀ مرگ مبتلا کرد و سپس منّت گذاشت و ایشان را زنده کرد تا ایمانشان زیاد گردد و شکر خدا را به جا آرند و خود حضرت موسی در آن صاعقه بیهوش گردید و چون به هوش آمد از این سؤال بی‌جای قوم خود که به زبان او جاری شده بود توبه کرد چنانکه در آیۀ ۱۴۳ سورۀ اعراف آمده.

﴿وَظَلَّلۡنَا عَلَيۡكُمُ ٱلۡغَمَامَ وَأَنزَلۡنَا عَلَيۡكُمُ ٱلۡمَنَّ وَٱلسَّلۡوَىٰۖ كُلُواْ مِن طَيِّبَٰتِ مَا رَزَقۡنَٰكُمۡۚ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَٰكِن كَانُوٓاْ أَنفُسَهُمۡ يَظۡلِمُونَ ٥٧﴾ [البقرة: ۵۷].

ترجمه: و ابر را بر شما سایه‌بان نمودیم و بر شما مَنّ و سلوی (ترنجبین و مرغ) فرود آوردیم و یم از روزی‌های پاکیزه بخورید ولیکن ایشان به ما ستم نکردند بلکه به خودشان ستم نمودند.(۵۷)

نکات: مقصود از جملۀ ﴿وَظَلَّلۡنَا﴾ آن است که چون به بیابان تیه مبتلا به آفتاب شدند در مدتی ‌که مأمور به رفتن بیت‌المقدس و جنگ با عمالقه بودند پس کوتاهی کردند و به موسی ند تو و پروردگارت بروید و قتال کنید ما اینجا می‌نشینیم و لذا در آن بیابان سر در گم و حیران شدند و هر قدر سیر می‌کردند به جای اوّل می‌رسیدند و مدّت‌ها گرفتار بودند تا حضرت موسی فوت شد، در آن مدّت بود که به امر حق‌تعالی ابر بر سر ایشان سایه می‌افکند و مَنّ و سلوی بر ایشان نازل گردید.

﴿وَإِذۡ قُلۡنَا ٱدۡخُلُواْ هَٰذِهِ ٱلۡقَرۡيَةَ فَكُلُواْ مِنۡهَا حَيۡثُ شِئۡتُمۡ رَغَدٗا وَٱدۡخُلُواْ ٱلۡبَابَ سُجَّدٗا وَقُولُواْ حِطَّةٞ نَّغۡفِرۡ لَكُمۡ خَطَٰيَٰكُمۡۚ وَسَنَزِيدُ ٱلۡمُحۡسِنِينَ ٥٨﴾ [البقرة: ۵۸].

ترجمه: و به یاد آرید وقتی‌که گفتیم داخل این قریه شوید و از میوه و طعام و غذای آن که فراوان است بخورید و از درب آن با حال فروتنی وارد شوید و بگویید خدایا گناه ما را ببخش، گناهان شما را می‌بخشم و أجر نیکوکاران را زیاد می‌کنیم.(۵۸)

نکات: مقصود از قریه بیت‌المقدس است به ‌دلیل آیۀ ۲۱ سورۀ مائده که حضرت موسی فرموده:

﴿يَٰقَوۡمِ ٱدۡخُلُواْ ٱلۡأَرۡضَ ٱلۡمُقَدَّسَةَ﴾ [۳۰۰] [المائدة: ۲۱].

خدایتعالی اموال کفّار آنجا را بر ایشان مباح کرد. ولی به ایشان دستور داد از درب قبّه‌ای‌که حضرت موسی در بیابان برای عبادت نصب کرده بوده که آن ‌را مجمع می‌گفتند، برای اینکه در حال عبادت آنجا جمع می‌شدند، چون وارد شدید خدا را سجده کنید و ریزش گناهان را بخواهید. و مقصود از جملۀ: ﴿وَقُولُواْ حِطَّةٞ﴾، همین استغفار است، زیرا ﴿حِطَّةٞ﴾ از باب حطّ و به ‌معنی ریزش است.

﴿فَبَدَّلَ ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ قَوۡلًا غَيۡرَ ٱلَّذِي قِيلَ لَهُمۡ فَأَنزَلۡنَا عَلَى ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ رِجۡزٗا مِّنَ ٱلسَّمَآءِ بِمَا كَانُواْ يَفۡسُقُونَ ٥٩﴾‌ [البقرة: ۵۹].

ترجمه: پس آنانکه ستم کردند قولی که به ایشان گفته شده بود تبدیل کردند در نتیجه بر همانان عذابی از آسمان به کیفر بدکاری ونافرمانی ایشان فرو فرستادیم.(۵۹)

نکات: گفتاری‌ که بنی‌اسرائیل مأمور گفتن آن بودند و تبدیل کردند این بود که در عوض ﴿حِطَّةٞ﴾ به‌ طور مسخره «حنطة» می‌گفتند که به معنی گندم است. و مقصود از عذاب آسمانی مرض طاعون بود که به سبب آن بسیاری ایشان هلاک شدند.

﴿۞وَإِذِ ٱسۡتَسۡقَىٰ مُوسَىٰ لِقَوۡمِهِۦ فَقُلۡنَا ٱضۡرِب بِّعَصَاكَ ٱلۡحَجَرَۖ فَٱنفَجَرَتۡ مِنۡهُ ٱثۡنَتَا عَشۡرَةَ عَيۡنٗاۖ قَدۡ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٖ مَّشۡرَبَهُمۡۖ كُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ مِن رِّزۡقِ ٱللَّهِ وَلَا تَعۡثَوۡاْ فِي ٱلۡأَرۡضِ مُفۡسِدِينَ ٦٠﴾ [البقرة: ۶۰].

ترجمه: و به یاد آرید وقتی را که موسی برای قوم خود از ما آب خواست، پس ما گفتیم عصای خود را بر سنگ بزن، پس شکافته شد از آن دوازده چشمه و هر دسته از مردم محل آبشخور خود را دانستند و گفتیم از روزی خدا بخورید و بیاشامید و در روی زمین به فساد برمخیزید.(۶۰)

نکات: یکی دیگر از نعمتهایی‌ که خدا برای بنی‌اسرائیل شماره کرده، این است که در بیابان تیه محتاج به آب شدند و از موسی÷ درخواست آب کردند و حضرت او از خدا خواست، خدا فرمود عصای خود را به سنگ بزن، معلوم می‌شود سنگ بزرگی بوده که ازآن دوازده چشمه ظاهر گردید، چون بنی‌اسرائیل دوازده سبط و طائفه بودند و هر طائفه از چشمه‌ای خود را سیراب می‌کرد.

﴿وَإِذۡ قُلۡتُمۡ يَٰمُوسَىٰ لَن نَّصۡبِرَ عَلَىٰ طَعَامٖ وَٰحِدٖ فَٱدۡعُ لَنَا رَبَّكَ يُخۡرِجۡ لَنَا مِمَّا تُنۢبِتُ ٱلۡأَرۡضُ مِنۢ بَقۡلِهَا وَقِثَّآئِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَاۖ قَالَ أَتَسۡتَبۡدِلُونَ ٱلَّذِي هُوَ أَدۡنَىٰ بِٱلَّذِي هُوَ خَيۡرٌۚ ٱهۡبِطُواْ مِصۡرٗا فَإِنَّ لَكُم مَّا سَأَلۡتُمۡۗ وَضُرِبَتۡ عَلَيۡهِمُ ٱلذِّلَّةُ وَٱلۡمَسۡكَنَةُ وَبَآءُو بِغَضَبٖ مِّنَ ٱللَّهِۗ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمۡ كَانُواْ يَكۡفُرُونَ بِ‍َٔايَٰتِ ٱللَّهِ وَيَقۡتُلُونَ ٱلنَّبِيِّ‍ۧنَ بِغَيۡرِ ٱلۡحَقِّۗ ذَٰلِكَ بِمَا عَصَواْ وَّكَانُواْ يَعۡتَدُونَ ٦١﴾ [البقرة: ۶۱].

ترجمه: و به یاد آرید وقتی را که گفتید: ای موسی ما هرگز بر یک طعام صبر نمی‌کنیم، پروردگارت را بخوان که بیرون آرد برای ما از روئیدنی‌های زمین از سبزیجات (تره و نعنا و گشنیز و ریحان) و خیار آن و سیر آن و عدس آن و پیاز آن، موسی گفت: آیا آنچه را پست‌‌تر است تقاضا دارید به جای آنچه بهتر است، در شهر فرود آیید که هر چه خواسته‌اید آنجا برای شما وجود دارد، و ذلّت و بیچارگی بر آنها زده شد و دچار خشم إلهی شدند، اینها به جهت کفر ایشان‌است به آیات خدا و به سبب اینکه پیغمبران را به ناحق می‌کشتند، اینها به سبب عصیان و عادت ایشان است به تجاوز.(۶۱)

نکات: چون برای بنی‌اسرائیل در تیه طعامی جُز منّ و سلوی نبود و این طعام هر روز ایشان بود، گفتند: ما به یک طعام قانع نیستیم و در هر امری از امور لجاجت کرده و حتّی به آیات خدایی کفر ورزیده و بی‌اعتنایی کردند و رسولان خدا را کشتند، لذا مبتلا به خشم الهی و ذلّت و مسکنت شدند و تمام اینها برای نافرمانی و تجاوز از حدّ است، پس انسان باید به عطای إلهی خشنود و قانع باشد. و مقصود از قتل انبیاء، قتل حضرت زکریّا و یحیی و سایرین است.

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَٱلَّذِينَ هَادُواْ وَٱلنَّصَٰرَىٰ وَٱلصَّٰبِ‍ِٔينَ مَنۡ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَعَمِلَ صَٰلِحٗا فَلَهُمۡ أَجۡرُهُمۡ عِندَ رَبِّهِمۡ وَلَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ ٦٢﴾ [البقرة: ۶۲].

ترجمه: به تحقیق هر یک از مؤمنین، یهودیان، نصاری و صابئین که ایمان به خدا و روز قیامت داشته باشد و عمل شایسته کند بر ایشان اجرشان نزد پروردگارشان محفوظ و بر ایشان نه خوفی و نه اندوهی است.(۶۲)

نکات: از این آیه و آیۀ ۶۹ سورۀ مائده استفاده می‌شود که هر کس ایمان به خدا و قیامت دارد و عمل صالح کند اهل نجات می‌باشد. و مقصود از صابئین قومی بوده‌اند از اهل کتاب که خدا را قبول داشته ولی به ستارگان توجّه و توسّل داشته‌اند و طائفه‌ای از مجوس چنین بوده‌اند. در آیۀ ۱۷ سورۀ حج [۳۰۱]چنانکه ایشان را مقابل موحّدین آورده همانطور ایشان را مقابل مشرکین آورده. بنابر‌این اصل دین که مایۀ نجات است اعتقاد به مبدأ و معاد است و عقاید حقّۀ دیگر موجب فضیلت و رفع درجات است، مگر اینکه بگوییم ایمان به خدای حقیقی و انجام عمل صالح بدون قبول رسالت محمّدص امکان ندارد. پس ایمان به رسالت او نیز از اصول است، یعنی اگر بخواهیم ایمان به خدا و قیامت آوریم باید کیفیّت و صفات خدای حقیقی و قیامت را به واسطۀ وحی الهی درک کنیم. و رسل و کتب إلهی و ملائکه وسیلۀ وحی‌اند و ایمان به آنها لازم است، زیرا ایمان به این‌ها کاشف و طریق معرفت خدا و قیامت است.

و بدانکه ایمان به خدا و قیامت را خدا مکرّر در قرآن ذکر نموده و برای مؤمن کافی دانسته، زیرا چون اصول دین ایمانی و اعتقادی است، پس ایمان به این دو اصل استقلالی است و ایمان به ملائکه و رسل و کتب الهی نیز سه اصل آلی و طریقی است و هر کس تابع قرآن است به اصولی که خدا معیّن کرده، باید ایمان آورد چه امام و چه مأموم باشد فرقی ندارد.

﴿وَإِذۡ أَخَذۡنَا مِيثَٰقَكُمۡ وَرَفَعۡنَا فَوۡقَكُمُ ٱلطُّورَ خُذُواْ مَآ ءَاتَيۡنَٰكُم بِقُوَّةٖ وَٱذۡكُرُواْ مَا فِيهِ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ ٦٣ ثُمَّ تَوَلَّيۡتُم مِّنۢ بَعۡدِ ذَٰلِكَۖ فَلَوۡلَا فَضۡلُ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡ وَرَحۡمَتُهُۥ لَكُنتُم مِّنَ ٱلۡخَٰسِرِينَ ٦٤﴾ [البقرة: ۶۳-۶۴].

ترجمه: و به یادآرید وقتی را که از شما پیمان گرفتیم و کوه طور را بالای سر شما بلند کردیم و گفتیم آنچه به شما داده‌ایم با نیرو بگیرید و آنچه در آن است یادآوری کنید تا شاید پرهیزکار گردید(۶۳) سپس شما از آن پیمان که از شما گرفتیم اعراض کردید، پس اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود محقّقاً از زیانکاران بودید.(۶۴)

نکات: این آیات باز خطاب به بنی‌اسرائیل است و مقصود از پیمان، پیمان تکوینی و یا تشریعی است، امّا پیمان تکوینی همان وجدان و فطرت عقلی است که انسان را متوجّه می‌کند به خداشناسی و اطاعت از دستورات کتاب او. و امّا پیمان تشریعی همان قرارداد و اوامری است که در کتب آسمانی با بندگان خود نموده و فرموده به آن عمل کنید پاداش می‌دهم، ولی یهودیان پشت سر انداختند مانند اعراض مسلمین از قرآن. و جملۀ: ﴿وَٱذۡكُرُواْ مَا فِيهِ...﴾، دلالت دارد که؛ به یاد پیمان‌های الهی‌بودن موجب تقوی و نسیان آن موجب خسران است..

﴿وَلَقَدۡ عَلِمۡتُمُ ٱلَّذِينَ ٱعۡتَدَوۡاْ مِنكُمۡ فِي ٱلسَّبۡتِ فَقُلۡنَا لَهُمۡ كُونُواْ قِرَدَةً خَٰسِ‍ِٔينَ ٦٥ فَجَعَلۡنَٰهَا نَكَٰلٗا لِّمَا بَيۡنَ يَدَيۡهَا وَمَا خَلۡفَهَا وَمَوۡعِظَةٗ لِّلۡمُتَّقِينَ ٦٦﴾ [البقرة: ۶۵-۶۶].

ترجمه: و البتّه قصۀ یهودیانی که در روز شنبه تجاوز کردند دانسته‌اید، پس ما به ایشان گفتیم میمون‌های رانده ‌شده باشید(۶۵) پس آنان را عبرت قرار دادیم برای کسانی‌که حضور داشتند و برای آنان‌که پس از آنان بیایند وبرای پرهیزکاران پندی است.(۶۶)

نکات: مقصود از جملۀ: ﴿ٱلَّذِينَ ٱعۡتَدَوۡاْ...﴾ قومی بودند از یهود که منزل ایشان نزدیک دریا بود، بر ایشان حق‌تعالی مقرّر کرد که روز شنبه صید ماهی نکنند و به دنبال عبادت بروند، ایشان از حکم خدا تجاوز نموده و ماهیان را صید کردند و یا گودال‌هایی نزدیک دریا کنده و راهی از دریا به آن باز کردند که ماهیان را به آن گودالها می‌کشانیده و محبوس می‌ساختند، تا روز یکشنبه صید کنند. خدا بدین سبب به امر تکوینی به شکل میمون مسخشان نمود و پس از سه رو هلاک شدند.

﴿وَإِذۡ قَالَ مُوسَىٰ لِقَوۡمِهِۦٓ إِنَّ ٱللَّهَ يَأۡمُرُكُمۡ أَن تَذۡبَحُواْ بَقَرَةٗۖ قَالُوٓاْ أَتَتَّخِذُنَا هُزُوٗاۖ قَالَ أَعُوذُ بِٱللَّهِ أَنۡ أَكُونَ مِنَ ٱلۡجَٰهِلِينَ ٦٧ قَالُواْ ٱدۡعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا هِيَۚ قَالَ إِنَّهُۥ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٞ لَّا فَارِضٞ وَلَا بِكۡرٌ عَوَانُۢ بَيۡنَ ذَٰلِكَۖ فَٱفۡعَلُواْ مَا تُؤۡمَرُونَ ٦٨ قَالُواْ ٱدۡعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا لَوۡنُهَاۚ قَالَ إِنَّهُۥ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٞ صَفۡرَآءُ فَاقِعٞ لَّوۡنُهَا تَسُرُّ ٱلنَّٰظِرِينَ ٦٩ قَالُواْ ٱدۡعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا هِيَ إِنَّ ٱلۡبَقَرَ تَشَٰبَهَ عَلَيۡنَا وَإِنَّآ إِن شَآءَ ٱللَّهُ لَمُهۡتَدُونَ ٧٠ قَالَ إِنَّهُۥ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٞ لَّا ذَلُولٞ تُثِيرُ ٱلۡأَرۡضَ وَلَا تَسۡقِي ٱلۡحَرۡثَ مُسَلَّمَةٞ لَّا شِيَةَ فِيهَاۚ قَالُواْ ٱلۡـَٰٔنَ جِئۡتَ بِٱلۡحَقِّۚ فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُواْ يَفۡعَلُونَ ٧١ وَإِذۡ قَتَلۡتُمۡ نَفۡسٗا فَٱدَّٰرَٰٔتُمۡ فِيهَاۖ وَٱللَّهُ مُخۡرِجٞ مَّا كُنتُمۡ تَكۡتُمُونَ ٧٢ فَقُلۡنَا ٱضۡرِبُوهُ بِبَعۡضِهَاۚ كَذَٰلِكَ يُحۡيِ ٱللَّهُ ٱلۡمَوۡتَىٰ وَيُرِيكُمۡ ءَايَٰتِهِۦ لَعَلَّكُمۡ تَعۡقِلُونَ ٧٣﴾ [البقرة: ۶۷-۷۳].

ترجمه: و به یاد آرید وقتی را که موسی به قوم خود گفت: به راستی خدایتعالی شما را به ذبح گاوی امر می‌کند، ایشان گفتند: آیا ما را مسخره می‌کنی؟ موسی گفت: به خدا پناه می‌برم ازاینکه از افراد نادان باشم(۶۷) گفتند: پروردگارت را بخوان که برای ما بیان کند آن گاو چگونه است؟ موسی گفت: به تحقیق خدا می‌فرماید که آن گاوی‌ است نه از کار افتاده و نه جوان به کار نیامده، حالتی بین این دو، پس آنچه را مأمورید بجا آورید (۶۸) گفتند: پروردگارت را برای ما بخوان که رنگ آن را بیان کند، موسی گفت: خدا می‌فرماید آن گاو زرّینی است که رنگ آن بینندگان را شاد می‌سازد (۶۹) گفتند: برای ما پروردگارت را بخوان که بیان کند چگونگی آن را زیرا آن گاو بر ما مشتبه است و به راستی اگر خدا بخواهد ما هدایت یافته‌گانیم(۷۰) موسی گفت: خدا می‌فرماید آن گاوی‌است نه رام که زمین را شیار کند و نه به زراعت آب دهد، بی‌عیب یکرنگی است و نقطه‌ای از آن رنگ دیگر نباشد، گفتند: اکنون حق را روشن ساختی، پس همان را کشتند، در حالیکه به انجام ‌دادن‌شان امیدی نبود(۷۱) و به یاد آرید وقتی که شخصی را کشتید و در موضوع آن خود را بی‌گناه دانسته و از خود دفاع می‌کردید و خدا آنچه مخفی و کتمان می‌کردید آشکار نمود(۷۲) پس گفتیم پاره‌ای از اعضای آن گاو را به آن کشته بزنید، آنگاه بنگرید این گونه خدا مردگان را زنده می‌کند و آیات خود را نشان شما می‌دهد تا عقل خود را به کار اندازید.(۷۳)

نکات: خدای‌تعالی وقایع گذشتۀ زمان حضرت موسی÷ و فساد اخلاق و دنیاطلبی یهود را برای محمّدص نازل نموده تا مایۀ عبرت یهودیان زمان محمّدص گردد و ضمناً تسلّی باشد برای خود رسول خداص و یهودیان نیز مانند سابقین خود دنیا‌طلب و لجوج نباشند، از جمله قضیۀ این گاو است که در این سوره آمده و به همین مناسبت این سوره را سورۀ بقره گویند و قصّۀ آن چنین است که در بنی‌اسرائیل مرد ثروتمندی بود که نزدیکان او برای بردن مالش او را کشتند و جسد او را شبانه در سر راه طائفه‌ای از طوائف بنی‌‌اسرائیل انداختند و خودِ قاتل که خویش او بود برای آنکه اضافه بر ارث او خونبهای او را نیز ببرد و کسی را متّهم سازد و خونبها بگیرد، آمد سر جنازه بنا کرد ناله و فریادکردن و بالاخره به حاکم وقت که حضرت موسی÷ باشد مراجعه شد، حضرت موسی کشف قضیّه را از خدا خواست، خدا فرمان داد که باید گاوی را بکشند و از اعضای بدن آن به این مقتول بزنند تا کشته زنده شود و قاتل خود را تعیین نماید، حضرت موسی÷ فرمود امر خدا چنین است، ایشان امر خدا را فوری اجرا نکردند و کار خود را با سؤالات بنی‌‌اسرائیلی مشکل کردند و اگر ابتداءً گاوی را می‌کشتند کافی بود، ولیکن تقدیر الهی چنین بود که ایشان به واسطۀ سؤالات از چگونگی گاو، جوان متدیّن نیکوکاری به ثروت برسد و ثروت قاتل و همدستانش از دست آنان خارج شود و لذا به واسطۀ سؤالات مذکوره در آیات، گاوی منحصر به فرد معیّن شد و ناچار آن را به قیمت گزافی خریدند و آن گاوی که دارای صفات مذکوره باشد نزد جوان فقیری یافتند، او گفت: نمی‌فروشم مگر اینکه پوست آن را از طلا پر کنید. رسول خداص فرمود این جوان نیکوکار به والدین خود بود و او متاعی را خرید و آمد پول آن را بدهد دید کلید صندوق زیر سر پدرش می‌باشد و او خواب است، نخواست او را بیدار کند، پس چون پدرش بیدار شد او را تحسین کرد و گفت: این گاو را بگیر و گاو را به او بخشید و این همان گاو بود که به این قیمت فروش رفت و چون گاو را خریدند آن را ذبح کردند و دُم او و یاران او را به مقتول زدند او زنده شد و قاتل خود را نشان داد و دو مرتبه فوت کرد. پس این آیات تاریخی است برای عبرت و هم‌دلیلی است بر قدرت خدا بر احیاءِ نفوس در قیامت در مقابل انکار مشرکین قریش.

﴿ثُمَّ قَسَتۡ قُلُوبُكُم مِّنۢ بَعۡدِ ذَٰلِكَ فَهِيَ كَٱلۡحِجَارَةِ أَوۡ أَشَدُّ قَسۡوَةٗۚ وَإِنَّ مِنَ ٱلۡحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنۡهُ ٱلۡأَنۡهَٰرُۚ وَإِنَّ مِنۡهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخۡرُجُ مِنۡهُ ٱلۡمَآءُۚ وَإِنَّ مِنۡهَا لَمَا يَهۡبِطُ مِنۡ خَشۡيَةِ ٱللَّهِۗ وَمَا ٱللَّهُ بِغَٰفِلٍ عَمَّا تَعۡمَلُونَ ٧٤﴾ [البقرة: ۷۴].

ترجمه: سپس دلهای شما قسی شد بعد از این همه آیات، که مانند سنگ و یا سخت تر شد از جهت قساوت و حقّاً بعضی از سنگ‌ها از آن نهرها می جوشند و بعضی از آنها می‌شکافد و از آن آب خارج می‌شود و به راستی پاره‌ای از آنها از ترس خدا فرود می‌آید و خدا از کردار شما غافل نیست.(۷۴)

نکات: پس از آنکه مقداری از تاریخ یهود بیان شد، در این آیه ذکر شده که آیات الهی در دلشان اثر نمی‌کند و از سنگدلی از سنگ بدترند زیرا سنگ فوائدی دارد و گاهی سرچشمۀ آبی می‌باشد مقصود این است که مسلمین بیدار باشند و گول ایشان را نخورند. و ضمیر ﴿مِنۡهَا لَمَا يَهۡبِطُ﴾ برمی‌گردد به قلوب و اگر برگردد به حجاره «خشیت» آن مجازی است.

﴿۞أَفَتَطۡمَعُونَ أَن يُؤۡمِنُواْ لَكُمۡ وَقَدۡ كَانَ فَرِيقٞ مِّنۡهُمۡ يَسۡمَعُونَ كَلَٰمَ ٱللَّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُۥ مِنۢ بَعۡدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمۡ يَعۡلَمُونَ ٧٥ وَإِذَا لَقُواْ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ قَالُوٓاْ ءَامَنَّا وَإِذَا خَلَا بَعۡضُهُمۡ إِلَىٰ بَعۡضٖ قَالُوٓاْ أَتُحَدِّثُونَهُم بِمَا فَتَحَ ٱللَّهُ عَلَيۡكُمۡ لِيُحَآجُّوكُم بِهِۦ عِندَ رَبِّكُمۡۚ أَفَلَا تَعۡقِلُونَ ٧٦ أَوَ لَا يَعۡلَمُونَ أَنَّ ٱللَّهَ يَعۡلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعۡلِنُونَ ٧٧﴾ [البقرة: ۷۵-۷۷].

ترجمه: آیا طمع دارید که به دین شما بگروند در صورتیکه گروهی از ایشان کلام خدا را شنیده و آن را پس از درک و تعقّل تحریف می‌کنند و دانسته خیانت می‌کنند(۷۵) و چون با اهل ایمان ملاقات کنند می‌گویند ایمان آورده‌ایم و چون با یکدیگر خلوت کنند با هم می‌گویند آیا آنچه خدا برای شما مکشوف نموده به مسلمین خبر می‌دهید تا نزد پروردگارتان با شما احتجاج کنند آیا عقل ندارید(۷۶) آیا نمی‌دانند که خدایتعالی آنچه پنهان کنند و آنچه آشکار نمایند می‌داند.(۷۷)

نکات: کسی که دانسته به راه انحراف می‌رود کلام خدا را به دلخواه خود تغییر معنی می‌دهد، پس نباید امید به هدایت او داشت، مانند اکثر دانشمندان روزگار ما و مقصود از تحریف در این آیات تحریف معنی است. و جملۀ: ﴿أَتُحَدِّثُونَهُم...﴾ و جملۀ: ﴿أَفَلَا تَعۡقِلُونَ﴾ دلالت دارد که بسیاری از دانشمندان میل به بیداری مردم ندارند خصوصاً کسانی‌ که دکان دینی دارند و لذا اگر کسی حقیقتی از حقایق دینی را برای مردم اظهار کند ناراحت می‌شوند و او را بی‌عقل می‌دانند و ﴿أَفَلَا تَعۡقِلُونَ﴾ به او می‌گویند و چنانکه ما تجربه کردیم اکثر دانشمندان ما مانند همان یهودیان دانشمند صدر اسلامند.

﴿وَمِنۡهُمۡ أُمِّيُّونَ لَا يَعۡلَمُونَ ٱلۡكِتَٰبَ إِلَّآ أَمَانِيَّ وَإِنۡ هُمۡ إِلَّا يَظُنُّونَ ٧٨﴾ [البقرة: ۷۸].

ترجمه: و بعضی از ایشان بی‌سوادند و از کتاب آسمانی خود چیزی جز آرزوهای خیالی نمی‌دانند و فقط اهل پندار و گمانند.(۷۸)

نکات: این آیه در مذمّت عوام یهود است که از کتاب تورات چیزی فرا نگرفته بودند و مانند عوام زمان ما چیزی نمی‌دانستند مگر خرافات خیالی که آن را به نام دین شنیده و باور کرده بودند و این دسته مقلّد دانشمندان بوده و به جُز تقلید چیزی نمی‌دانند. متأسّفانه زمان ما نیز به احکام ظنّی و خیالی مجتهدین خود چسبیده و از کتاب آسمانی خود بی‌خبرند، از این آیه استفاده می‌شود که تقلید و ظنِّ به احکام مذموم است و طلب علم بر هر مسلمانی واجب است. رجوع شود به فصل ۲۳ مقدمۀ این کتاب. تعجّب این است که یک تفسیر مجعولی پیدا شده به نام امام حسن عسگری که آن امام از این تفسیر بیزار است و روح او از آن خبر ندارد در ذیل این آیه که در ذمّ تقلید است آمده روایتی جعل کرده‌اند به این عبارت که: «فَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ الْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ، حَافِظاً لِدِينِهِ، مُخَالِفاً لِهَوَاهُ، مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلَاهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوه‏». در صورتی‌‌ که زمان نزول آیات قرآن فقهائی نبوده که استثنا به این آیه زده شود و مضافاً به اینکه چنین فقیهی که این عبارت بیان کرده غیر از خدا هیچکس نمی‌تواند آن را پیدا کند و حواله‌‌دادن به مبهم است.

﴿فَوَيۡلٞ لِّلَّذِينَ يَكۡتُبُونَ ٱلۡكِتَٰبَ بِأَيۡدِيهِمۡ ثُمَّ يَقُولُونَ هَٰذَا مِنۡ عِندِ ٱللَّهِ لِيَشۡتَرُواْ بِهِۦ ثَمَنٗا قَلِيلٗاۖ فَوَيۡلٞ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتۡ أَيۡدِيهِمۡ وَوَيۡلٞ لَّهُم مِّمَّا يَكۡسِبُونَ ٧٩﴾ [البقرة: ۷۹].

ترجمه: پس وای بر کسانی‌که کتابی به دست خود می‌نویسند سپس می‌گویند این از نزد خدا است تا به واسطۀ آن متاع کمی بدست آرند پس وای بر ایشان از آنچه دستهایشان نوشته و وای بر ایشان از آنچه کسب می‌کنند.(۷۹)

نکات: این آیه راجع به دانشمندانی است که احکامی صادر می‌کردند به نام خدا و دین و می‌گفتند اینها احکام خدا است. متأسّفانه دویست سال است که میان مسلمین این‌گونه دانشمندان بسیار شده‌اند که رساله‌ها می‌نویسند و رأی خود را از خدا می‌دانند و به نام دین و به نام خدا مالها به‌دست می‌آورند و با بودن چنین آیاتی در قرآن چگونه مسلمین غافل مانده‌اند.

﴿وَقَالُواْ لَن تَمَسَّنَا ٱلنَّارُ إِلَّآ أَيَّامٗا مَّعۡدُودَةٗۚ قُلۡ أَتَّخَذۡتُمۡ عِندَ ٱللَّهِ عَهۡدٗا فَلَن يُخۡلِفَ ٱللَّهُ عَهۡدَهُۥٓۖ أَمۡ تَقُولُونَ عَلَى ٱللَّهِ مَا لَا تَعۡلَمُونَ ٨٠﴾ [البقرة: ۸۰].

ترجمه: و گفتند هرگز به ما آتش نرسد مگر چند روزی کم، بگو آیا بر این ادّعا پیمانی از خدا گرفته‌اید؟ که خدا هرگز خلف وعده نمی‌کند و یا به خدا نسبت می‌دهید چیزی را که نمی‌دانید؟(۸۰)

نکات: هر ملّتی که خود را سوگلی دستگاه خدا بداند و به اخبار مجعوله مغرور شده باشد می‌پندارد که خدا برای خاطر ایشان و یا خاطر بزرگانشان قانون کیفر خود را به هم می‌زند و یا ترک می‌کند و ایشان را از کیفر اعمالشان معاف می‌نماید و آتش دوزخ ایشان را مس نمی‌کند.

﴿بَلَىٰۚ مَن كَسَبَ سَيِّئَةٗ وَأَحَٰطَتۡ بِهِۦ خَطِيٓ‍َٔتُهُۥ فَأُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلنَّارِۖ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ ٨١ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ ٱلصَّٰلِحَٰتِ أُوْلَٰٓئِكَ أَصۡحَٰبُ ٱلۡجَنَّةِۖ هُمۡ فِيهَا خَٰلِدُونَ ٨٢﴾ [البقرة: ۸۱].

ترجمه: آری هر کس کارهای بدی اندوخت و کردار خطای او را احاطه کرد، چنین کسان اهل دوزخ و در آنجا جاوید بمانند(۸۱) و آنانکه ایمان بیاورند و عمل شایسته کنند همانان اهل بهشت و در آن جاویدند.(۸۲)

نکات: مقصود از سیّئه و خطیئه که احاطۀ آن بر انسان موجب عذاب ابدی است همانا کفر و شرک است، زیرا غیر این دو موجب خلود نیست، آری فسق و عصیانِ زیادِ بشر، وی را به کفر وارد می‌کند.

﴿وَإِذۡ أَخَذۡنَا مِيثَٰقَ بَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ لَا تَعۡبُدُونَ إِلَّا ٱللَّهَ وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَانٗا وَذِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡيَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰكِينِ وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسۡنٗا وَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّكَوٰةَ ثُمَّ تَوَلَّيۡتُمۡ إِلَّا قَلِيلٗا مِّنكُمۡ وَأَنتُم مُّعۡرِضُونَ ٨٣ وَإِذۡ أَخَذۡنَا مِيثَٰقَكُمۡ لَا تَسۡفِكُونَ دِمَآءَكُمۡ وَلَا تُخۡرِجُونَ أَنفُسَكُم مِّن دِيَٰرِكُمۡ ثُمَّ أَقۡرَرۡتُمۡ وَأَنتُمۡ تَشۡهَدُونَ ٨٤ ثُمَّ أَنتُمۡ هَٰٓؤُلَآءِ تَقۡتُلُونَ أَنفُسَكُمۡ وَتُخۡرِجُونَ فَرِيقٗا مِّنكُم مِّن دِيَٰرِهِمۡ تَظَٰهَرُونَ عَلَيۡهِم بِٱلۡإِثۡمِ وَٱلۡعُدۡوَٰنِ وَإِن يَأۡتُوكُمۡ أُسَٰرَىٰ تُفَٰدُوهُمۡ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيۡكُمۡ إِخۡرَاجُهُمۡۚ أَفَتُؤۡمِنُونَ بِبَعۡضِ ٱلۡكِتَٰبِ وَتَكۡفُرُونَ بِبَعۡضٖۚ فَمَا جَزَآءُ مَن يَفۡعَلُ ذَٰلِكَ مِنكُمۡ إِلَّا خِزۡيٞ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَاۖ وَيَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ يُرَدُّونَ إِلَىٰٓ أَشَدِّ ٱلۡعَذَابِۗ وَمَا ٱللَّهُ بِغَٰفِلٍ عَمَّا تَعۡمَلُونَ ٨٥ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ ٱشۡتَرَوُاْ ٱلۡحَيَوٰةَ ٱلدُّنۡيَا بِٱلۡأٓخِرَةِۖ فَلَا يُخَفَّفُ عَنۡهُمُ ٱلۡعَذَابُ وَلَا هُمۡ يُنصَرُونَ ٨٦﴾ [البقرة: ۸۳-۸۶].

ترجمه: و به یاد آرید وقتی را که از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم که نپرستید مگر خدای کامل‌الذّات را و به والدین، خویشان، یتیمان و مساکین احسان نمایید و برای مردم سخن خوش بگویید و نماز را به پا دارید و زکات را بدهید، سپس شما جُز عدۀ قلیلی، روی گردانیدید درحالیکه اعراض داشتید(۸۳) و به یاد آرید وقتی را که از شما پیمان گرفتیم که خون خودیها را نریزید و خودیها را از خانه‌هاشان خارج نکنید، سپس اقرار کردید و خود گواه شدید(۸۴) سپس شما همانید که خودیها را می‌کشتید و همدیگر را از خانه‌های خود خارج می‌سازید و بر گناه و تجاوز پشتیبان یکدیگرید و اگر آنان اسیران نزد شما آیند با دادن فدیه آزادشان می‌کنید و حال آنکه بیرون‌کردن ایشان بر شما حرام است، آیا شما به بعضی از احکام کتاب إلهی ایمان و به قسمت دیگری کافر می‌شوید؟ پس جزای کسانی از شما که چنین کنند جُز خواری دنیا چیست و روز قیامت به شدیدترین عذاب گرفتار خواهند شد و خدا از کردار شما غافل نیست(۸۵) آنان افرادی هستند که دنیا را عوض آخرت خریدند پس عذاب آخرت بر ایشان تخفیف داده نشود و یاری نگردند.(۸۶)

نکات: حق‌تعالی ظلم، جور و تعدّی یهود را که موجب ذلّت دنیا و عذاب آخرتشان گردیده تذکّر داده تا مسلمین بشنوند و مانند آن نشوند، متأسّفیم که مسلمین نیز هر فرقه با فِرَقِ دگر دشمن و از قتل و غارت و غصب خودداری نکرده‌اند و اکنون به ذلّت خود نایل شده‌اند. از آیۀ ۸۵ معلوم می‌شود که انکار یکی از آیات قرآن موجب کفر است.

﴿وَلَقَدۡ ءَاتَيۡنَا مُوسَى ٱلۡكِتَٰبَ وَقَفَّيۡنَا مِنۢ بَعۡدِهِۦ بِٱلرُّسُلِۖ وَءَاتَيۡنَا عِيسَى ٱبۡنَ مَرۡيَمَ ٱلۡبَيِّنَٰتِ وَأَيَّدۡنَٰهُ بِرُوحِ ٱلۡقُدُسِۗ أَفَكُلَّمَا جَآءَكُمۡ رَسُولُۢ بِمَا لَا تَهۡوَىٰٓ أَنفُسُكُمُ ٱسۡتَكۡبَرۡتُمۡ فَفَرِيقٗا كَذَّبۡتُمۡ وَفَرِيقٗا تَقۡتُلُونَ ٨٧ وَقَالُواْ قُلُوبُنَا غُلۡفُۢۚ بَل لَّعَنَهُمُ ٱللَّهُ بِكُفۡرِهِمۡ فَقَلِيلٗا مَّا يُؤۡمِنُونَ ٨٨﴾ [البقرة: ۸۷-۸۸].

ترجمه: و به تحقیق به موسی کتاب تورات دادیم و از پی او پیغمبران دیگر فرستادیم و به عیسی بن مریم دلیل‌ها و حجّتهای روشن دادیم و او را به روح القدس تأیید نمودیم، آیا هر پیمبری که از طرف خدا دستوری برخلاف میل شما آرد تکبّر می‌ورزید، پس گروهی را تکذیب می‌کنید و گروهی را می‌کشید(۸۷) و گفتند: دلهای ما در پردۀ غفلت است و چیزی از سخن حق وارد آن نمی‌شود، چنین نیست بلکه خدا ایشان را به واسطۀ کفرشان از رحمت دور کرده که کمی از ایشان ایمان می‌آورند.(۸۸)

نکات: از این آیه استفاده می‌شود که خدا رسولان خود را با دلیل و منطق روشن فرستاده که مردم عوام بفهمند و حجّت تمام باشد. پس آیات الهی مانند قرآن فهمیدنی و روشن است و إلاّ حجّت تمام نیست، پس آنکه می‌گوید نمی‌‌فهمیم چنین نیست بلکه به واسطۀ کفرش از رحمت دور است.

﴿وَلَمَّا جَآءَهُمۡ كِتَٰبٞ مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِ مُصَدِّقٞ لِّمَا مَعَهُمۡ وَكَانُواْ مِن قَبۡلُ يَسۡتَفۡتِحُونَ عَلَى ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ فَلَمَّا جَآءَهُم مَّا عَرَفُواْ كَفَرُواْ بِهِۦۚ فَلَعۡنَةُ ٱللَّهِ عَلَى ٱلۡكَٰفِرِينَ ٨٩ بِئۡسَمَا ٱشۡتَرَوۡاْ بِهِۦٓ أَنفُسَهُمۡ أَن يَكۡفُرُواْ بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ بَغۡيًا أَن يُنَزِّلَ ٱللَّهُ مِن فَضۡلِهِۦ عَلَىٰ مَن يَشَآءُ مِنۡ عِبَادِهِۦۖ فَبَآءُو بِغَضَبٍ عَلَىٰ غَضَبٖۚ وَلِلۡكَٰفِرِينَ عَذَابٞ مُّهِينٞ ٩٠﴾ [البقرة: ۸۹-۹۰].

ترجمه: و چون کتابی (یعنی قرآن) از نزد خدا به سوی ايشان آمد که تصدیق کتاب آنان می‌کند و ایشان را عادت چنین بود که قبل از نزول قرآن به امید بعثت رسول خدا، بر کفّار فتح و غلبه می‌جستند، پس چون آنچه را که شناختند آمد به آن کافر شدند، پس لعنت خدا بر کافران(۸۹) بد معامله‌ای با خود کردند که به آنچه خدا نازل نموده کافر شدند برای عداوت که چرا خدا به فضل خود برای بنده‌ای از بندگانش که خواسته کتابی نازل نموده، پس به خشمی علاوه بر خشم سابق مبتلا شدند و برای کفّار عذابی است خوارکننده.(۹۰)

نکات: یهودیان منتظر پیامبری منجی بودند و آن را برای خود فتح و پیروزی می‌دانستند و معتقد بودند از نسل یهود خواهد بود که برای ایشان تشکیل دولت خواهد داد و لذا چون از قوم عرب مبعوث شد انکار نموده و حسد ورزیدند. مقصود از ماء موصوله در ﴿مَّا عَرَفُواْ﴾ قرآن است.

﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمۡ ءَامِنُواْ بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ قَالُواْ نُؤۡمِنُ بِمَآ أُنزِلَ عَلَيۡنَا وَيَكۡفُرُونَ بِمَا وَرَآءَهُۥ وَهُوَ ٱلۡحَقُّ مُصَدِّقٗا لِّمَا مَعَهُمۡۗ قُلۡ فَلِمَ تَقۡتُلُونَ أَنۢبِيَآءَ ٱللَّهِ مِن قَبۡلُ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ ٩١﴾ [البقرة: ۹۱].

ترجمه: و چون به ایشان گفته شود به آنچه خدا نازل نموده ایمان آورید گویند به آنچه بر ما نازل شده ایمان می‌آوریم و به غیر آن کافر می‌شوند، در صورتی‌که آنچه نازل شده حق است و آنچه را با ایشان است تصدیق می‌کند، بگو اگر ایمان به سخن خود دارید پس چرا پیغمبران خدا را که قبلا آمدند (و یهودی بودند) می‌کشتید.(۹۱)

نکات: انسان باید به آنچه از طرف خدا آمده ایمان آورد اگر تسلیم حق است و کتاب ما و غیر ما نگوید و به هر کس مأمور خدا است احترام گذارد، ولی یهود و کسانی مانند ایشان چنین نبودند و به تعصّب‌های قومی و محلّی پرداخته و با اینکه نهی از قتل انبیاء در تورات بود باز اینان پیغمبران خدا را کشتند.

﴿۞وَلَقَدۡ جَآءَكُم مُّوسَىٰ بِٱلۡبَيِّنَٰتِ ثُمَّ ٱتَّخَذۡتُمُ ٱلۡعِجۡلَ مِنۢ بَعۡدِهِۦ وَأَنتُمۡ ظَٰلِمُونَ ٩٢ وَإِذۡ أَخَذۡنَا مِيثَٰقَكُمۡ وَرَفَعۡنَا فَوۡقَكُمُ ٱلطُّورَ خُذُواْ مَآ ءَاتَيۡنَٰكُم بِقُوَّةٖ وَٱسۡمَعُواْۖ قَالُواْ سَمِعۡنَا وَعَصَيۡنَا وَأُشۡرِبُواْ فِي قُلُوبِهِمُ ٱلۡعِجۡلَ بِكُفۡرِهِمۡۚ قُلۡ بِئۡسَمَا يَأۡمُرُكُم بِهِۦٓ إِيمَٰنُكُمۡ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ ٩٣﴾ [البقرة: ۹۲-۹۳].

ترجمه: و به تحقیق موسی با معجزاتی روشن برای شما آمد، شما گوساله‌پرستی را پس از او انتخاب کردید و شما ستمکار بودید (۹۲) و به یاد آرید که از شما پیمان گرفتیم و کوه طور را بر فراز شما بداشتیم که به نیروی ایمان آنچه برای شما آمده بگیرید و بشنوید، شما به طور مسخره گفتید شنیدیم و عصیان کردیم و دلهای ایشان به واسطۀ کفرشان، به دوستی و پرستش گوساله آبیاری شده، بگو ایمانتان شما را به بدچیزی فرمان می‌دهد اگر ایمان داشته باشید.(۹۳)

نکات: از این آیات معلوم می‌گردد که هر باطلی در دل کسی جایگزین شد برطرف‌کردن آن بسیار مشکل است، در دل یهود گوساله‌پرستی شده مرغوب و سراسر دلشان شده مشروب.

﴿قُلۡ إِن كَانَتۡ لَكُمُ ٱلدَّارُ ٱلۡأٓخِرَةُ عِندَ ٱللَّهِ خَالِصَةٗ مِّن دُونِ ٱلنَّاسِ فَتَمَنَّوُاْ ٱلۡمَوۡتَ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ ٩٤ وَلَن يَتَمَنَّوۡهُ أَبَدَۢا بِمَا قَدَّمَتۡ أَيۡدِيهِمۡۚ وَٱللَّهُ عَلِيمُۢ بِٱلظَّٰلِمِينَ ٩٥ وَلَتَجِدَنَّهُمۡ أَحۡرَصَ ٱلنَّاسِ عَلَىٰ حَيَوٰةٖ وَمِنَ ٱلَّذِينَ أَشۡرَكُواْۚ يَوَدُّ أَحَدُهُمۡ لَوۡ يُعَمَّرُ أَلۡفَ سَنَةٖ وَمَا هُوَ بِمُزَحۡزِحِهِۦ مِنَ ٱلۡعَذَابِ أَن يُعَمَّرَۗ وَٱللَّهُ بَصِيرُۢ بِمَا يَعۡمَلُونَ ٩٦﴾ [البقرة: ۹۴-۹۶].

ترجمه: بگو اگر در نزد خدا خانۀ آخرت به شما اختصاص دارد نه سایر مردم، اگر راست می‌گویید تمنّای مرگ کنید(۹۴) و هرگز تمنّای مرگ نمی‌کنند به واسطۀ کارهای زشتی که به‌ دست خود انجام داده‌اند و خدا به حال ستمگران دانا است(۹۵) و محقّقاً آنان را حریص‌ترین مردم به زندگی دنیا می‌بینی و(حریصتر) از کسانی که شرک آوردند، به‌ طوری‌‌که هر یک از ایشان دوست دارد هزار سال عمر کند و این عمر او را از عذاب نرهاند و خدا به آنچه می‌کنند بینا است.(۹۶)

نکات: غالباً مقدّسین هر دینی ادّعا می‌کنند که از مرگ و آخرت بیشتر واهمه دارند و اگر واقعاً دین‌دار و بی‌طمع به دنیا می‌باشند باید بیشتر آرزوی مرگ نمایند و مشتاق ملاقات رحمت خدا باشند، امّا چون مرگ را دوست ندارند معلوم می‌شود ایمانشان ضعیف است.

﴿قُلۡ مَن كَانَ عَدُوّٗا لِّـجِبۡرِيلَ فَإِنَّهُۥ نَزَّلَهُۥ عَلَىٰ قَلۡبِكَ بِإِذۡنِ ٱللَّهِ مُصَدِّقٗا لِّمَا بَيۡنَ يَدَيۡهِ وَهُدٗى وَبُشۡرَىٰ لِلۡمُؤۡمِنِينَ ٩٧ مَن كَانَ عَدُوّٗا لِّلَّهِ وَمَلَٰٓئِكَتِهِۦ وَرُسُلِهِۦ وَجِبۡرِيلَ وَمِيكَىٰلَ فَإِنَّ ٱللَّهَ عَدُوّٞ لِّلۡكَٰفِرِينَ ٩٨﴾ [البقرة: ۹۷-۹۸].

ترجمه: بگو چه کسی دشمن جبرئیل است؟ درصورتی‌که جبرئیل قرآن را به فرمان خدا بر دل تو نازل کرده، قرآنی که کتابهای آسمانی قبل را تصدیق می‌کند و برای مؤمنین هدایت و بشارت است(۹۷) هر‌کس عداوت ورزد با خدا و فرشتگان او و رسولان او و با جبرئیل و میکائیل (او کافر است) پس به راستی خدا دشمن کافران است.(۹۸)

نکات: یهودیان با جبرئیل اظهار عداوت می‌کردند و این هم یکی از عقاید خرافی ایشان بود که می‌گفتند جبرئیل مأمور قتل و خونریزی است و میکائیل مأمور فراوانی نعمت و ارزانی است و عمده عداوتشان برای این بود که قرآن را بر محمّد چرا نازل کرده، امّا متوجه نبودند اگر میکائیل نیز مأمور وحی باشد او نیز مانند جبرئیل است و هر کس از مأمور خدا تنقید و یا با او دشمنی کند در حقیقت با خدا دشمنی کرده است.

﴿وَلَقَدۡ أَنزَلۡنَآ إِلَيۡكَ ءَايَٰتِۢ بَيِّنَٰتٖۖ وَمَا يَكۡفُرُ بِهَآ إِلَّا ٱلۡفَٰسِقُونَ ٩٩﴾ [البقرة: ۹۹].

ترجمه: به تحقیق نازل کردیم به سوی تو آیات واضح روشن را و جُز افراد فاسق، به آن کافر نمی‌شود.(۹۹)

نکات: این آیه مانند صد آیۀ دیگر دلالت دارد که قرآن واضح و روشن و هر کس انکار دارد و یا می‌گوید مشکل و مبهم است معلوم می‌شود از فاسقین می‌باشد.

﴿أَوَ كُلَّمَا عَٰهَدُواْ عَهۡدٗا نَّبَذَهُۥ فَرِيقٞ مِّنۡهُمۚ بَلۡ أَكۡثَرُهُمۡ لَا يُؤۡمِنُونَ ١٠٠ وَلَمَّا جَآءَهُمۡ رَسُولٞ مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِ مُصَدِّقٞ لِّمَا مَعَهُمۡ نَبَذَ فَرِيقٞ مِّنَ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ كِتَٰبَ ٱللَّهِ وَرَآءَ ظُهُورِهِمۡ كَأَنَّهُمۡ لَا يَعۡلَمُونَ ١٠١﴾ [البقرة: ۱۰۰-۱۰۱].

ترجمه: آیا هر عهدی که بستند گروهی از ایشان آن را شکستند وبه دور انداختند (نه تنها عهد می‌شکنند) بلکه بیشترشان ایمان نمی‌آورند(۱۰۰) و چون پیامبری از جانب خدا برایشان آمد، پیامبری‌که کتاب ایشان ‌را تصدیق کرد، گروهی از آنان که به ایشان کتاب داده شده کتاب خدا را پشت سر انداختند، گویا از آن چیزی نمی‌دانند.(۱۰۱)

نکات: جملۀ: ﴿نَبَذَ فَرِيقٞ مِّنَ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ كِتَٰبَ...﴾ دلالت دارد بر اینکه همان‌ها که باید به کتاب خدا عمل کنند و آنان‌‌که خود را حَمَلۀ کتاب می‌دانند، کتاب خدا را پشت سر انداخته و از آن اعراض دارند چنانکه علی÷ در خطبۀ ۱۴۷ نهج‌البلاغه از حاملین قرآن و مراجع دینی شکایت دارد و می‌فرماید: «فَقَدْ نَبَذَ الْكِتَابَ حَمَلَتُهُ وَتَنَاسَاهُ حَفَظَتُهُ فَالْكِتَابُ يَوْمَئِذٍ وَأَهْلُهُ طَرِيدَانِ مَنْفِيَّانِ وَصَاحِبَانِ مُصْطَحِبَانِ فِي طَرِيقٍ وَاحِدٍ لَا يُؤْوِيهِمَا مُؤْوٍ فَالْكِتَابُ وَأَهْلُهُ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ فِي النَّاسِ وَلَيْسَا فِيهِمْ وَمَعَهُمْ وَلَيْسَا مَعَهُمْ لِأَنَّ الضَّلَالَةَ لَا تُوَافِقُ الْـهُدَى وَإِنِ اجْتَمَعَا...» [۳۰۲] تا آخر. و فعلاً زمان ما آن‌قدر که به احادیث مجعوله پرداخته‌اید صد یک آن علاقه به قرآن ندارند و دانشمندان دینی [۳۰۳] به ‌کلّی از آن بی‌خبرند مانند همان یهودیان. و جملۀ: ﴿أَوَ كُلَّمَا عَٰهَدُواْ...﴾ دلالت دارد که عادت یهود پیمان‌‌شکنی است چنانچه با رسول خداص هر پیمانی بستند شکستند.

﴿وَٱتَّبَعُواْ مَا تَتۡلُواْ ٱلشَّيَٰطِينُ عَلَىٰ مُلۡكِ سُلَيۡمَٰنَۖ وَمَا كَفَرَ سُلَيۡمَٰنُ وَلَٰكِنَّ ٱلشَّيَٰطِينَ كَفَرُواْ يُعَلِّمُونَ ٱلنَّاسَ ٱلسِّحۡرَ وَمَآ أُنزِلَ عَلَى ٱلۡمَلَكَيۡنِ بِبَابِلَ هَٰرُوتَ وَمَٰرُوتَۚ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنۡ أَحَدٍ حَتَّىٰ يَقُولَآ إِنَّمَا نَحۡنُ فِتۡنَةٞ فَلَا تَكۡفُرۡۖ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنۡهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِۦ بَيۡنَ ٱلۡمَرۡءِ وَزَوۡجِهِۦۚ وَمَا هُم بِضَآرِّينَ بِهِۦ مِنۡ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذۡنِ ٱللَّهِۚ وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمۡ وَلَا يَنفَعُهُمۡۚ وَلَقَدۡ عَلِمُواْ لَمَنِ ٱشۡتَرَىٰهُ مَا لَهُۥ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ مِنۡ خَلَٰقٖۚ وَلَبِئۡسَ مَا شَرَوۡاْ بِهِۦٓ أَنفُسَهُمۡۚ لَوۡ كَانُواْ يَعۡلَمُونَ ١٠٢﴾ [البقرة: ۱۰۲].

ترجمه: و یهود از آنچه شیاطین بر مُلک سلیمان بسته و می‌خواندند، پیروی کردند و حال آن‌که سلیمان کافر نشد ولیکن شیاطین کافر شدند که به مرم سحر می‌آموختند و آنچه در بابل بر دو ملَک هاروت وماروت نازل شد و آن دو به احدی نمی‌آموختند تا به او می‌گفتند که همانا ما موجب امتحان توئیم، پس کافر مشو، یهود از آن ‌دو ملک چیزی را می‌آموختند که به آن بتوان بین زن و شوهر جدایی افکند و به کسی ضرر نمی‌رسانیدند مگر اینکه ارادۀ خدا باشد و آنچه ضرر داشت و فایده نداشت می‌آموختند و محقّقا می‌دانستند که هر کس چنین معامله‌ای کند در آخرت بهره‌ای ندارد و هر آینه به بهای بدی و به بد چیزی خود را فروختند اگرمی‌دانستند. (۱۰۲)

نکات: در این آیه چند نکته را باید در نظر داشت اوّل اینکه در آیات قبل صفات و عادات نکوهیدۀ یهود ذکر شده و در این آیه یکی از صفات بد دانشمندان‌شان آمده که به دنبال سحر و جادو وطلسمات می‌رفتند وچون بعد از حضرت سلیمان÷ مطالبی نشر شد از آن جمله که سلیمان اوراقی از علم را زیر تخت خود مدفون ساخته که آن علوم از بین نرود، سپس به نام همان اوراق، طلسمات و چیز دیگری به نام همان دفینه به هم بافتند و گفتند چون جنّ و شیاطین مسخّر سلیمان بودند به برکت همین طلسمات بوده و به همین چیزها حکومت و سلطنت را به دست آورده و با این انتشارات مردم بیچاره را گول می‌زدند و مطالب سحری و طلسمات برای مردم می‌آوردند که به واسطۀ آنها بین زن و شوهر را جدایی می‌افکندند و یا به نام ایجاد محبّت، پولها از مردم می‌گرفتند، در حالیکه سحر و جادو را مؤثّر دانستن بر خلاف توحید و مخالف شرایع أنبیاء است و حضرت سلیمان، پیامبر خدا بود و از چنین کارها منزّه بود، ولی علمای یهود او را بدنام و برای خود دکانی به وجود آوردند که هنوز آثار آن در کتب اسلامی موجود است و اینکه خدا فرموده سلیمان کافر نشد معلوم می‌شود هر کس از این کارها کند و از این راه نان بخورد کافر است. خدا در جملۀ: ﴿يُعَلِّمُونَ ٱلنَّاسَ ٱلسِّحۡرَ﴾ از کفر شیاطین، تعلیم سحر را شمرده و در آیات دیگر سحر را مانع از رستگاری دانسته است. در سورۀ یونس آیۀ ۷۷ فرموده:

﴿وَلَا يُفۡلِحُ ٱلسَّٰحِرُونَ﴾ [۳۰۴] [یونس: ۷۷].

در اسلام تعلیم وتعلّم سحر جایز نیست مگر کسی‌ که بخواهد دفع ساحر کند، از آیۀ فوق معلوم می‌شود در زمان هاروت و ماروت ساحران زیاد شده بودند و باعث گمراهی مردم بودند و چیزهایی را بر خلاف واقع نشان می‌دادند. و سحر عبارت است از چیزی برخلاف واقع‌آوردن چنانکه خدا در سورۀ اعراف آیۀ ۱۱۶ در وصف کارهای سَحَرۀ فرعون فرموده: ﴿قَالَ أَلۡقُواْۖ فَلَمَّآ أَلۡقَوۡاْ سَحَرُوٓاْ أَعۡيُنَ ٱلنَّاسِ وَٱسۡتَرۡهَبُوهُمۡ﴾ [۳۰۵]، و با خدعه مردم را به واهمه انداختند. خدای تعالی برای رفع سحر و روشن‌کردن مردم چیزهایی را به هاروت و ماروت یاد داد که به مردم بیاموزند و این دو مأمور الهی به هر‌کس چیزی یاد می‌دادند، به او می‌گفتند آنچه به تو یاد می‌دهیم باعث سوء‌‌استفاده و کفر تو نگردد که مانند ساحران بکار بندی، یعنی دانستن این چیزها برای تو امتحانی است که آیا برای دفع ساحر اعمال می‌کنی و یا برای ایجاد دکان. متأسّفانه علمای یهود از آنچه شیاطین جنّی و انسی از سحر و جادو عمل می‌کردند و از آنچه هاروت و ماروت به مردم تعلیم داده بودند چیزهایی آموخته و دکانی برای خود قرار دادند. و جملۀ: ﴿وَمَا هُم بِضَآرِّينَ بِهِۦ مِنۡ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذۡنِ ٱللَّهِ﴾ [۳۰۶] دلالت دارد که سحر و جادو مؤثّر نیست بلکه ارادۀ خدا در همه جا مؤثّر است. و جملۀ: ﴿لَوۡ كَانُواْ يَعۡلَمُونَ﴾ [۳۰۷] دلالت دارد که خدا نفی علم نموده از چنین علمای حقّه‌باز جادوگری برای اینکه به علم خود عمل نکردند و برای اینکه مسلمین گول چنین دانشمندانی را نخورند.

﴿وَلَوۡ أَنَّهُمۡ ءَامَنُواْ وَٱتَّقَوۡاْ لَمَثُوبَةٞ مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِ خَيۡرٞۚ لَّوۡ كَانُواْ يَعۡلَمُونَ ١٠٣ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَقُولُواْ رَٰعِنَا وَقُولُواْ ٱنظُرۡنَا وَٱسۡمَعُواْۗ وَلِلۡكَٰفِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٞ ١٠٤﴾ [البقرة: ۱۰۳-۱۰۴].

ترجمه: و محقّقاً اگر ایشان ایمان می‌آوردند و پرهیزکار بودند به طور حتم پاداشی نزد خدا بهتر بودشان، اگر می‌دانستند(۱۰۳) ای مؤمنین مگویید راعِنا (ما را مراعات کن) و بگویید اُنظُرنا (ما را نظر بدار) و (دستور خدا را) بشنوید و برای کافران عذابی است دردناک.(۱۰۴)

نکات: پس از آنکه دنیاپرستی و دین‌فروشی دانشمندان را بیان کرده، در این آیات تذکّر داده که ایمان و تقوی مفیدتر از علم بی‌تقوی است. و جملۀ «راعِنا» دلالت دارد که اکثر مسلمین بی‌سواد بودند و از رسول خداص توقّع داشتند که ایشان را مراعات کند و در بیان مطالب توضیح بیشتری بدهد و لذا می‌گفتند: «راعِنا». یهودیان از این کلمه سوءاستفاده می‌کردند و معنای این کلمه در لغت عبرانی به معنی «بشنو نشنوی!» بود که یک نوع دشنام بود و یهودیان این کلمه را به معنی نزد خودشان به رسول‌خداص می‌گفتند چنانکه در سورۀ نساء آیۀ ۴۶ در ذمّ یهود و این سخن از تمسخرشان آمده که می‌گفتند:

﴿وَٱسۡمَعۡ غَيۡرَ مُسۡمَعٖ وَرَٰعِنَا لَيَّۢا بِأَلۡسِنَتِهِمۡ وَطَعۡنٗا فِي ٱلدِّينِ﴾ [النساء: ۴۶].

«و (ایشان می‌گویند) بشنو در حالیکه شنوا نیستی و گویند «راعِنا» برای بازی با زبان و تمسخر در دین».

امّا رسول خداص مقصود ایشان را نمی‌دانست، تا اینکه سعد بن معاذ شنید و مقصودشان را فهمید و به ایشان تغیّر کرد و فرمود: ای دشمنان خدا اگر پس از این چنین سخنی از شما بشنوم گردن شما را می‌زنم و به رسول خداص اطّلاع داد، پس این آیه نال شد که دیگر کسی این کلمه را نگوید و در عوض آن «اُنظُرنا» بگوید و بعضی «راعِنا» را از مادۀ رُعُونَت که به معنی حماقت و سستی باشد گرفته‌اند و گفته‌اند مقصود یهود این معنی بوده. به هر حال رسول خداص اطّلاع نداشت و مقصود ایشان را نمی‌دانست. معلوم می‌شود رسول خداص هر لغتی را نمی‌دانسته چه برسد به امام، پس اخباری که می‌گوید امام هر زبانی را می‌داند مجعول است، مگر اینکه بعضی از زبان‌ها را تعلیم گرفته باشد و اگر حضرت سلیمان÷ منطق طیر را می‌دانسته لازم نمی‌آید هر پیامبری مانند او باشد زیرا هر پیامبری را خدا چیزی مرحمت کرده که به دیگران نداده است. و جملۀ: ﴿ٱنظُرۡنَا﴾ ممکن است از مادۀ «نظر» باشد یعنی «اُنظُر إلَینا»، به‌ ما نظری کن و ممکن است به معنی انظار و مهلت باشد چنانکه در آیۀ: ﴿فَنَظِرَةٌ إِلَىٰ مَيۡسَرَةٖ﴾ آمده، یعنی به ما مهلت بده و به تأنّی بیان کن تا بفهمیم.

﴿مَّا يَوَدُّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ مِنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ وَلَا ٱلۡمُشۡرِكِينَ أَن يُنَزَّلَ عَلَيۡكُم مِّنۡ خَيۡرٖ مِّن رَّبِّكُمۡۚ وَٱللَّهُ يَخۡتَصُّ بِرَحۡمَتِهِۦ مَن يَشَآءُۚ وَٱللَّهُ ذُو ٱلۡفَضۡلِ ٱلۡعَظِيمِ ١٠٥ ۞مَا نَنسَخۡ مِنۡ ءَايَةٍ أَوۡ نُنسِهَا نَأۡتِ بِخَيۡرٖ مِّنۡهَآ أَوۡ مِثۡلِهَآۗ أَلَمۡ تَعۡلَمۡ أَنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٌ ١٠٦﴾

[البقرة: ۱۰۵-۱۰۶].

ترجمه: کفّار اهل کتاب و هم مشرکین دوست ندارند که بر شما خیری از پروردگارتان نازل گردد و خدا به رحمت خود اختصاص می‌دهد هر کس را که بخواهد و خدا صاحب فضل بزرگ است(۱۰۵) آن آیه‌ای را که نسخ کنیم و یا به دست فراموشی سپاریم، آیه‌‌ای بهتر از آن و یا مثل آن را می‌آوریم، آیا نمی‌دانی که خدا بر هر چیزی توانا است.(۱۰۶)

نکات: آیات سابق در صفات ذمیمۀ یهود بود، در این آیات فرموده یکی از صفات بدِ ایشان این است که خیر شما را نمی‌خواهند و از اینکه خدا برای شما قرآنی نازل نموده ناراحت می‌باشند نمی‌دانند که خدا به هر کس بخواهد فضل خود را می‌رساند و از دیگری قطع می‌کند و کتابی را نسخ و کتاب دیگری را نازل می‌کند. حال باید دید کتب انبیاءِ سابق نسخ شده و یا بدست فراموشی متروک شده؟ به نظر تحقیقی این است که متروک مانده، زیرا اصول عقاید که نسخ نمی‌شود، تمام انبیاء در عقاید و دعوت به سوی خدای واحد متّحدند؛ امّا در احکام و شرایع اگر احکام و شرایع قبلی موقّتی بوده تا آمدن خاتم الأنبیاء، قهراً به بعث او، وقت آنها تمام شده و احتیاج به نسخ ندارد و امّا اگر اطلاق داشته می‌توان گفت با آمدن قرآن نسخ شده. ظاهر احکام تورات و انجیل فعلی اطلاق است، اگر چه می‌توان گفت در تورات اصلی احکام موقّت بوده، به هر حال اگر اطلاق داشته مشمول نسخ است و إلاّ فلا.

﴿أَلَمۡ تَعۡلَمۡ أَنَّ ٱللَّهَ لَهُۥ مُلۡكُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۗ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ ٱللَّهِ مِن وَلِيّٖ وَلَا نَصِيرٍ ١٠٧﴾ [البقرة: ۱۰۷].

ترجمه: آیا نمی‌دانی که مُلک آسمانها و زمین اختصاص به خدا دارد و برای شما جُز خدا نه سرپرستی و نه یاوری است؟(۱۰۷)

نکات: تقدیم کلمۀ ﴿لَهُ﴾ که خبر است بر مبتداء که «مُلك» باشد مفید حصر و اختصاص است. و کلمۀ «وَلِیّ» در این آیه به معنی قیّم و سرپرست می‌باشد و دلالت دارد که مردم دنیا و سایر موجودات قیّمی جُز خدا ندارند. و در این آیه به طور کلی نفی ولایت و قیمومیّت شده از غیر حق‌تعالی. ولی مشرکین زمان ما که سرپرستی و قیمومیت جهان را نسبت به بندگان خدا می‌دهند گویا از کتاب آسمانی خود بی‌اطلاعند.

﴿أَمۡ تُرِيدُونَ أَن تَسۡ‍َٔلُواْ رَسُولَكُمۡ كَمَا سُئِلَ مُوسَىٰ مِن قَبۡلُۗ وَمَن يَتَبَدَّلِ ٱلۡكُفۡرَ بِٱلۡإِيمَٰنِ فَقَدۡ ضَلَّ سَوَآءَ ٱلسَّبِيلِ ١٠٨﴾ [البقرة: ۱۰۸].

ترجمه: بلکه آیا می‌خواهید از رسولتان درخواست کنید چنانکه قبلاً از موسی درخواست شد و آنکه ایمان را به کفر تبدیل کند محقّقاً از راه راست گمراه است.(۱۰۸)

نکات: مقصود از سؤال در این آیه این است که مسلمان نباید در امور دین اشکال تراشی و سؤال بی‌جا کند مانند سؤالات یهود از حضرت موسی÷ که سؤالات بی‌جا و تقاضاهای بی‌فایده داشتند، مُسلِم باید تسلیم امر حق باشد.

﴿وَدَّ كَثِيرٞ مِّنۡ أَهۡلِ ٱلۡكِتَٰبِ لَوۡ يَرُدُّونَكُم مِّنۢ بَعۡدِ إِيمَٰنِكُمۡ كُفَّارًا حَسَدٗا مِّنۡ عِندِ أَنفُسِهِم مِّنۢ بَعۡدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ ٱلۡحَقُّۖ فَٱعۡفُواْ وَٱصۡفَحُواْ حَتَّىٰ يَأۡتِيَ ٱللَّهُ بِأَمۡرِهِۦٓۗ إِنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ ١٠٩﴾ [البقرة: ۱۰۹].

ترجمه: بسیاری از اهل کتاب، پس از اینکه حق برایشان آشکار شده، به سبب حسادتی که در وجودشان‌است، دوست دارند که شما را به کفر برگردانند، پس شما مؤمنین گذشت کنید و نادیده بگیرید تا خدا أمر خود را بیاورد، زیرا خدا بر هرچیزی توانا است.(۱۰۹)

نکات: در این آیه یکی از صفات مذمومۀ اهل کتاب بیان شده تا مؤمنین بپرهیزند و گول ایشان را نخورند و آن حسد است که مانع از اقرار به حق و باعث اضلال دیگران و موجب ترجیح کفر بر ایمان می‌شود، چنانکه فعلاً در میان مسلمین خصوصاً میان علما و دانشمندان رایج است. رسول خداص فرمود: «الْحَسَدَ يَأْكُلُ الْإِيمَانَ كَمَا تَأْكُلُ النَّارُ الْحَطَبَ» [۳۰۸]. یعنی: «حسد ایمان را می‌خورد چنانکه آتش هیزم را». و نیز رسول خداص فرموده: «سِتَّةٌ يَدْخُلُونَ النَّارَ قَبْلَ الْحِسَابِ: الْأُمَرَاءُ بِالْجَوْرِ وَالْعَرَبُ بِالْعَصَبِيَّةِ وَالدَّهَاقِينُ بِالْكِبْرِ وَالتُّجَّارُ بِالْخِيَانَةِ وَأَهْلُ الرَّسَاتِيقِ بِالْجَهَالَةِ وَالْعُلَمَاءُ بِالْحَسَدِ» [۳۰۹]. حال می‌توان گفت چرا علمای یهود میل نداشتند که مسلمین نیرویی داشته باشند و مردم به اسلام اقبال کنند، زیرا با آنکه فهمیدند اسلام دین عقل و تکامل است، مع ذلک حسد می‌ورزیدند و میل نداشتند کسی جُز ایشان ریاست داشته باشد و حقّی را که خود اظهار نکرده بودند دیگری اظهار کند، چنانکه زمان ما هر عالمی که یکی از حقایق را اظهار کند، اکثر دانشمندان اسلامی حسد می‌ورزند و با او دشمنی کرده حتّی فتوی به قتل او می‌دهند و مردم عوام را از راهنمایی او دور می‌کنند و علیه او تحریک می‌کنند. این آیه در مدینه نازل شده اگر گوییم در وقت نزول آیه قدرت یهود بیشتر از مسلمین بوده، پس خدا امر کرده به گذشت و بی‌اعتنایی تا وقتی‌ که مسلمین قدرتی پیدا کنند و معنی ﴿حَتَّىٰ يَأۡتِيَ ٱللَّهُ بِأَمۡرِهِۦٓ﴾ همین است که حسد یهود را ندیده بگیرند تا نیرومند گردیده و امر جهاد نازل شود، آن وقت به حساب ایشان برسند. و اگر بگوییم در آن وقت مسلمین نیرومند بودند باز می‌توان گفت باید مسلمین در مقابل یهود گذشت داشته باشند تا وقتی‌که امر خدا بیاید یعنی آن قدر یهود اعمال حسد و عهدشکنی کنند تا مأمور شوید به اخراج آنان از مدینه.

﴿وَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّكَوٰةَۚ وَمَا تُقَدِّمُواْ لِأَنفُسِكُم مِّنۡ خَيۡرٖ تَجِدُوهُ عِندَ ٱللَّهِۗ إِنَّ ٱللَّهَ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٞ ١١٠﴾ [البقرة: ۱۱۰].

ترجمه: و نماز را به پا دارید زکات را بدهید و آنچه از خیر برای خودتان اندوخته کنید، آن را نزد خدا می‌یابید، زیرا خدا به آنچه می‌کنید بینا است.(۱۱۰)

نکات: پس از آنکه به مؤمنین فرمود در مقابل یهود عفو و گذشت داشته باشید اکنون فرموده هر چه می‌توانید از اعمال صالحه و یا نیرو برای خود تهیّه کنید، یعنی در تهیّۀ اعداد قوی باشید تا در وقت حاجت به درد شما بخورد. و جمل ﴿تَجِدُوهُ﴾ دلالت دارد که هر کس کار خیری کند، همان خیر را خواهد دید، یعنی ممکن است آن خیر تبدیل به جواهر و مجسّم گردد و یا بگو جزای آن مجسّم گردد.

﴿وَقَالُواْ لَن يَدۡخُلَ ٱلۡجَنَّةَ إِلَّا مَن كَانَ هُودًا أَوۡ نَصَٰرَىٰۗ تِلۡكَ أَمَانِيُّهُمۡۗ قُلۡ هَاتُواْ بُرۡهَٰنَكُمۡ إِن كُنتُمۡ صَٰدِقِينَ ١١١ بَلَىٰۚ مَنۡ أَسۡلَمَ وَجۡهَهُۥ لِلَّهِ وَهُوَ مُحۡسِنٞ فَلَهُۥٓ أَجۡرُهُۥ عِندَ رَبِّهِۦ وَلَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ ١١٢﴾ [البقرة: ۱۱۱-۱۱۲].

ترجمه: و گویند هرگز داخل بهشت نگردد مگر کسی که یهودی و یا نصاری باشد، این آرزوهای ایشان است، بگو برهان خود را بیاورید اگر راست می‌گویید (۱۱۱) آری آنکه خود را تسلیم خدا کند در صورتی‌که نیکوکار باشد برای او است اجر او نزد پروردگارش و برای چنین اشخاص نه خوفی است و نه غم و غصّه‌ای.(۱۱۲)

نکات: یکی از عناوین تبلیغاتی یهود برای عوام این بود که فقط یهود استحقاق بهشت دارد و باقی مردم دوزخی‌اند. حق تعالی چنین عقاید را آرزوی خیالی و غرور دانسته و فرموده بهشت اختصاص به این و آن ندارد، بلکه هر کس تسلیم امر خدا باشد و به وظیفۀ خود عمل کند باید امید پاداش داشته باشد نه صرف ادّعا، مانند ادّعای تمام ملّت‌ ما که امروزه اعمالشان همه بدعت و باطل است و باز خود را بهشتی می‌دانند.

﴿وَقَالَتِ ٱلۡيَهُودُ لَيۡسَتِ ٱلنَّصَٰرَىٰ عَلَىٰ شَيۡءٖ وَقَالَتِ ٱلنَّصَٰرَىٰ لَيۡسَتِ ٱلۡيَهُودُ عَلَىٰ شَيۡءٖ وَهُمۡ يَتۡلُونَ ٱلۡكِتَٰبَۗ كَذَٰلِكَ قَالَ ٱلَّذِينَ لَا يَعۡلَمُونَ مِثۡلَ قَوۡلِهِمۡۚ فَٱللَّهُ يَحۡكُمُ بَيۡنَهُمۡ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ فِيمَا كَانُواْ فِيهِ يَخۡتَلِفُونَ ١١٣﴾ [البقرة: ۱۱۳].

ترجمه: و یهود گفتند: نصاری بر حق نیستند و چیزی ندارند و نصاری گفتند: یهود بر حق نیستند و چیزی از هدایت ندارند و حال آنکه همه، اهل کتاب و خوانندۀ کتابند، افراد نادان نیز همین سخن را گفته‌اند مانند گفتۀ ایشان، پس خدا حکم می‌کند بین ایشان در روز قیامت در آنچه اختلاف می‌کنند.(۱۱۳)

نکات: اهل هر مذهبی مذاهب دیگر را باطل می‌داند، چنانکه یهود و نصاری یکدیگر را گمراه می‌دانستند، مانند زمان ما که سنی شیعه را باطل و شیعه سنی را گمراه می‌داند و پیروان هر مذهبی برای خوش‌بینی به بزرگان خود، به آنان اعتماد دارند، چون بزرگانشان می‌گویند ما بر حقّیم، ایشان باور می‌کنند، ولی انصاف این است که تمام مذاهب باطل و گمراهند جُز آنانکه تسلیم امر خدا و به کتاب او مراجعه کنند.

﴿وَمَنۡ أَظۡلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَٰجِدَ ٱللَّهِ أَن يُذۡكَرَ فِيهَا ٱسۡمُهُۥ وَسَعَىٰ فِي خَرَابِهَآۚ أُوْلَٰٓئِكَ مَا كَانَ لَهُمۡ أَن يَدۡخُلُوهَآ إِلَّا خَآئِفِينَۚ لَهُمۡ فِي ٱلدُّنۡيَا خِزۡيٞ وَلَهُمۡ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٞ ١١٤﴾

[البقرة: ۱۱۴].

ترجمه: و کیست ظالم‌تر از آنکه از ذکر خدا در مساجد جلوگیری کند و در خرابی مساجد

بکوشد چنین گروهی جُز با ترس و وحشت داخل مساجد نمی‌شوند، برای ایشان است خواری دنیا و در آخرت عذابی بزرگ خواهند داشت.(۱۱۴)

نکات: این آیه شامل هر کسی است که مانع از آبادی مساجد شود منتهی در صدر اسلام مشرکین و یهود مانع بودند از ذکر خدا و فعلاً خود مسلمین، البتّه بعضی از ایشان. و ﴿مَا كَانَ لَهُمۡ أَن يَدۡخُلُوهَآ إِلَّا خَآئِفِينَ﴾ نیز عام است، زیرا در صدر اسلام یهود و نصاری از سیطرۀ مسلمین وحشت داشتند. ولی زمان ما موحّدین از حضور مساجد می‌ترسند برای سیطرۀ خرافاتیّین و بدگویی وعّاظ و گویندگان. و متصدّیان مساجد، فعلاً یک مشت جهّال موذی و اهل توقّع و اذیّت و آزارند. و می‌توان گفت اکثر مساجد امروزه، مسجد ضِرار است.

﴿وَلِلَّهِ ٱلۡمَشۡرِقُ وَٱلۡمَغۡرِبُۚ فَأَيۡنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجۡهُ ٱللَّهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ وَٰسِعٌ عَلِيمٞ ١١٥﴾ [البقرة: ۱۱۵].

ترجمه: و از برای خدا است مشرق و مغرب؛ پس به هرجا رو کنید، آنجا محل توجّه به سوی خدا است. همانا خدای‌تعالی گشایشگر و دانا است.(۱۱۵)

نکات: لامِ «لِلّه» لام اختصاص است و ملکیّت، یعنی ملک خدا و اختصاص به او دارد هر طرفی از مشرق و مغرب. و خدا مکان ندارد بلکه خالق مکان است، زیرا اگر در یک مکان باشد از سایر مکان‌ها غایب می‌ماند و به اضافه محتاج به مکان می‌شود و خالق مکان قبل از مکان بوده و بی‌مکان است [۳۱۰]. این آیه دلالت دارد که به هر طرف در حال عبادت توجّه کنی همان جا توجّه به خدا است و این حکم برای کسی است که طرف خانۀ کعبه را نداند مانند آنکه در بیابان است و طرف قبله را نمی‌داند، به هر طرف نماز کند اشکالی ندارد و همچنین برای کسی که نماز مستحبّی و یا قرآن می‌خواند و یا دعا به هر طرف رو کند بی‌اشکال است و ﴿وَجۡهُ ٱللَّهِ﴾ ذات او است زیرا وجه در فارسی به معنی صورت است و خدا صورت ندارد و ذاتاً عالم، بینا و شنواست. انسان به توسّط چشم و گوش می‌شنود و توجّه می‌کند، ولی خدا ذاتاً شنوا و بینا است، پس توجّه او به ذات است و وجه او ذات او است [۳۱۱].

﴿وَقَالُواْ ٱتَّخَذَ ٱللَّهُ وَلَدٗاۗ سُبۡحَٰنَهُۥۖ بَل لَّهُۥ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۖ كُلّٞ لَّهُۥ قَٰنِتُونَ ١١٦ بَدِيعُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۖ وَإِذَا قَضَىٰٓ أَمۡرٗا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُۥ كُن فَيَكُونُ ١١٧﴾ [البقرة: ۱۱۶-۱۱۷].

ترجمه: و گفتند: خدا فرزند گرفته. او منزّه است. بلکه ملک اوست آنچه در آسمانها و زمین است، همه برای او خاضع و فرمانبردارند(۱۱۶) او بدون سابقه و بدون نقشۀ قبلی ایجاد کرده آسمان‌ها و زمین را و چون بخواهد چیزی ایجاد کند، همانا می‌گوید باش آن چیز می‌شود.(۱۱۷)

نکات: فاعل «قالوا» یهود و نصاری می‌باشند که یهود گفت: «عزير ابن الله» و نصاری گفت: «مسیح ابن الله». ولی خدا منزّه است. زیرا از ذات خدا چیزی صادر و تولید نمی‌شود، بلکه تمام موجودات به اراده و به امر ﴿كُن﴾ ایجاد شده و فرقی بین پیغمبر و غیر او در این جهت نیست. به اضافه کسی که فرزند دارد، باید خود فرزند دیگری باشد و وجود فرزند دلیل بر تجسّم و ترکیب است که حق‌تعالی منزه است. و کلمۀ «بدیع» [۳۱۲] دلالت دارد که خلقت آسمان و زمین تازه و بدون نقشۀ قبلی بوده. وجملۀ: ﴿وَإِذَا قَضَىٰٓ أَمۡرٗا...﴾ دلالت دارد که خلقت الهی به زحمت، مشقّت، حرکت، اعضا و جوارح نیست، بلکه به صرف اراده است. و مقصود از جملۀ: ﴿كُن فَيَكُونُ﴾ لفظ و صوت نیست بلکه اراده عین ایجاد است نه مقدّمۀ آن.

﴿وَقَالَ ٱلَّذِينَ لَا يَعۡلَمُونَ لَوۡلَا يُكَلِّمُنَا ٱللَّهُ أَوۡ تَأۡتِينَآ ءَايَةٞۗ كَذَٰلِكَ قَالَ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِهِم مِّثۡلَ قَوۡلِهِمۡۘ تَشَٰبَهَتۡ قُلُوبُهُمۡۗ قَدۡ بَيَّنَّا ٱلۡأٓيَٰتِ لِقَوۡمٖ يُوقِنُونَ ١١٨ إِنَّآ أَرۡسَلۡنَٰكَ بِٱلۡحَقِّ بَشِيرٗا وَنَذِيرٗاۖ وَلَا تُسۡ‍َٔلُ عَنۡ أَصۡحَٰبِ ٱلۡجَحِيمِ ١١٩﴾ [البقرة: ۱۱۸-۱۱۹].

ترجمه: و آنانکه نمی‌دانند، گفتند: چرا خدای‌تعالی با ما سخن نمی‌گوید و یا چرا برای ما نشانه‌‌ای نمی‌آورد، آنان‌که قبل از ایشان بودند نیز همین سخن را گفتند، دلها و درکشان شبیه یکدیگر است. به تحقیق ما آیات را برای اهل یقین بیان کردیم(۱۱۸) به راستی که ما تو را فرستادیم به حق برای بشارت و انذار و تو مسؤول اهل آتش دوزخ نیستی.(۱۱۹)

نکات: یکی از اعتراضات کفّار این بوده که چرا خدا با ما سخن نمی‌گوید و یا چرا برای ما معجزاتی نمی‌آورد، معلوم می‌شود، رسول خداص جز قرآن معجزۀ دیگری نداشته [۳۱۳]. وکلمۀ: ﴿بَشِيرٗا وَنَذِيرٗا﴾ دلالت دارد که رسول خداص فقط برای بشارت و انذار آمده و متصدّی کار دیگری از طرف خدا نیست و خواسته‌های مردم به او مربوط نیست. و اگر کسی کلام خدا را نپذیرد و رسول او را همه کاره و مدیر جهان بداند رسول خداص مسؤول گمراهی او نیست.

﴿وَلَن تَرۡضَىٰ عَنكَ ٱلۡيَهُودُ وَلَا ٱلنَّصَٰرَىٰ حَتَّىٰ تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمۡۗ قُلۡ إِنَّ هُدَى ٱللَّهِ هُوَ ٱلۡهُدَىٰۗ وَلَئِنِ ٱتَّبَعۡتَ أَهۡوَآءَهُم بَعۡدَ ٱلَّذِي جَآءَكَ مِنَ ٱلۡعِلۡمِ مَا لَكَ مِنَ ٱللَّهِ مِن وَلِيّٖ وَلَا نَصِيرٍ ١٢٠﴾ [البقرة: ۱۲۰].

ترجمه: ونصاری و یهود هرگز از تو خوشنود نشوند تا وقتی که پیرو ملّت ایشان شوی. بگو هدایتِ خدا فقط هدایت است و اگر پس از اینکه به تو علم دادیم پیروی میل ایشان کنی، برای تو از طرف خدا سرپرست و یاوری نیست.(۱۲۰)

نکات: جملۀ: ﴿إِنَّ هُدَى ٱللَّهِ هُوَ ٱلۡهُدَىٰ﴾ که کلمۀ هو فاصله شده بین اسم و خبر دلالت بر حصر دارد، یعنی هدایت الهی فقط هدایت است و اگر کسی از کلام خدا و هدایت او بهره‌مند نشود، به کلام رسول، سایر اولیا و علما هدایت نخواهد شد. و خود رسول خدا نیز به کلام خدا هدایت ‌یافته چنانکه در قرآن آمده: ﴿وَإِنِ ٱهۡتَدَيۡتُ فَبِمَا يُوحِيٓ إِلَيَّ رَبِّيٓ﴾. و رسول خداص مأمور است به توسّط کلام خدا دیگران را هدایت کند چنانچه آیات آن خواهد آمد.

﴿ٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ يَتۡلُونَهُۥ حَقَّ تِلَاوَتِهِۦٓ أُوْلَٰٓئِكَ يُؤۡمِنُونَ بِهِۦۗ وَمَن يَكۡفُرۡ بِهِۦ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡخَٰسِرُونَ ١٢١﴾ [البقرة: ۱۲۱].

ترجمه: و آنان‌که به ایشان کتاب دادیم و آن طوری‌که سزاوار تلاوت باشد آن‌ را تلاوت می‌کنند، آنان به آن ایمان می‌آورند و کسانی‌که به آن کافر شوند، خود زیان‌کارند.(۱۲۱)

نکات: مقصود از ﴿يَتۡلُونَهُۥ حَقَّ تِلَاوَتِهِۦٓ﴾، اصحاب رسول خدایند و حقّ تلاوت این است که با تدبّر و تفکّر بخواند و بفهمد و به آن عمل کند، در این صورت قدردانی از قرآن کرده و إلاّ از زیان‌کاران خواهد بود. علی÷ فروده اصحاب رسول خدا قرآن را خوب گرفتند وآن را یاری نمودند (به خطبۀ ۱۲۱ نهج‌البلاغه چاپ بیروت – ۱۳۸۷ ه‍. ق رجوع شود).

﴿يَٰبَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ ٱذۡكُرُواْ نِعۡمَتِيَ ٱلَّتِيٓ أَنۡعَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ وَأَنِّي فَضَّلۡتُكُمۡ عَلَى ٱلۡعَٰلَمِينَ ١٢٢ وَٱتَّقُواْ يَوۡمٗا لَّا تَجۡزِي نَفۡسٌ عَن نَّفۡسٖ شَيۡ‍ٔٗا وَلَا يُقۡبَلُ مِنۡهَا عَدۡلٞ وَلَا تَنفَعُهَا شَفَٰعَةٞ وَلَا هُمۡ يُنصَرُونَ ١٢٣﴾ [البقرة: ۱۲۲-۱۲۳].

ترجمه: ای بنی‌اسرائیل، نعمتی که به شما دادم به یاد آرید و متذکّر باشید که شما را برتری دادم بر جهانیان (۱۲۲) و بترسید از روزی که هیچ کس را عوض دیگری جزاء نمی‌دهند و از کسی فدایی پذیرفته نشود و کسی را شفاعت بهره ندهد و نه ایشان یاری شوند.(۱۲۳)

نکات: مقصود از ﴿عَٰلَمِينَ﴾ اصناف مردم زمان خودشان است. و یکی از آیاتی که در آن نفی شفاعت، رشوه و پارتی شده، برای قیامت، این آیه است [۳۱۴]. اگر کسی بگوید این نفی نسبت به بنی‌اسرائیل است، جواب این است که اولاً آیه مطلق است. ثانیاً در آیۀ ۲۵۴ همین سوره نسبت به مؤمنین نیز نفی شده.

﴿۞وَإِذِ ٱبۡتَلَىٰٓ إِبۡرَٰهِ‍ۧمَ رَبُّهُۥ بِكَلِمَٰتٖ فَأَتَمَّهُنَّۖ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامٗاۖ قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِيۖ قَالَ لَا يَنَالُ عَهۡدِي ٱلظَّٰلِمِينَ ١٢٤﴾ [البقرة: ۱۲۴].

ترجمه: و چون پروردگارِ ابراهیم او را به فرمانها ودستوراتی آزمایش نمود واو آنها را به‌‌طورکامل

انجام داد، خدا فرمود من تو را برای مردم امام قرار دادم، ابراهیم گفت و بعضی از فرزندانم را نیز(امام قرار ده)، خدا فرمود عهد من به ستمگران نمی‌رسد.(۱۲۴)

نکات: فرمانهای الهی که ابراهیم به آن آزمایش شده فرمان انفاق مال، جان و اولاد بوده در راه حق: «إِنَّ إبراهیمَ كَانَ مِنْ الفتیان لِأَنَّهُ سَلَّمَ قَلْبَهُ للإیمانِ، وَلِسَانَهُ لِلبُرْهَانِ، وَبَدَنَهُ للنّیرانِ، وَوَلَدَهُ للقُربانِ، وَمَالَهُ للضّیفانِ» [۳۱۵]. و لذا خدا او را پیشوای مردم نمود و به اضافه بر امامت او را اسوه قرار داد برای مسلمین. و مخفی نماند هر پیغمبری دارای مقام امامت است طبق نصّ قرآن سورۀ انبیاء و این امامت یکی از فروع طبیعی نبوت و از شؤون آن می‌باشد و مقامی بالاتر نیست چنانکه غُلاة شیعه خیال کرده‌اند و اخباری نیز جعل نموده‌اند. و امّا امامت غیر انبیاء به جعل الهی نیست بلکه طبق آیۀ ۷۴ سورۀ فرقان هر کس می‌تواند زحمت کشد و خود را به مقام امامت متّقین برساند و ذریّۀ ابراهیم طبق آیۀ ۸۴ سورۀ انعام حضرت داود، سلیمان، ایّوب، یوسف، موسی و سایر انبیاء مذکور در آیات می‌باشند که به امامت و نبوّت رسیدند. و جعل در این آیه به طریق وحی الهی می‌باشد مانند: ﴿وَجَعَلۡنَٰهُمۡ أَئِمَّةٗ يَهۡدُونَ بِأَمۡرِنَا وَأَوۡحَيۡنَآ إِلَيۡهِمۡ...﴾.

﴿وَإِذۡ جَعَلۡنَا ٱلۡبَيۡتَ مَثَابَةٗ لِّلنَّاسِ وَأَمۡنٗا وَٱتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبۡرَٰهِ‍ۧمَ مُصَلّٗىۖ وَعَهِدۡنَآ إِلَىٰٓ إِبۡرَٰهِ‍ۧمَ وَإِسۡمَٰعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيۡتِيَ لِلطَّآئِفِينَ وَٱلۡعَٰكِفِينَ وَٱلرُّكَّعِ ٱلسُّجُودِ ١٢٥ وَإِذۡ قَالَ إِبۡرَٰهِ‍ۧمُ رَبِّ ٱجۡعَلۡ هَٰذَا بَلَدًا ءَامِنٗا وَٱرۡزُقۡ أَهۡلَهُۥ مِنَ ٱلثَّمَرَٰتِ مَنۡ ءَامَنَ مِنۡهُم بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِۚ قَالَ وَمَن كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُۥ قَلِيلٗا ثُمَّ أَضۡطَرُّهُۥٓ إِلَىٰ عَذَابِ ٱلنَّارِۖ وَبِئۡسَ ٱلۡمَصِيرُ ١٢٦ وَإِذۡ يَرۡفَعُ إِبۡرَٰهِ‍ۧمُ ٱلۡقَوَاعِدَ مِنَ ٱلۡبَيۡتِ وَإِسۡمَٰعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلۡ مِنَّآۖ إِنَّكَ أَنتَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡعَلِيمُ ١٢٧ رَبَّنَا وَٱجۡعَلۡنَا مُسۡلِمَيۡنِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَآ أُمَّةٗ مُّسۡلِمَةٗ لَّكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبۡ عَلَيۡنَآۖ إِنَّكَ أَنتَ ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ ١٢٨ رَبَّنَا وَٱبۡعَثۡ فِيهِمۡ رَسُولٗا مِّنۡهُمۡ يَتۡلُواْ عَلَيۡهِمۡ ءَايَٰتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡحِكۡمَةَ وَيُزَكِّيهِمۡۖ إِنَّكَ أَنتَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡحَكِيمُ ١٢٩﴾

[البقرة: ۱۲۵-۱۲۹].

ترجمه: وبه یاد آور هنگامی که ما خانۀ کعبه را برای بهرۀ مردم و برای امن مرجع قرار دادیم و دستور دادیم که از مقام ابراهیم جای نماز برگیرید و پیمان ما به ابراهیم و اسماعیل این بود که خانۀ مرا برای طواف‌کنندگان، اعتکاف‌داران و نمازگزاران که رکوع و سجود دارند پاک نمایید(۱۲۵) و چون ابراهیم گفت: پروردگارا، این شهر را برای هر کس از اهل آن که ایمان به خدا و روز قیامت آورد محلّ امن قرار ده و اهل آن‌را از میوه‌جات روزی بده، خدا فرمود هر کس کافر شود او را بهرۀ کمی‌ می‌دهم. سپس او را به ناچار به سوی عذاب آتش می‌کشم و بد جایی است آتش برای ورود(۱۲۶) و یاد آر وقتی که ابراهیم و اسماعیل ستونهای کعبه را بر افراشتند و گفتند: پروردگارا، از ما بپذیر، به راستی که فقط تو شنوا و دانایی(۱۲۷) پروردگارا و ما را دو نفر تسلیم شونده و مسلِم برای خود قرار ده و از فرزندان ما امّتی را مسلِم برای خود قرار ده و راه عبادت و طاعتها را به ما بنما و بر ما لطف کن و توبۀ ما را بپذیر، زیرا تویی توبه‌پذیر و رحیم(۱۲۸) پروردگارا، و برانگیز در میان اولاد ما رسولی از خودشان که آیات تو را بر ایشان بخواند و کتاب و حکمت به ایشان بیاموزد و ایشان را پاک سازد، زیرا فقط تو عزیز حکیمی.(۱۲۹)

نکات: در این آیات حق‌تعالی یادآوری کرده برای عرب که جدّشان ابراهیم÷ خداپرست بود، بلکه برای تمام مسلمین تذکّر داده که خدا را مانند ابراهیم و اسماعیل عبادت کنید و مانند ایشان تسلیم و مسلمان باشید و خدا را ستایش و نیایش کنید. و مقصود از جملۀ: ﴿وَٱبۡعَثۡ فِيهِمۡ رَسُولٗا...﴾ بعثت خاتم الأنبیاء می‌باشد که وظیفه‌اش طبق این آیات تعلیم و تعلّم بود برای امّتش نه تقلید این و آن.

﴿وَمَن يَرۡغَبُ عَن مِّلَّةِ إِبۡرَٰهِ‍ۧمَ إِلَّا مَن سَفِهَ نَفۡسَهُۥۚ وَلَقَدِ ٱصۡطَفَيۡنَٰهُ فِي ٱلدُّنۡيَاۖ وَإِنَّهُۥ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ لَمِنَ ٱلصَّٰلِحِينَ ١٣٠ إِذۡ قَالَ لَهُۥ رَبُّهُۥٓ أَسۡلِمۡۖ قَالَ أَسۡلَمۡتُ لِرَبِّ ٱلۡعَٰلَمِينَ ١٣١ وَوَصَّىٰ بِهَآ إِبۡرَٰهِ‍ۧمُ بَنِيهِ وَيَعۡقُوبُ يَٰبَنِيَّ إِنَّ ٱللَّهَ ٱصۡطَفَىٰ لَكُمُ ٱلدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنتُم مُّسۡلِمُونَ ١٣٢﴾ [البقرة: ۱۳۰-۱۳۲].

ترجمه: و کیست که از ملّت و آئین ابراهیم اعراض کند مگر آنکه خود سفیه باشد و هر آینه ما او را در دنیا برگزیدیم و محقّقاً او در آخرت از شایستگان است(۱۳۰) ابراهیم آنگاه برگزیده شد که پروردگارش به او گفت: مطیع فرمان باش، گفت: من تسلیم پروردگار جهانیانم(۱۳۱) و ابراهیم فرزندانش را به آن اطاعت و تسلیم سفارش کرد و یعقوب نیز سفارش کرد، که ای فرزندان من خدا برای شما این دین را انتخاب کرده پس البتّه نمیرید مگر آنکه در حال مرگ هم مسلمان و تسلیم امر حق باشید.(۱۳۲)

نکات: مقصود از ملّت ابراهیم که فرموده هر کس از آن اعراض کند سفیه است، همان آئین یکتاپرستی و تسلیم امر خدا بودن است و نیز خصال ده‌گانه است که از رسول خداص رسیده و فرمود در سنّت حضرت ابراهیم ده چیز است که در شرع اسلام نیز سنّت است: پنج عدد آن در سر و پنج عدد آن در پیکر است، آنها که در سر است مضمضه، استنشاق، گذاشتن ریش، چیدن موی شارب و مسواک است، و امّا آنها که در پیکر است ختنه، نوره کشیدن، ناخن‌گرفتن و موی زیر بغل را برطر‌ف‌ کردن و به آب تطهیر‌کردن. و بعضی گفته‌اند در آئین او به سی خصلت امر شده. به هر حال سنّت ابراهیم یکتاپرستی و تسلیم احکام خدا بودن است. و جملۀ: ﴿وَوَصَّىٰ بِهَآ...﴾ دلالت دارد که دین حضرت ابراهیم و اسماعیلإ اسلام بوده و نیز دلالت دارد بر اینکه بر هر عاقلی لازم است اولاد خود را سفارش و وصیّت کند به حفظ دین و به اهمّیّت اسلام.

﴿أَمۡ كُنتُمۡ شُهَدَآءَ إِذۡ حَضَرَ يَعۡقُوبَ ٱلۡمَوۡتُ إِذۡ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعۡبُدُونَ مِنۢ بَعۡدِيۖ قَالُواْ نَعۡبُدُ إِلَٰهَكَ وَإِلَٰهَ ءَابَآئِكَ إِبۡرَٰهِ‍ۧمَ وَإِسۡمَٰعِيلَ وَإِسۡحَٰقَ إِلَٰهٗا وَٰحِدٗا وَنَحۡنُ لَهُۥ مُسۡلِمُونَ ١٣٣ تِلۡكَ أُمَّةٞ قَدۡ خَلَتۡۖ لَهَا مَا كَسَبَتۡ وَلَكُم مَّا كَسَبۡتُمۡۖ وَلَا تُسۡ‍َٔلُونَ عَمَّا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ١٣٤ وَقَالُواْ كُونُواْ هُودًا أَوۡ نَصَٰرَىٰ تَهۡتَدُواْۗ قُلۡ بَلۡ مِلَّةَ إِبۡرَٰهِ‍ۧمَ حَنِيفٗاۖ وَمَا كَانَ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ ١٣٥ قُولُوٓاْ ءَامَنَّا بِٱللَّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيۡنَا وَمَآ أُنزِلَ إِلَىٰٓ إِبۡرَٰهِ‍ۧمَ وَإِسۡمَٰعِيلَ وَإِسۡحَٰقَ وَيَعۡقُوبَ وَٱلۡأَسۡبَاطِ وَمَآ أُوتِيَ مُوسَىٰ وَعِيسَىٰ وَمَآ أُوتِيَ ٱلنَّبِيُّونَ مِن رَّبِّهِمۡ لَا نُفَرِّقُ بَيۡنَ أَحَدٖ مِّنۡهُمۡ وَنَحۡنُ لَهُۥ مُسۡلِمُونَ ١٣٦ فَإِنۡ ءَامَنُواْ بِمِثۡلِ مَآ ءَامَنتُم بِهِۦ فَقَدِ ٱهۡتَدَواْۖ وَّإِن تَوَلَّوۡاْ فَإِنَّمَا هُمۡ فِي شِقَاقٖۖ فَسَيَكۡفِيكَهُمُ ٱللَّهُۚ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡعَلِيمُ ١٣٧﴾ [البقرة: ۱۳۳-۱۳۷].

ترجمه: آیا شما حاضر بودید هنگامی که یعقوب را مرگ دررسید؟ وقتی که به فرزندان خود گفت: پس از من چه می‌پرستید؟ گفتند: معبود تو و پدران تو ابراهیم، اسماعیل و اسحاق را که معبود واحد است می‌پرستیم و ما مطیع فرمان اوییم(۱۳۳) آنان امّتی بودند که درگذشتند، هر چه کردند متعلّق به خودشان است و آنچه شما می‌کنید متعلّق به شماست و شما مسؤل اعمال ایشان نباشید (۱۳۴) و گفتند: یهودی و یا نصاری باشید تا هدایت یابید. بگو بلکه ملّت و آئین معتدل ابراهیم را پیرویم و او از مشرکین نبود و آئین او آلوده به شرک نیست (۱۳۵) بگویید به خدا و آنچه به ما و آنچه به ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب و اسباط نازل شده و آنچه به موسی و عیسی داده شده و به آنچه به پیمبران از طرف پروردگارشان داده شده ایمان داریم و بین احدی از ایشان فرق نمی‌گذاریم و ما تسلیم امر خداییم(۱۳۶) پس اگر ایشان به مانند آنچه شما به آن ایمان آورده‌اید ایمان آوردند، پس به تحقیق هدایت یافته‌اند و راه صحیح را شناخته‌اند و اگر اعراض کردند، پس همانا ایشان قصد خلاف دارند و به همین زودی خدای تعالی تو را از شرّ ایشان کفایت می‌کند و او شنوای دانا است. (۱۳۷)

نکات: از این آیات روشن می‌شود که دین تمام انبیاء، اسلام بوده. و جملۀ: ﴿وَمَا كَانَ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِينَ﴾ دلالت دارد که دین یهود و نصاری آلوده به شرک شده. و مقصود از اسباط نواده‌های یعقوب‌اند که معلوم می‌شود بعضی از ایشان پیغمبر بوده‌اند و یا اینکه کتاب حضرت ابراهیم÷ کتاب ایشان بوده، چنانکه کتاب محمدص کتاب أمّت او نیز می‌باشد. و جملۀ: ﴿لَا نُفَرِّقُ...﴾ دلالت دارد که مسلمان باید کتب تمام أنبیاء را بپذیرد و به همه ایمان داشته باشد.

﴿صِبۡغَةَ ٱللَّهِ وَمَنۡ أَحۡسَنُ مِنَ ٱللَّهِ صِبۡغَةٗۖ وَنَحۡنُ لَهُۥ عَٰبِدُونَ ١٣٨ قُلۡ أَتُحَآجُّونَنَا فِي ٱللَّهِ وَهُوَ رَبُّنَا وَرَبُّكُمۡ وَلَنَآ أَعۡمَٰلُنَا وَلَكُمۡ أَعۡمَٰلُكُمۡ وَنَحۡنُ لَهُۥ مُخۡلِصُونَ ١٣٩ أَمۡ تَقُولُونَ إِنَّ إِبۡرَٰهِ‍ۧمَ وَإِسۡمَٰعِيلَ وَإِسۡحَٰقَ وَيَعۡقُوبَ وَٱلۡأَسۡبَاطَ كَانُواْ هُودًا أَوۡ نَصَٰرَىٰۗ قُلۡ ءَأَنتُمۡ أَعۡلَمُ أَمِ ٱللَّهُۗ وَمَنۡ أَظۡلَمُ مِمَّن كَتَمَ شَهَٰدَةً عِندَهُۥ مِنَ ٱللَّهِۗ وَمَا ٱللَّهُ بِغَٰفِلٍ عَمَّا تَعۡمَلُونَ ١٤٠ تِلۡكَ أُمَّةٞ قَدۡ خَلَتۡۖ لَهَا مَا كَسَبَتۡ وَلَكُم مَّا كَسَبۡتُمۡۖ وَلَا تُسۡ‍َٔلُونَ عَمَّا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ ١٤١﴾

[البقرة: ۱۳۸-۱۴۱].

ترجمه: بگویید رنگ خدا داریم (فطرت ایمانی و اسلام) و کیست نیکوتراز خدا از جهت رنگ آمیزی؟ و ما او را بندگانیم(۱۳۸) بگو: آیا دربارۀ خدای یکتا باما مجادله و مخاصمه می‌کنید، و حال آنکه خدا پروردگار ما و پروردگار شماست و برای ما اعمال ما و برای شما اعمال شما و ما به خدا ایمان خالص داریم(۱۳۹) یا می‌گویید که ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب و اسباط، یهودی و یا نصرانی بودند، بگو آیا شما داناتر می‌باشید یا خدا؟ و کیست ظالم‌تر از آنکه شهادتی که نزد اوست از خدا، کتمان کند؟ و خدا از آنچه بکنید غافل نیست (۱۴۰) اینان امتی بودند که در گذشتند، هر چه کردند مال خودشان است و آنچه شما می‌کنید متعلق به شماست و شما مسؤل اعمال آنان نیستید.(۱۴۱)

نکات: این آیات دلالت دارد که افتخار به خوبی گذشتگان از اولیا، صلحا و یا سلاطین کار صحیحی نیست و مورد نهی الهی است و همچنین بدگویی به گذشتگان و تنقید از اعمال ایشان، عمل خوبی نیست و نباید تاریخ گذشتگان را بهانه کرد برای جنگ و غوغا، مانند مسلمین زمان ما که مورد ظلم، ستم و استعمار دشمنان دین می‌باشند و در عین حال پرداخته‌اند به مدّاحی و یا بدگوئی مردم صدر اسلام و به همین عناوین ایجاد تفرقه و نفاق میان مسلمین کرده و پس از هزار سال، نزاع در حکمرانی گذشتگان دارند، ولی خود در تحت حکومت دشمنان اسلام‌اند.

﴿۞سَيَقُولُ ٱلسُّفَهَآءُ مِنَ ٱلنَّاسِ مَا وَلَّىٰهُمۡ عَن قِبۡلَتِهِمُ ٱلَّتِي كَانُواْ عَلَيۡهَاۚ قُل لِّلَّهِ ٱلۡمَشۡرِقُ وَٱلۡمَغۡرِبُۚ يَهۡدِي مَن يَشَآءُ إِلَىٰ صِرَٰطٖ مُّسۡتَقِيمٖ ١٤٢ وَكَذَٰلِكَ جَعَلۡنَٰكُمۡ أُمَّةٗ وَسَطٗا لِّتَكُونُواْ شُهَدَآءَ عَلَى ٱلنَّاسِ وَيَكُونَ ٱلرَّسُولُ عَلَيۡكُمۡ شَهِيدٗاۗ وَمَا جَعَلۡنَا ٱلۡقِبۡلَةَ ٱلَّتِي كُنتَ عَلَيۡهَآ إِلَّا لِنَعۡلَمَ مَن يَتَّبِعُ ٱلرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَىٰ عَقِبَيۡهِۚ وَإِن كَانَتۡ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى ٱلَّذِينَ هَدَى ٱللَّهُۗ وَمَا كَانَ ٱللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَٰنَكُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ بِٱلنَّاسِ لَرَءُوفٞ رَّحِيمٞ ١٤٣﴾

[البقرة: ۱۴۲-۱۴۳].

ترجمه: بی‌خردان خواهند گفت: که چه باعث شده که مسلمین از قبله‌ای که بر آن بودند روی‌گردانیدند؟ بگو مشرق و مغرب مال خداست، خدا هر کس را بخواهد به راه راست هدایت می‌کند (۱۴۲) و بدین‌گونه شما را امّت میانه‌رو قرار دادیم تا اینکه شما گواهان بر مردم و رسول گواه بر شما باشد. و قبله‌ای را که تو بر آن بودی قرار ندادیم مگر برای آنکه بدانیم و جدا سازیم کسی را که پیروی این رسول می‌کند از آن کسی که به قهقرا به کفر خود بر می‌گردد و اگرچه تغییر قبله بس‌گران بوده جُز بر کسانی که خدا هدایتشان نموده و چنین نبوده که خدا ایمان شما را ضایع گرداند به تحقیق خدا نسبت به مردم البتّه رئوف و رحیم است.(۱۴۳)

نکات: رسول خداص تا به سال دوم هجرت رو به بیت‌المقدس نماز می‌خواند. سال دوم پانزدهم رجب بود که آیۀ تغییر قبله به سوی کعبه نازل شد. و سبب تغییر قبله به حسب ظاهر این بود که یهودیان می‌گفتند محمّدص بر دین یهود است زیرا به قبلۀ ایشان توجّه دارد رسول خداص از خدای‌تعالی جواب آنان را خواست و بی‌میل نبود که کعبه قبله‌گاه مسلمین گردد، لذا خدا او را اجابت کرد و این تغییر باعث خوشحالی عدّه‌ای و طعن عدۀ دیگر و عیب‌جوئی آنان شد. و مقصود از ﴿أُمَّةٗ وَسَطٗا﴾ امّت میانه‌رو و معتدل می‌باشد که نه در حدّ افراط باشد و نه در حدّ تفریط، نه مانند یهودیان حریص به دنیاداری و نه مانند نصاری تارک دنیا باشند و در معبد و صومعه به عبادت و ریاضت پردازند. و مقصود از جملۀ: ﴿لِّتَكُونُواْ شُهَدَآءَ عَلَى ٱلنَّاسِ﴾ این نیست که شما مسلمین از تمام عبادتها و یا معصیتهای مردم حتّی در خفاء مطلع باشید و شهادت دهید و رسول خدا هم نسبت به شما چنین باشد چنانکه بعضی از خرمقدّسین غُلاۀ تصوّر کرده‌اند، در حالیکه اطّلاع و تجسّس از اعمال مردم حرام است. بلکه مقصود این است که چون شما امّت معتدل هستید باید ناظر جامعه باشید و امر به معروف و نهی از منکر نمایید تا زنده و مکلّفید. و شهادت رسول نیز چنین است که تا زنده است باید متوجّه اصلاح امّت باشد نه اینکه پس از وفات از اعمال خلاف مطّلع گردد و همواره غصّه بخورد و عالم برزخ را دارالمصیبه نماید و خدا هم کشّاف العیوب مردم شود و لذا در قرآن فرموده: ﴿وَكَفَىٰ بِرَبِّكَ بِذُنُوبِ عِبَادِهِۦ خَبِيرَۢا بَصِيرٗا﴾ و خدا مطّلع بر احوال بندگان است و کسی شریک در صفات او نیست. پس کلمۀ شهادت در این آیه مکرّر شده، یک مرتبه برای مردم و یک مرتبه برای رسول و این دو شهادت به قرینۀ یکدیگر به یک معنی است، شهادت مؤمنین هر طوری باشد شهادت رسول نیز همان‌گونه است ویک کلمه را نمی‌توان در یک آیه دو جور معنی کرد. و مقصود از جملۀ: ﴿ٱلۡقِبۡلَةَ ٱلَّتِي كُنتَ عَلَيۡهَآ﴾ بیت‌المقدّس است و این تغییر موجب شکّ اشخاص ضعیف‌الإیمان و منافقان گردید و گفتند اگر قبلۀ اوّلیّه و نمازهایی که به طرف آن خوانده شده صحیح است، پس قبلۀ دوّم صحیح نیست و اگر دوّم صحیح است، پس آنانکه قبل از تغییر قبل فوت کرده‌اند ونمازهایی که خوانده‌اند چه می‌شود و بی‌اجر می‌گردد، خدا در جواب فرموده: ﴿وَمَا كَانَ ٱللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَٰنَكُمۡ﴾ اجر نمازهای سابق ضایع نمی‌گردد.

﴿قَدۡ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجۡهِكَ فِي ٱلسَّمَآءِۖ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبۡلَةٗ تَرۡضَىٰهَاۚ فَوَلِّ وَجۡهَكَ شَطۡرَ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِۚ وَحَيۡثُ مَا كُنتُمۡ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمۡ شَطۡرَهُۥۗ وَإِنَّ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ لَيَعۡلَمُونَ أَنَّهُ ٱلۡحَقُّ مِن رَّبِّهِمۡۗ وَمَا ٱللَّهُ بِغَٰفِلٍ عَمَّا يَعۡمَلُونَ ١٤٤ وَلَئِنۡ أَتَيۡتَ ٱلَّذِينَ أُوتُواْ ٱلۡكِتَٰبَ بِكُلِّ ءَايَةٖ مَّا تَبِعُواْ قِبۡلَتَكَۚ وَمَآ أَنتَ بِتَابِعٖ قِبۡلَتَهُمۡۚ وَمَا بَعۡضُهُم بِتَابِعٖ قِبۡلَةَ بَعۡضٖۚ وَلَئِنِ ٱتَّبَعۡتَ أَهۡوَآءَهُم مِّنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَكَ مِنَ ٱلۡعِلۡمِ إِنَّكَ إِذٗا لَّمِنَ ٱلظَّٰلِمِينَ ١٤٥ ٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ يَعۡرِفُونَهُۥ كَمَا يَعۡرِفُونَ أَبۡنَآءَهُمۡۖ وَإِنَّ فَرِيقٗا مِّنۡهُمۡ لَيَكۡتُمُونَ ٱلۡحَقَّ وَهُمۡ يَعۡلَمُونَ ١٤٦ ٱلۡحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ ٱلۡمُمۡتَرِينَ ١٤٧﴾ [البقرة: ۱۴۴-۱۴۷].

ترجمه: ما توجه تو را در اطراف آسمان محققا می‌بینیم؛ پس البتّه تو را به طرف قبله‌ای که می‌پسندی می‌گردانیم. پس بگردان روی خود را به جانب مسجدالحرام؛ و هرجا باشید، روی خود را به جانب آن بگردانید. و محقّقاً کسانی که دارای کتابند، به خوبی می‌دانند که این تغییر قبله حق است. و خدا از کردار ایشان غافل نیست(۱۴۴) و محقّق بدان هر دلیل و برهانی برای أهل کتاب بیاوری، پیروی قبلۀ تو را نکنند و تو(نیز) پیروی قبلۀ آنان نخواهی کرد و بعضی از ایشان تابع قبلۀ بعض دیگر نیستند (یهود تابع قبلۀ نصاری نیست و نصاری تابع قبلۀ یهود نیست). و اگر پس از آنکه مقداری از دانش برای تو آمده، پیروی آراء ایشان کنی، محقّقاً در این صورت از ستمگران خواهی بود(۱۴۵) آنان که به ایشان کتاب داده‌ایم، می‌شناسند این رسول (و یا این کتاب) را چنانکه فرزندان خود را می‌شناسند و محقّق است که گروهی از ایشان حق را کتمان می‌کنند در صورتی‌که می‌دانند (۱۴۶) این حق از طرف پروردگار تو است، پس البتّه از اهل شک مباش.(۱۴۷)

نکات: جملۀ: ﴿قِبۡلَةٗ تَرۡضَىٰهَا﴾ دلالت دارد که رسول خداص میل داشت قبلۀ او خانۀ کعبه باشد، زیرا محلِّ عبادت جدش ابراهیم بوده. و کلمۀ: ﴿شَطۡرَ ٱلۡمَسۡجِدِ﴾ دلالت دارد که توجّه اشخاص دور از مکه لازم نیست به عین کعبه باشد، بلکه توجّه اگر به جانب و طرف کعبه باشد کافی است و لذا در حدیث آمده که: «الْبَيْتُ قِبْلَةُ الْمَسْجِدِ وَالْمَسْجِدُ قِبْلَةُ مَكَّةَ وَمَكَّةُ قِبْلَةُ الْحَرَمِ وَالْحَرَمُ قِبْلَةُ الدُّنْيَا» [۳۱۶]. و حرم که تقریباً چهار فرسخ در چهار فرسخ است قبلۀ اهل دنیا می‌باشد. و جملۀ: ﴿وَلَئِنِ ٱتَّبَعۡتَ أَهۡوَآءَهُم...﴾ دلالت دارد. بر اینکه عالم نباید تابع آراء جهّال باشد و هر چه جهّال می‌پسندند، او به سخن و یا به سکوت خود امضاء کند، و گر نه به صریح آیه از ستمگران است. متأسّفانه علمای زمان ما چنین هستند و هر چه بدعت وجود دارد در مجالس و محافل به حضور خودشان امضاء می‌کنند، خصوصاً بدعت‌هایی که به نام مذهب و دین میان عوام آمده، بلکه تحسین می‌کنند و اگر کسی بخواهد منع کند با عوام هم سخن می‌شوند و او را می‌کوبند. و کلمۀ: ﴿مِنَ ٱلۡعِلۡمِ﴾ دلالت دارد که رسول خداص مقداری از دانش به او وحی شده و همه چیز را نمی‌داند. و جملۀ: ﴿لَيَكۡتُمُونَ ٱلۡحَقَّ وَهُمۡ يَعۡلَمُونَ﴾ دلالت دارد بر مذمّت علمایی که حق را کتمان می‌کنند برای خاطر عوام، چقدر دعاهای شرک‌آمیز و مقرّرات کفرانگیز در میان آمده و مردم غیر خدا را حاضر و ناظر خود می‌دانند و بندگان خدا را مانند خدا حاضر و قاضی‌الحاجات می‌دانند، در حالی‌که هر کس مختصر آشنایی با قرآن داشته باشد می‌د‌اند این‌ها کفر و شرک است و مع‌ذلک کتمان شده. جملۀ: ﴿فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ ٱلۡمُمۡتَرِينَ﴾ دلالت دارد که اگر دید‌ی اکثر مردم از عالم و جاهل به راه باطل می‌روند، نباید از راه حق تردید کنی [۳۱۷] و ممکن است رسول خداص که بشری بوده مانند سایر افراد بشر تردید و خلجانی در ذهنش پیدا شده که خدا او را نهی کرده است.

﴿وَلِكُلّٖ وِجۡهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَاۖ فَٱسۡتَبِقُواْ ٱلۡخَيۡرَٰتِۚ أَيۡنَ مَا تَكُونُواْ يَأۡتِ بِكُمُ ٱللَّهُ جَمِيعًاۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ ١٤٨ وَمِنۡ حَيۡثُ خَرَجۡتَ فَوَلِّ وَجۡهَكَ شَطۡرَ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِۖ وَإِنَّهُۥ لَلۡحَقُّ مِن رَّبِّكَۗ وَمَا ٱللَّهُ بِغَٰفِلٍ عَمَّا تَعۡمَلُونَ ١٤٩ وَمِنۡ حَيۡثُ خَرَجۡتَ فَوَلِّ وَجۡهَكَ شَطۡرَ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِۚ وَحَيۡثُ مَا كُنتُمۡ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمۡ شَطۡرَهُۥ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيۡكُمۡ حُجَّةٌ إِلَّا ٱلَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنۡهُمۡ فَلَا تَخۡشَوۡهُمۡ وَٱخۡشَوۡنِي وَلِأُتِمَّ نِعۡمَتِي عَلَيۡكُمۡ وَلَعَلَّكُمۡ تَهۡتَدُونَ ١٥٠﴾ [البقرة: ۱۴۸-۱۵۰].

ترجمه: و برای هر امّتی جهتی است که بدان توجه دارند؛ پس شما بشتابید به خیرات، که هرجا باشید خدا (درقیامت) شما را می‌آورد و جمع می‌کند زیرا خدا بر هر چیز تواناست(۱۴۸) و از هر جا بیرون آمدی، روی خود را بگردان به جانب مسجدالحرام و به راستی که این حقیقتی است از امر پروردگارت و خدا از آنچه می‌کنید غافل نیست (۱۴۹) و از هرجا بیرون آمدی پس روی خود را به طرف مسجدالحرام کن و (شما مؤمنان نیز) هر جا بودید رو کنید به طرف آن، برای اینکه مردم را حجتی بر ضدّ شما نباشد مگر ستمگران آنان، پس از ایشان نترسید و از من بترسید؛ و برای آنکه نعمتم را بر شما تمام کنم و شاید شما راه یابید.(۱۵۰)

نکات: در این آیات تأکیداتی شده برای توجّه به مسجدالحرام در حال عبادت، برای اینکه مسلمین در مقابل سه دسته از شکّاکین واقع شده بودند مشرکین، یهودیان و منافقین که می‌‌گفتند محمّد خود در امر دین متحیّر است، گاهی به این سو، گاهی به آن سو رو می‌کند، عدّه‌ای می‌گفتند: محمّد می‌خواهد به دین قوم خود یعنی شرک برگردد و همچنین هر‌کس سخنی می‌گفت و لذا خدا برای دلداری و بستن راه تردید بر مسلمین، گاهی به امر خصوصی و گاهی به امر عمومی، مسلمین را وادار کرده، که نعمت خود را بر مسلمین تمام و زبان بدگویان را قطع کند و قبلۀ اجدادی خود را که موجب دلخوشی و وحدت و منافع ایشان است قطعی بدانند و بگونگوها موجب تردیدشان نگردد، زیرا هر قدر دشمن بیشتر اشکال‌تراشی کند انسان باید برای تحکیم حق و روشنی آن بیشتر مقاومت کند.

﴿كَمَآ أَرۡسَلۡنَا فِيكُمۡ رَسُولٗا مِّنكُمۡ يَتۡلُواْ عَلَيۡكُمۡ ءَايَٰتِنَا وَيُزَكِّيكُمۡ وَيُعَلِّمُكُمُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡحِكۡمَةَ وَيُعَلِّمُكُم مَّا لَمۡ تَكُونُواْ تَعۡلَمُونَ ١٥١ فَٱذۡكُرُونِيٓ أَذۡكُرۡكُمۡ وَٱشۡكُرُواْ لِي وَلَا تَكۡفُرُونِ ١٥٢﴾ [البقرة: ۱۵۱-۱۵۲].

ترجمه: (چنان‌که نعمت را بر شما تمام و وسائل هدایت شما را فراهم کردیم)، هم‌چنان در میان شما رسولی از خودتان فرستادیم تا آیات ما را بر شما تلاوت نماید و شما را از آلودگی پاک کند و به شما کتاب خدا و حکمت او را بیاموزد و آنچه نمی‌دانستید به شما یاد دهد(۱۵۱) پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا شکرگزاريد و مرا کفران مکنید.(۱۵۲)

نکات: نعمت الهی شامل حال مسلمین شد که قبلۀ ایشان در بلاد خودشان و رسولی از خودشان آمد تا آیات خدا را بر ایشان تلاوت کند و تعلیم‌شان نماید و از تقلید نجاتشان دهد. ﴿وَيُزَكِّيكُمۡ﴾ دلالت دارد که با اخلاق حسنه ایشان را از رذائل اخلاق دور کند تا به واسطۀ تأسّی به او پاک و پاکیزه شوند و به برکت عدالت او و اصحابش جهانی را به اسلام رغبت دهند. جملۀ «يُعَلِّمُكُمُ» دلیل است بر این‌که کار رسول خداص تعلیم علم کتاب خدا بوده، پس کار علماءِ امّت نیز باید چنین باشد. متأسّفانه علماء امّتِ او در زمان ما تعلیم قرآن ننمودند، بلکه مردم را از قرآن دور و هر یک رساله‌ای از خود نوشته‌ و کتاب خدا را مهجور کرده‌اند، زیرا اگر مردم به کتاب خدا آشنا بودند دیگر احتیاج به رساله‌های ایشان نداشتند و تقلید به جای تعلیم وارد نمی‌شد. و مقصود از جملۀ: ﴿وَيُعَلِّمُكُم مَّا لَمۡ تَكُونُواْ تَعۡلَمُونَ﴾ این است که به واسطۀ وحی، به شما چیزهایی یاد می‌دهد که خود نمی‌توانستید به درس و تحصیل بفهمید، مانند تعلیم صفات و اسماء الهی و عبادت او که بشر نمی‌تواند درک کند مگر به وحی و لذا در جملۀ ﴿فَٱذۡكُرُونِيٓ...﴾ نتیجۀ وحی یادآور شده است.

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱسۡتَعِينُواْ بِٱلصَّبۡرِ وَٱلصَّلَوٰةِۚ إِنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلصَّٰبِرِينَ ١٥٣ وَلَا تَقُولُواْ لِمَن يُقۡتَلُ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ أَمۡوَٰتُۢۚ بَلۡ أَحۡيَآءٞ وَلَٰكِن لَّا تَشۡعُرُونَ ١٥٤ وَلَنَبۡلُوَنَّكُم بِشَيۡءٖ مِّنَ ٱلۡخَوۡفِ وَٱلۡجُوعِ وَنَقۡصٖ مِّنَ ٱلۡأَمۡوَٰلِ وَٱلۡأَنفُسِ وَٱلثَّمَرَٰتِۗ وَبَشِّرِ ٱلصَّٰبِرِينَ ١٥٥ ٱلَّذِينَ إِذَآ أَصَٰبَتۡهُم مُّصِيبَةٞ قَالُوٓاْ إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ ١٥٦ أُوْلَٰٓئِكَ عَلَيۡهِمۡ صَلَوَٰتٞ مِّن رَّبِّهِمۡ وَرَحۡمَةٞۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُهۡتَدُونَ ١٥٧﴾ [البقرة: ۱۵۳-۱۵۷].

ترجمه: ای مؤمنین، در پیشرفت خود، به صبر و نماز یاری جویید، زیرا خدا با صبرکنندگان است (۱۵۳) و به آنانکه در راه خدا کشته می‌شوند مردگان مگویید، بلکه ایشان زنده‌اند، ولیکن شما درک نمی‌کنید(۱۵۴) و البتّه، شما را به مقداری از ترس، گرسنگی، کمی مالها، تلف جانها و میوه‌ها آزمایش می‌کنیم و به پاداش مژده دِه صابران ‌را(۱۵۵) آنان‌که چون مصیبتی به‌ ایشان رسد، گویند ما ملک خداییم و محقّقاً به سوی او رجوع کننده‌ایم(۱۵۶) آنان بر ایشان درودها و رحمت است از پروردگارشان و آنان فقط هدایت‌یافتگانند.(۱۵۷)

نکات: چنانکه در آیۀ ۱۶۹ و ۱۷۰ سورۀ آل عمران خواهد آمد مقصود از احیاء که در این قبیل آیات ذکر شده حیات عالم دیگر است، نه زنده در عالم دنیا و این شهداء و سایر پاکان، زنده به زندگی دنیا نیستند زیرا از بدن خارج و به عالم بقاء رفته‌اند و در عالم فنا نیستند چنانکه خدا فرموده: ﴿عِندَ رَبِّهِمۡ يُرۡزَقُونَ﴾ [۳۱۸] [آل عمران: ۱۶۹] و در آیۀ ۱۲۷ سورۀ انعام فرموده:

﴿لَهُمۡ دَارُ ٱلسَّلَٰمِ عِندَ رَبِّهِمۡ﴾ [۳۱۹] [الأنعام: ۱۲۷].

و در آیۀ ۴ سورۀ انفال فرموده:

﴿لَّهُمۡ دَرَجَٰتٌ عِندَ رَبِّهِمۡ وَمَغۡفِرَةٞ وَرِزۡقٞ كَرِيمٞ﴾ [۳۲۰] [الأنفال: ۴].

و در سورۀ زمر آیۀ ۳۴ فرموده:

﴿لَهُم مَّا يَشَآءُونَ عِندَ رَبِّهِمۡ﴾ [۳۲۱] [الزمر: ۳۴].

و در آیۀ ۱۹ سورۀ حدید مطلق مؤمنین را وعده داد و فرموده:

﴿وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ بِٱللَّهِ وَرُسُلِهِۦٓ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلصِّدِّيقُونَۖ وَٱلشُّهَدَآءُ عِندَ رَبِّهِمۡ لَهُمۡ أَجۡرُهُمۡ وَنُورُهُمۡ﴾ [۳۲۲] [الحدید: ۱۹].

و در سورۀ البیّنه آیۀ ۸ فرموده:

﴿جَزَآؤُهُمۡ عِندَ رَبِّهِمۡ جَنَّٰتُ عَدۡنٖ﴾ [۳۲۳] [البینه: ۸].

و در آیات دیگری فرموده برای ایشان است اجرشان نزد پروردگارشان:

﴿لَّهُمۡ دَرَجَٰتٌ عِندَ رَبِّهِمۡ﴾ [۳۲۴] [الأنفال: ۴].

که طبق این آیات زنده بودن ایشان، نزد رحمت خدا و در دارالسلام بهشت خواهد بود نه در قبرشان و نه در دنیا و به کلّی از دنیا بی‌خبرند. بعضی از گویندگان که از این آیات بی‌خبرند، به غلط می‌گویند که ارواح ایشان در دنیا هستند و از صدای ما و کار ما باخبرند، این سخن ایشان بر خلاف آیات الهی است و شرح این مطلب در ترجمۀ آیۀ ۳۲ سورۀ نحل خواهد آمد. و به اضافه می‌گوییم زنده بودن شهداء و اولیاء مستلزم علم ایشان به همه چیز و به همه جا نیست، زیرا در زمان زندگی خود در دنیا علم به همه چیز نداشتند. و جملۀ ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ﴾ دلالت دارد که برگشت همه به سوی امر اوست در روز جزاء و کیفر، نه اینکه کسی به او وصل شود، زیرا نفرموده: «إنا الیه واصِلون» و نفرموده «إنا الیه متّحدون»، پس آنچه عرفا مدّعیند جُز کفر چیزی نیست.

﴿إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِۖ فَمَنۡ حَجَّ ٱلۡبَيۡتَ أَوِ ٱعۡتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ وَمَن تَطَوَّعَ خَيۡرٗا فَإِنَّ ٱللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ ١٥٨﴾ [البقرة: ۱۵۸].

ترجمه: براستی‌که صفا و مروه از شعائر خدا و نشانۀ اطاعت بندگی بندگان است، پس هر کس حج خانۀ خدا کند و یا عمره به جا آرد، بر او باکی نیست که آن دو را طواف کند. و هر کس از روی میل (بیش‌از واجبات) کار خیری کند محقّقاً خدا شکرگزار داناست.(۱۵۸)

نکات: اشعار به معنی اعلام است و شعائر به چیزهایی گفته می‌شود که یکی از اوامر و حدود إلهی را إعلام کند و شعائر را باید حق‌تعالی معلوم کند و نشانۀ بندگی بندگان قرار دهد، بنابر‌این صفا و مروه و سایر مناسک حج مانند مشعرالحرام و یا شترهای قربانی را خدا شعائر قرار داده ﴿وَٱلۡبُدۡنَ جَعَلۡنَٰهَا لَكُم مِّن شَعَٰٓئِرِ ٱللَّهِ﴾ و اینها را شعائر الله می‌گویند. امّا اگر مردم چیزی را به عنوان شعائر دینی یا مذهبی به وجود آورند غلط است و نمی‌توان آنها را شعائر دینی خواند بلکه باید آنها را بدعت خواند مانند شعائر حزبی و مملکتی مثلاً بیرق، کتل، سیاه‌پوشی، گنبد و گلدسته را که مردم شعائر مذهبی خود قرار داده‌اند، در صورتیکه اسلام دستور نداده و در سنّت رسول خداص این چیزها نیست و قطعاً بدعت است. و صفا و مروه دو کوه کوچکی است در مکّه جنب مسجدالحرام و طواف آنها دورزدن نیست بلکه رفتن از صفا به مروه و برگشتن است و این را سعی بین صفا و مروه می‌گویند و واجب است، اگر چه ظاهر قرآن دلالت بر وجوب ندارد زیرا فرموده: ﴿فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا﴾ «باکی نیست که طواف کند به آن دو». و نکته‌ای که برای چنین تعبیر گفته‌اند این است که چون زمان جاهلیّت حتّی زمان نزول این آیه مشرکین مکّه بت‌های خود را در بالای صفا و مروه نصب می‌کردند و مردم مسلمان خیال می‌کردند سعی بین صفا و مروه بواسطۀ بودن بتها جایز نیست خدا فرموده: ﴿لَا جُنَاحَ﴾ «باکی برای سعی نیست» و خدا در این آیه خود را وصف کرده به وصف شاکر و شکر در لغت به معنی ثنای مقابل نعمت و احسان و یا صرف هر نعمتی است در جایی‌‌که خدا امر فرموده و شکر به این معانی دربارۀ خدا صحیح نیست و شکر خدا جزا دادن او به بنده است در مقابل عمل صالحی که بنده انجام داده است.

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكۡتُمُونَ مَآ أَنزَلۡنَا مِنَ ٱلۡبَيِّنَٰتِ وَٱلۡهُدَىٰ مِنۢ بَعۡدِ مَا بَيَّنَّٰهُ لِلنَّاسِ فِي ٱلۡكِتَٰبِ أُوْلَٰٓئِكَ يَلۡعَنُهُمُ ٱللَّهُ وَيَلۡعَنُهُمُ ٱللَّٰعِنُونَ ١٥٩ إِلَّا ٱلَّذِينَ تَابُواْ وَأَصۡلَحُواْ وَبَيَّنُواْ فَأُوْلَٰٓئِكَ أَتُوبُ عَلَيۡهِمۡ وَأَنَا ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ ١٦٠ إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ وَمَاتُواْ وَهُمۡ كُفَّارٌ أُوْلَٰٓئِكَ عَلَيۡهِمۡ لَعۡنَةُ ٱللَّهِ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ وَٱلنَّاسِ أَجۡمَعِينَ ١٦١ خَٰلِدِينَ فِيهَا لَا يُخَفَّفُ عَنۡهُمُ ٱلۡعَذَابُ وَلَا هُمۡ يُنظَرُونَ ١٦٢ وَإِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۖ لَّآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلرَّحۡمَٰنُ ٱلرَّحِيمُ ١٦٣﴾

[البقرة: ۱۵۹-۱۶۲].

ترجمه: محقّقاً آنانکه آیات روشن و هدایتی را که نازل کرده‌ایم، پس از آنکه آنها را در این کتاب آسمانی برای مردم بیان نموده‌ایم کتمان می‌کنند، آنان را خدا لعن می‌کند و لعن‌کنندگان نیز آنان را لعن می‌کنند(۱۵۹) مگر آنانکه برگردند و توبه و اصلاح کنند و برای مردم بیان نمایند، پس من توبۀ ایشان را می‌پذیرم، و منم توبه‌پذیر رحیم(۱۶۰) به راستی آنان‌که کافرند و در حال کفر بمیرند مخصوص ایشان‌ است لعنت خدا و ملائکه و تمام مردمان(۱۶۱) همواره در لعنت و دوزخند نه بر آنان تخفیف عذاب است و نه بر ایشان نظر کنند.(۱۶۲)

نکات: مقصود از ﴿يَكۡتُمُونَ﴾ آن علمایی هستند که آیات قرآن را برای مردم نمی‌گویند ویا اگر قرائت کنند معنی آن را کتمان می‌کنند و بلکه به مردم می‌گویند شما معانی آن را نمی‌فهمید و یا کسی نمی‌فهمد و یا اینکه هفتاد معنی دارد در حالیکه تمام این سخنان باطل است و در حقیقت آیات الهی را بدین بهانه‌ها کتمان کرده و مردم را از آنها بی‌خبر نگاه داشته‌اند و اگر توبه کنند و بیان نکنند مشمول لعنت در آیۀ ۱۵۹ خواهند شد.

﴿وَإِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۖ لَّآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلرَّحۡمَٰنُ ٱلرَّحِيمُ ١٦٣ إِنَّ فِي خَلۡقِ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَٱخۡتِلَٰفِ ٱلَّيۡلِ وَٱلنَّهَارِ وَٱلۡفُلۡكِ ٱلَّتِي تَجۡرِي فِي ٱلۡبَحۡرِ بِمَا يَنفَعُ ٱلنَّاسَ وَمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن مَّآءٖ فَأَحۡيَا بِهِ ٱلۡأَرۡضَ بَعۡدَ مَوۡتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٖ وَتَصۡرِيفِ ٱلرِّيَٰحِ وَٱلسَّحَابِ ٱلۡمُسَخَّرِ بَيۡنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلۡأَرۡضِ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَعۡقِلُونَ ١٦٤ وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ ٱللَّهِ أَندَادٗا يُحِبُّونَهُمۡ كَحُبِّ ٱللَّهِۖ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَشَدُّ حُبّٗا لِّلَّهِۗ وَلَوۡ يَرَى ٱلَّذِينَ ظَلَمُوٓاْ إِذۡ يَرَوۡنَ ٱلۡعَذَابَ أَنَّ ٱلۡقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِيعٗا وَأَنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعَذَابِ ١٦٥ إِذۡ تَبَرَّأَ ٱلَّذِينَ ٱتُّبِعُواْ مِنَ ٱلَّذِينَ ٱتَّبَعُواْ وَرَأَوُاْ ٱلۡعَذَابَ وَتَقَطَّعَتۡ بِهِمُ ٱلۡأَسۡبَابُ ١٦٦ وَقَالَ ٱلَّذِينَ ٱتَّبَعُواْ لَوۡ أَنَّ لَنَا كَرَّةٗ فَنَتَبَرَّأَ مِنۡهُمۡ كَمَا تَبَرَّءُواْ مِنَّاۗ كَذَٰلِكَ يُرِيهِمُ ٱللَّهُ أَعۡمَٰلَهُمۡ حَسَرَٰتٍ عَلَيۡهِمۡۖ وَمَا هُم بِخَٰرِجِينَ مِنَ ٱلنَّارِ ١٦٧﴾ [البقرة: ۱۶۳-۱۶۷].

ترجمه: و معبود و إله شما یکی است، نیست معبودی جز او که رحمن و رحیم است(۱۶۳) محقّقاً در خلقت آسمان‌ها و زمین و آمد ورفت شب و روز و کم‌شدن شب و روز و آن کشتی که به سود مردم در دریا جاری است و آبی که خدا از آسمان نازل کرده و زمین را پس از موات شدنش زنده کرده و از هر جنبنده‌ای در آن منتشر کرده و گردش بادها و ابرهای تسخیرشدۀ بین آسمانها و زمین، محقّقاً نشانه‌هایی از قدرتست برای خردمندان(۱۶۴) و بعضی از مردم کسانی‌اند که غیرخدا را مانند خدا گیرند و آنان را دوست می‌دارند مانند دوست‌داشتن خدا و مؤمنان خدا را بيش از هر چیز دوست می‌دارند و اگرچه ستمگران هنگام دیدن عذاب می‌بینند که حقّاً قدرت و توانایی مخصوص خدا است و حقاً عذاب خدا سخت است (۱۶۵) وقتی که رؤساء و پیشوایان از پیروان بیزاری جویند و عذاب را مشاهده نموده و اسباب و روابط قطع گردد (۱۶۶) و دنباله‌رو و پیروان گویند: اگر برای ما برگشتی(به دنیا) بود از ایشان بیزاری می‌جستیم چنانکه ایشان از ما بیزاری جستند، خدا بدین گونه اعمالشان را به ایشان می‌نمایاند که موجب افسوسها برایشان باشد و از آتش بیرون رفتنی نباشند.(۱۶۷)

نکات: مقصود از جملۀ: ﴿وَإِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞ﴾، این است که پناه وملجأی جُز خدا نیست و در حوائج به بندگانِ خدا رجوع نکنند و بنده را مانند خدا ندانسته و قدرت خدا را در خلق موجودات بنگرند که چگونه و به چه ترتیب دقیق و تدبیر علمی خورشید و ستارگان را می‌گرداند و انواع اشجار، ریاحین، گلها و میوه‌جات می‌رویاند، به وسائل طبیعی و قوانین آن بنگرند تا بدانند کار خدا را نسبت به مخلوق دادن از سفاهت و نادانی است و مسبّب‌الأسباب را دوست بدارند نه اسباب را. و جمله: ﴿إِذۡ تَبَرَّأَ ٱلَّذِينَ ٱتُّبِعُواْ﴾ دلالت دارد که روز قیامت مراد از مرید و مرجع از مقلد و امام از مأموم فراری است و بیزاری می‌جوید و آن بزرگانی که مردم آنان را واجب‌الإطاعه می‌دانسته‌اند، به درد ایشان نخورد. و أنداد جمع نِدّ است، و نِدّ یعنی مانند، مقصود این است که در کار تکوینی و تشریعی خدا مانند ندارد.

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ كُلُواْ مِمَّا فِي ٱلۡأَرۡضِ حَلَٰلٗا طَيِّبٗا وَلَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَٰتِ ٱلشَّيۡطَٰنِۚ إِنَّهُۥ لَكُمۡ عَدُوّٞ مُّبِينٌ ١٦٨ إِنَّمَا يَأۡمُرُكُم بِٱلسُّوٓءِ وَٱلۡفَحۡشَآءِ وَأَن تَقُولُواْ عَلَى ٱللَّهِ مَا لَا تَعۡلَمُونَ ١٦٩﴾ [البقرة: ۱۶۸-۱۶۹].

ترجمه: ای مردم از آنچه در زمین است در صورتیکه حلال و پاکیزه باشد، بخورید، و پیروی گامهای شیطان مکنید زیرا او برای شما دشمنی است آشکار (۱۶۸) همانا شما را امر می‌کند به کارهای بد و زشت و شما را امر می‌کند که بر خدا بگویید و نسبت دهید آنچه را نمی‌دانید.(۱۶۹)

نکات: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ﴾ دلالت دارد که مخاطب قرآن مردمند و خطاب قرآن را می‌فهمند. و جملۀ: ﴿كُلُواْ...﴾ دلالت دارد بر «إصالة الإباحة» که آنچه روی زمین است برای مردم مباح است، به شرطی‌که حلال و پاکیزه باشد نه مضرّ و کثیف. و مقصود از أکل جمیع تصرّفات است. و خطوات شیطان همان راه‌های شیطانی است. و جملۀ: ﴿إِنَّمَا يَأۡمُرُكُم بِٱلسُّوٓءِ...﴾ دلالت دارد که شیطان هیچ وقت امر به خیر نمی‌کند و کار او منحصر است به سه چیز: اوّل – امر به بدی یعنی گناهان. دوم – امر به فحشاء یعنی کبائر. سوم – امر به گفتن و نسبت‌دادن به خدا آنچه را که نمی‌دانید که همان بستن بدعتها است به دین.

﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ ٱتَّبِعُواْ مَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ قَالُواْ بَلۡ نَتَّبِعُ مَآ أَلۡفَيۡنَا عَلَيۡهِ ءَابَآءَنَآۚ أَوَلَوۡ كَانَ ءَابَآؤُهُمۡ لَا يَعۡقِلُونَ شَيۡ‍ٔٗا وَلَايَهۡتَدُونَ ١٧٠ وَمَثَلُ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ كَمَثَلِ ٱلَّذِي يَنۡعِقُ بِمَا لَا يَسۡمَعُ إِلَّا دُعَآءٗ وَنِدَآءٗۚ صُمُّۢ بُكۡمٌ عُمۡيٞ فَهُمۡ لَا يَعۡقِلُونَ ١٧١﴾ [البقرة: ۱۷۰-۱۷۱].

ترجمه: و چون به ایشان گفته شود: آنچه را خدا نازل نموده پیروی کنید، گویند: خیر بلکه به راهی که پدران خود را یافته ایم پیروی می‌کنیم، آیا و اگر چه پدرانشان چیزی تعقّل نکرده و هدایتی نیافته باشند(۱۷۰) حکایت کافران حکایت شخصی است که به حیوانی بانگ زند حیوانی که جز صدایی و ندایی نمی‌شنود، کران، لالان و کورانند که تعقّل ندارند.(۱۷۱)

نکات: جملۀ: ﴿ٱتُّبِعُواْ...﴾ دلالت دارد که پیروی قرآن واجب و پیروی غیر آن حرام است، چه تقلید پدران باشد و چه تقلید دیگران. و ﴿صُمُّۢ بُكۡمٌ عُمۡيٞ فَهُمۡ لَا يَعۡقِلُونَ﴾ دلالت دارد که مقلِّدین، عقل خود را بکار نینداخته‌اند و کر و کور مانده‌اند. انسان باید از عقل خدا داده در راه دین بهره برد.

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُلُواْ مِن طَيِّبَٰتِ مَا رَزَقۡنَٰكُمۡ وَٱشۡكُرُواْ لِلَّهِ إِن كُنتُمۡ إِيَّاهُ تَعۡبُدُونَ ١٧٢ إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيۡكُمُ ٱلۡمَيۡتَةَ وَٱلدَّمَ وَلَحۡمَ ٱلۡخِنزِيرِ وَمَآ أُهِلَّ بِهِۦ لِغَيۡرِ ٱللَّهِۖ فَمَنِ ٱضۡطُرَّ غَيۡرَ بَاغٖ وَلَا عَادٖ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٌ ١٧٣﴾ [البقرة: ۱۷۲-۱۷۳].

ترجمه: ای مؤمنین، از پاکیزه‌هایی‌که روزی شما کرده‌ایم بخورید و برای خدا شکر کنید اگر می‌خواهید او را بندگی کنید(۱۷۲) همانا خدا بر شما مرده، خون و گوشت خنزیر و هرچه برای غیرخدا آواز داده شود و بر او نام غیر خدا برده شود حرام کرده، پس هر که (به خوردن اینها) ناچار گردد در حالیکه ستم نکند و تجاوز ننماید، پس گناهی بر او نیست. به تحقیق خدا آمرزنده و رحیم است. (۱۷۳)

نکات: یکی از آیاتی‌که قاعدۀ «إصالة الإباحة» از آن استخراج شده همین آیۀ ۱۷۲ می‌باشد. و مقصود از جملۀ: ﴿مَآ أُهِلَّ بِهِۦ لِغَيۡرِ ٱللَّهِۖ﴾ آن حیوانی است که وقت ذبح آن، نام غیرخدا برده شود و یا برای غیرخدا ذبح گردد، مانند اینکه برای حضرات ائمّه‡و یا امام‌زاده و یا ورود فلان امیر و یا داماد و یا در پیشگاه عَلَم و مانند آن ذبح شود، که در تمام این موارد، گوشت آن مشمول حرمت است. و ازجملۀ: ﴿فَمَنِ ٱضۡطُرَّ﴾ اثبات می‌شود قانون اضطرار که حکم ثانوی رافع احکام اوّلیّه می‌باشد، ولی از آیه استفاده می‌شود که برای اضطرار دو شرط است:

اول- آنکه شخص مضطرّ ستم نکند، یعنی غذای مضطرّ دیگری را نگیرد و یا برای ستم مسافرت نکرده باشد و یا بر زمامدار اسلامی خروج نکند و یا برای لذّت، حرامی را تناول ننماید.

دوّم- تجاوز نکند یعنی از حدّی که رفع اضطرار می‌شود، تجاوز ننماید، یعنی به قدر سَدِّ رَمَق و حفظ جان استفاده کند، نه زیادتر.

و «مَیتَه» شامل است حیوانی را که مرده باشد و یا خفه شده باشد و یا ذبح شرعی نشده باشد. و اگر از حیوان زنده عضوی قطع شود آن عضو چون روح ندارد به حکم میته می‌باشد. ولی پشم، کرک و موی میته پاک است، چون اینها روح حیوانی نداشته.

﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكۡتُمُونَ مَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ مِنَ ٱلۡكِتَٰبِ وَيَشۡتَرُونَ بِهِۦ ثَمَنٗا قَلِيلًا أُوْلَٰٓئِكَ مَا يَأۡكُلُونَ فِي بُطُونِهِمۡ إِلَّا ٱلنَّارَ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ ٱللَّهُ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمۡ وَلَهُمۡ عَذَابٌ أَلِيمٌ ١٧٤ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ ٱشۡتَرَوُاْ ٱلضَّلَٰلَةَ بِٱلۡهُدَىٰ وَٱلۡعَذَابَ بِٱلۡمَغۡفِرَةِۚ فَمَآ أَصۡبَرَهُمۡ عَلَى ٱلنَّارِ ١٧٥ ذَٰلِكَ بِأَنَّ ٱللَّهَ نَزَّلَ ٱلۡكِتَٰبَ بِٱلۡحَقِّۗ وَإِنَّ ٱلَّذِينَ ٱخۡتَلَفُواْ فِي ٱلۡكِتَٰبِ لَفِي شِقَاقِۢ بَعِيدٖ ١٧٦﴾ [البقرة: ۱۷۴-۱۷۶].

ترجمه: حقیقتاً کسانیکه آنچه را خدا نازل کرده از کتاب، کتمان می‌کنند و به بهاء کمی می‌فروشند، ایشان در شکم خود وارد نمی‌کنند مگر آتش را و خدا در قیامت با آنان سخن نگوید و ایشان را پاک نگرداند و برای ایشان عذابی است دردناک(۱۷۴) ایشان کسانیند که خریده‌اند گمراهی را به مقابل هدایت و عذاب را به جای آمرزش، پس چه چیز ایشان را صبور و پرطاقت کرده بر آتش دوزخ (۱۷۵) این کیفر برای این است که خدا این کتاب را به حق نازل کرده (و اینان اعتناء نکردند) و محقّقاً آنان‌که در این کتاب اختلاف کردند، در راه مخالفتی دور از حق می‌باشند.(۱۷۶)

نکات: مقصود از جملۀ: ﴿يَكۡتُمُونَ...﴾ این است که آیات الهی را بیان نکند و یا ضدّ آن را بشنود سکوت نماید و یا اگر کسی بخواهد بفهمد نگذارد، مثلاً بگوید: فهمش مشکل است و یا بگوید: باید چهل سال درس بخوانی تا فلان آیه را بفهمی و یا طوری بیان کند که هدف آیه معلوم نشود، که تمام اینها موارد کتمان و مشمول عذاب است؛ این خود یکی از گناهان کبیره است که اکثر گویندگان دینی مرتکب می‌شوند و در حقیقت کسانی که آیات الهی را کتمان می‌کنند، برای خوشنودی مردم که مردم را نرمانند، خدا را رزّاق نمی‌دانند.

﴿۞لَّيۡسَ ٱلۡبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَكُمۡ قِبَلَ ٱلۡمَشۡرِقِ وَٱلۡمَغۡرِبِ وَلَٰكِنَّ ٱلۡبِرَّ مَنۡ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ وَٱلۡكِتَٰبِ وَٱلنَّبِيِّ‍ۧنَ وَءَاتَى ٱلۡمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ ذَوِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡيَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰكِينَ وَٱبۡنَ ٱلسَّبِيلِ وَٱلسَّآئِلِينَ وَفِي ٱلرِّقَابِ وَأَقَامَ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَى ٱلزَّكَوٰةَ وَٱلۡمُوفُونَ بِعَهۡدِهِمۡ إِذَا عَٰهَدُواْۖ وَٱلصَّٰبِرِينَ فِي ٱلۡبَأۡسَآءِ وَٱلضَّرَّآءِ وَحِينَ ٱلۡبَأۡسِۗ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ صَدَقُواْۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُتَّقُونَ ١٧٧﴾ [البقرة: ۱۷۷].

ترجمه: نیکی این نیست که توجّه خود را به طرف مشرق و مغرب بگردانید، ولیکن نیکی و نیکوکار کسی است که ایمان به خدا، روز قیامت، ملائکه، کتاب خدا و پیامبران آورد، و مال را به دوستی او به خویشان، یتمیان، مساکین، در راه‌ماندگان و سؤال‌کنندگان و در آزادی بندگان بدهد و نماز را بپا دارد و زکات را بدهد و به عهد و پیمان خود چون عهد ببندند وفا کنند و در سختی‌ها، فقر و مرض و هنگام جهاد صابر باشند، ایشانند راستگویان، و ایشانند همان پرهیزگاران (۱۷۷)

نکات: چون توجّه به قبله در عبادت از اصول دائمی اسلام نبوده و لذا در شرایع متعدّده قابل تغییر بوده، پس افتخار بخصوص قبله چنانکه یهود را عادت بوده، شایسته نیست و آیۀ ما نَحنُ فیه، ناظر به همین معنی است.

در این آیه آنچه از ایمان و عمل صالح در دین اسلام لازم و مقوّم آن بوده، شمرده شده و ایمان به پنج چیز را کافی دانسته: ایمان به خدا، قیامت، ملائکه، کتب و رسل إلهی. پس ایمان به همین پنج چیز در اسلام و ایمان کافی و از اصول دین است، به تصدیق خدا در این آیه. و ایمان به چیزهای دیگر شرط ایمان، اسلام و مقوّم آن نیست و دخالت در کفر و ایمان ندارد مانند ایمان به امامت و رجعت و کرامات اولیاء و مانند آن. و امّا آنچه در کتاب خدا صریحاً ذکر شده، داخل همین پنج چیز می‌باشد، مانند ایمان به علم، قدرت، عدل و حکمت إلهی و مانند حساب و کتاب و میزان و بهشت و دوزخ.

و امّا عمل که فروع باشد، آن نیز در این آیه شرح داده شده که چه کاری مُقَوِّم نیکی است دقّت شود.

حال اگر کسی بخواهد عقاید و اعمال اسلامی را بداند، نظر در این آیه برای او کافی است و لازم نیست هزاران کتاب و هزاران عالم را ببیند و خود را حیران و سرگردان کند.

و ضمیر ﴿عَلَىٰ حُبِّهِۦ﴾ را می‌توان گفت برمی‌گردد به الله، یعنی برای دوستی خدا، فقط مال را مصرف کند و می‌توان گفت بر‌می‌گردد به مال، یعنی با اینکه مال را دوست می‌دارد، آن را در راه خدا انفاق می‌کند و امر خدا را بر مال ترجیح می‌دهد و می‌توان گفت بر‌می‌گردد به «ایتاء»مستفاد از ﴿ءَاتَى﴾ یعنی إعطاء و انفاق مال را دوست می‌دارد.

و در کلمۀ: ﴿وَٱلۡمُوفُونَ﴾ و ﴿ٱلصَّٰبِرِينَ﴾ اختلاف شده در اینکه چرا یکی به حالت رفعی و دیگری به حالت نصبی و یا جرّی آمده؟ هر کس چیزی گفته، از آن‌جمله ابوعلی فارسی که از بزرگان ادیبان است گفته چون صفات کثیرۀ پی‌درپی برای موصوف واحدی ذکر شود، بهتر آن است که برای جلب توجّه سامع إعراب‌های مختلفه به آن صفات داده شود. ولی به نظر ما جهت اختلاف إعراب این است که ﴿وَٱلۡمُوفُونَ بِعَهۡدِهِمۡ إِذَا عَٰهَدُواْ﴾ جملۀ مبتدا و خبر است و عطف شده بر جملۀ ﴿ءَامَنَ بِٱللَّهِ﴾ و باید مرفوع باشد. ولی ﴿ٱلصَّٰبِرِينَ﴾ جمله نیست و عطف است بر «من موصوله» در جملۀ ﴿مَنۡ ءَامَنَ بِٱللَّهِ﴾ و چون «من موصوله» مجرور است [۳۲۵] ﴿ٱلصَّٰبِرِينَ﴾ نیز مجرور آمده و باید مجرور باشد.

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلۡقِصَاصُ فِي ٱلۡقَتۡلَىۖ ٱلۡحُرُّ بِٱلۡحُرِّ وَٱلۡعَبۡدُ بِٱلۡعَبۡدِ وَٱلۡأُنثَىٰ بِٱلۡأُنثَىٰۚ فَمَنۡ عُفِيَ لَهُۥ مِنۡ أَخِيهِ شَيۡءٞ فَٱتِّبَاعُۢ بِٱلۡمَعۡرُوفِ وَأَدَآءٌ إِلَيۡهِ بِإِحۡسَٰنٖۗ ذَٰلِكَ تَخۡفِيفٞ مِّن رَّبِّكُمۡ وَرَحۡمَةٞۗ فَمَنِ ٱعۡتَدَىٰ بَعۡدَ ذَٰلِكَ فَلَهُۥ عَذَابٌ أَلِيمٞ ١٧٨ وَلَكُمۡ فِي ٱلۡقِصَاصِ حَيَوٰةٞ يَٰٓأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ ١٧٩﴾ [البقرة: ۱۷۸-۱۷۹].

ترجمه: ای مؤمنین مقرّر شده بر شما قصاص دربارۀ کشته‌شدگان، آزاد به آزاد و بنده به بنده، وزن به زن، پس آنکه برایش چیزی گذشت شود از طرف برادر دینی او، باید پیروی عرف و معروف باشد و أداء دیه به او به خوبی باشد، این تخفیفی از پروردگارتان و رحمتی است، پس آنکه بعد از این تجاوز کند برای او عذابی است دردناک(۱۷۸) و برای شما در قصاص، زندگی است ای صاحبان عقول تا باشد که پرهیزگار شوید.(۱۷۹)

نکات: در جملات: ﴿ٱلۡحُرُّ بِٱلۡحُرِّ...﴾ مفسّرین گفته‌اند که باید بین قاتل و مقتول در قصاص تساوی را رعایت کرد، مثلاً اگر هر دو عاقل، آزاد و مسلمان باشند، باید قاتل قصاص شود و اگر یکی از آنان عاقل نباشد و یا مسلمان نباشند، حکم قصاص رعایت نمی‌شود، بلکه به دیه منتقل می‌شود و یا به طریق دیگر. و همچنین در جملۀ: ﴿وَٱلۡأُنثَىٰ بِٱلۡأُنثَىٰ﴾ گفته‌اند که زن را مقابل زن و به عوض او قصاص می‌کنند و اگر قاتل زنی مرد باشد، دیۀ زن نصف مرد است، پس آن مرد باید دیه بدهد. و یا اگر خواستند او را بکشند، باید اوّل نصف دیۀ قتل را به او بدهند و سپس او را قصاص کنند. طبق روایات رسیده، اگر چه در قرآن ذکری نشده. ولی می‌توان گفت آنچه از مفهوم آیه خواسته‌اند استفاده کنند آیه در مقام بیان آن نیست، یعنی نمی‌توان گفت مثلاً اگر مردی زنی را و یا زنی مردی را کشت، قاتل را نکشیم و قصاص ننماییم، که آیه چنین دلالتی را ندارد. بلکه آنچه را آیه در مقام بیان آن است، این است که بگوییم در قتل، فقط قاتل باید کشته گردد نه کس دیگر، زیرا در زمان جاهلیّت گاهی غیر قاتل را نیز می‌کشتند و اگر زنی زن دیگر را می‌کشت گاهی خانوادۀ مقتول، از طایفۀ قاتل، غیر از قاتل، افراد دیگری را نیز که بی‌گناه بودند، می‌کشتند، خدا در این آیه با آوردن «الف ولام» اشاره کرده که همان قاتل را بکشید، چه حر باشد و چه غیر حر و چه مرد باشد و چه غیر مرد؛ چنانکه در‌ آیۀ بعد نیز فرموده ﴿وَلَكُمۡ فِي ٱلۡقِصَاصِ حَيَوٰةٞ..﴾ و به علاوه در سورۀ مائده که آخرین سوره و پس از این سوره نازل شده خدا می‌فرماید: ﴿ٱلنَّفۡسَ بِٱلنَّفۡسِ﴾ و پس از آن خطاب به پیغمبرص فرموده: «فَاحْكُمْ بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللهُ». و در سورۀ شوری فرموده: ﴿جَزَآءُ سَيِّئَةِۢ بِمِثۡلِهَا﴾. و مقصود از جملۀ ﴿فَمَنۡ عُفِيَ...﴾ همین است که اگر اولیای مقتول به دیه راضی شدند، احسانی نموده‌اند.

﴿كُتِبَ عَلَيۡكُمۡ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ ٱلۡمَوۡتُ إِن تَرَكَ خَيۡرًا ٱلۡوَصِيَّةُ لِلۡوَٰلِدَيۡنِ وَٱلۡأَقۡرَبِينَ بِٱلۡمَعۡرُوفِۖ حَقًّا عَلَى ٱلۡمُتَّقِينَ ١٨٠ فَمَنۢ بَدَّلَهُۥ بَعۡدَ مَا سَمِعَهُۥ فَإِنَّمَآ إِثۡمُهُۥ عَلَى ٱلَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُۥٓۚ إِنَّ ٱللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٞ ١٨١ فَمَنۡ خَافَ مِن مُّوصٖ جَنَفًا أَوۡ إِثۡمٗا فَأَصۡلَحَ بَيۡنَهُمۡ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ ١٨٢﴾ [البقرة: ۱۸۰-۱۸۲].

ترجمه: مقرّر شد بر شما که چون نشانه‌های مرگ یکی از شما رسید، اگر مالی گذاشته، وصیّت نماید، یعنی سفارش کند برای والدین و خویشان به خوبی و عدالت. این وصیّت کار حقّی است بر عهدۀ متّقین (۱۸۰) پس هر کس وصیّت را پس از شنیدن آن، تبدیل دهد، همانا گناه تبدیل، بر تبدیل‌دهندگان است، براستی خدا شنوای داناست (۱۸۱) پس آنکه انحرافی را از وصیّت‌کننده و یا گناهی را از وی بترسد، پس اصلاح دهد بین ایشان، گناهی بر او نیست زیرا خدا آمرزنده و رحیم است. (۱۸۲)

نکات: جملۀ: ﴿كُتِبَ...﴾ دلالت دارد بر وجوب و لزوم وصیّت بر کسی‌که مالی دارد. و جملۀ: ﴿لِلۡوَٰلِدَيۡنِ وَٱلۡأَقۡرَبِينَ﴾ دلالت دارد بر جواز وصیّت برای وارث و سایر خویشاوندان نزدیک که اگر وارثی نزدیکتر نباشد ارث می‌برند، مانند طبقۀ دوم با وجود طبقۀ اول. پس اگر طبقۀ اوّل وجود داشت، انسان می‌تواند برای طبقۀ دوّم، وصیّت نماید. و مقصود از ﴿خَيۡر﴾ مال است، امّا اینکه چه مقدار مال داشته باشد تا مورد این تکلیف باشد، اختلاف است و نظر صحیح آن است که عرف او را مالدار بدانند. و کلمۀ: ﴿بِٱلۡمَعۡرُوفِ﴾ دلالت دارد که وصیّت باید به خیر و عدالت باشد، نه اینکه به امر منکری وصیّت کند و معروف ‌بودن وصیّت این است که: أوّلاً: به زیادتر از ثلث نباشد و به ورثه ضرر نزند. ثانیاً: اگر ورثۀ فقیری دارد آنان را مقدّم بداند و برای غیر ورثه وصیّت نکند. و کلمۀ ﴿حَقًّا عَلَى ٱلۡمُتَّقِينَ﴾ دلالت دارد که ترک وصیّت از أغنیاء از بی‌تقوایی است. و جملۀ: ﴿فَمَنۢ بَدَّلَهُ﴾ دلالت دارد که تغییر و تبدیل وصیّت جایز نیست. و جملۀ ﴿بَعۡدَ مَا سَمِعَهُ...﴾ دلالت دارد که گناه تبدیل وقتی است که وصیّ مطلّع باشد از متن وصیّت و اگر بی‌خبر باشد، گناه نیست. و جملۀ: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٞ﴾ تهدید شدیدی دارد. و جملۀ: ﴿فَمَنۡ خَافَ مِن مُّوصٖ جَنَفًا أَوۡ إِثۡمٗا﴾ دلالت دارد که اگر وصی و یا شاهد و یا موصی‌له و یا ورثه و یا همه فهمیدند که موصی در وصیّت خود میل به باطل و یا افراط و تفریط و یا وصیّت به گناهی کرده، او را منع کنند و ارشادش نمایند که وصیّت او موجب اصلاح بین ورثه باشد نه موجب فساد. و جملۀ: ﴿فَأَصۡلَحَ بَيۡنَهُمۡ﴾ دلالت دارد که اگر وصی متوجّه فساد وصیّت شد، می‌تواند بعضی از مواد آن را تغییر و اصلاح نماید، ولی فقط مواد باطل را تبدیل به حق کند و باید خدا را در نظر بگیرد.

و کلمۀ: «الوصیّة» اطلاق دارد و شامل است وصیّتی را که به زبان فصیح باشد و یا الکن و یا مجروح و یا به اشاره، مانند لال و یا به نوشتن، که در تمام این موارد صحیح و قابل اجراء است. و کلمۀ: ﴿ٱلۡأَقۡرَبِينَ﴾ مطلق است، چه خویش مسلمان باشد، و چه کافر. و کلمۀ: ﴿عَلَيۡكُمۡ﴾ دلالت دارد که باید وصیّت‌کننده مسلمان و عاقل و مختار باشد. و جملۀ: ﴿إِذَا حَضَرَ...﴾ دلالت دارد که هر کس نشانه‌های مرگ را در خود دید، باید هر چه زودتر وصیّت به حق کند، و برای أولاد و صغار خود قیّمی تعیین نماید و امانت‌های مردم را به صاحبانش برساند و اگر زکات نداده فوری بپردازد و اگر دینی در گردن دارد بگوید و شاهد گیرد و سفارش به أداء کند و تا می‌تواند خود أداء نماید. و اگر مالی جایی پنهان کرده و ممکن است ضایع شود، تذکّر دهد. و عقاید حقّۀ خود را اظهار کند و بازماندگان خود را به حفظ آن عقاید توصیه نماید.

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ ١٨٣ أَيَّامٗا مَّعۡدُودَٰتٖۚ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٖ فَعِدَّةٞ مِّنۡ أَيَّامٍ أُخَرَۚ وَعَلَى ٱلَّذِينَ يُطِيقُونَهُۥ فِدۡيَةٞ طَعَامُ مِسۡكِينٖۖ فَمَن تَطَوَّعَ خَيۡرٗا فَهُوَ خَيۡرٞ لَّهُۥۚ وَأَن تَصُومُواْ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ ١٨٤ شَهۡرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِيٓ أُنزِلَ فِيهِ ٱلۡقُرۡءَانُ هُدٗى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَٰتٖ مِّنَ ٱلۡهُدَىٰ وَٱلۡفُرۡقَانِۚ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهۡرَ فَلۡيَصُمۡهُۖ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٖ فَعِدَّةٞ مِّنۡ أَيَّامٍ أُخَرَۗ يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُ ٱلۡيُسۡرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ ٱلۡعُسۡرَ وَلِتُكۡمِلُواْ ٱلۡعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُواْ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَىٰكُمۡ وَلَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ ١٨٥﴾ [البقرة: ۱۸۳-۱۸۵].

ترجمه: ای مؤمنین مقرّر شده بر شما روزه‌گرفتن چنانکه واجب شده بود بر کسانی‌که قبل از شما بودند تا باشد شما پرهیزگار شوید(۱۸۳) چند روزی شمرده شده، پس هر‌کس از شما بیمار و یا بر سفر بود به همان شماره از روزهای دیگر و بر آنان‌که طاقت دارند به زحمت، طعام مسکینی فدا دهند، پس آنکه خیری را انجام دهد، بهتر است و برای او خوب ‌است و روزه‌گرفتن برای شما خوب‌ است اگر بدانید(۱۸۴) ماه رمضان که نازل شده در آن قرآن، درحالی‌که قرآن هدایت است برای مردم و آیات روشنی است از هدایت و جداکنندۀ حق است از باطل، پس هر‌کس از شما در این ماه حاضر بود باید روزه گیرد و آنکه بیمار و یا بر سفر باشد، پس به همان شماره از روزهای دیگر، خدا برای شما آسانی را خواسته و سختی را نخواسته و باید این شماره را کامل گردانید و خدا را بزرگ شمارید در مقابل اینکه شما را هدایت کرده و شاید شکرگزار باشید. (۱۸۵)

نکات: خطاب ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾، موجب افتخار مؤمنین و جبران زحمت مکلّفین است و خطاب قبل از امر و نهی نشانۀ اهمّیّت آن امر و نهی است. و جملۀ: ﴿ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾، دلیل است که امتثال آن از علائم ایمان و ترک آن نشانۀ عدم ایمان است. و جملۀ: ﴿كَمَا كُتِبَ﴾ دلالت دارد که صوم بر أمَم سابقه و یا بر أنبیاء سابقین واجب بوده و این جمله ترغیب به صوم است. یعنی این امر برای شما تنها نبوده بلکه عمومیّت داشته. و جملۀ: ﴿لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ﴾ دلالت دارد، که روزه موجب تحصیل تقوی می‌باشد به واسطۀ ترک لذّات حیوانی و تشبّه به فرشتگان. و باید دانست که صوم عبارت است از ترک أکل، شرب و جماع، ولی با نیّت امتثال فرمان، پس اگر کسی ترک أکل، شرب و جماع نمود، بدون نیّت صوم، فائدۀ صومی ندارد. و جملۀ: ﴿أَيَّامٗا مَّعۡدُودَٰتٖ﴾، مانند عذرخواهی و جبران تکلیف است، یعنی چند روز مختصری بیش نیست. و کلمۀ: ﴿عَلَىٰ سَفَرٖ﴾ اشاره به این است که نیّت سفر رافع تکلیف نیست، بلکه باید بر راه باشد، و جملۀ: ﴿عَلَى ٱلَّذِينَ يُطِيقُونَهُ...﴾ راجع به پیران و زنان پیر و یا زن شیرده که روزه ‌گرفتن بر ایشان زحمت و مشقّت زیاد باشد و اگرچه طاقت بیاورند، زیرا حق‌تعالی تکلیف را به قدر وُسع خواسته، نه به قدر طاقت و وسع پایین تر از طاقت است، بنابر‌این مقدّر گرفتنِ «لاءِ نافیة» لازم نیست. پس چنین اشخاص که طاقت روزه ‌گرفتن دارند، ولی به قدر وسعشان نیست، باید فدیه دهند و اگر روزه را گرفتند، کار خوبی کرده‌اند، امّا بر ایشان واجب نیست، به دلیل ﴿فَمَن تَطَوَّعَ خَيۡرٗا فَهُوَ خَيۡرٞ لَّهُۥ﴾ و مقصود از فدیه طعام یک مسکین است که سیر گردد، امّا خوبی روزه بر ایشان وقتی است که مضرّ نباشد وإلاّ جایز نیست. وجملۀ: ﴿وَأَن تَصُومُواْ خَيۡرٞ لَّكُمۡ﴾ دلالت دارد که روزه مفید به حال انسان است، و لذا رسول خداص فرموده: «صُوموا تَصِحُّوا» [۳۲۶]، یعنی: «روزه بگیرید تا صحّت یابید». و جملۀ: ﴿فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهۡرَ﴾ دلالت دارد که هر‌کس این ماه را دریابد، در حال عقل، بلوغ و عدم مانع، باید روزه گیرد و نیز دلالت دارد که هر‌کس حاضر در وطن است مکلّف به صوم می‌باشد زیرا شهود به معنی حضور آمده.

و جملۀ: ﴿أُنزِلَ فِيهِ ٱلۡقُرۡءَانُ﴾، دلالت دارد که قرآن در ماه مبارک رمضان نازل شده و این شرافت بزرگی است برای این ما و در آیۀ ۳ سورۀ دخان که فرموده: ﴿إِنَّآ أَنزَلۡنَٰهُ فِي لَيۡلَةٖ مُّبَٰرَكَةٍ﴾، آن شب مبارک شب قدر است که در سورۀ قدر آمده و آن هم در ماه رمضان است. پس معلوم می‌شود بعثت رسول خداص و نزول قرآن در ماه مبارک رمضان واقع شده و لذا مسلمین باید بیشتر در این ماه شکر کنند و عبادت نمایند و سپس روز فطر آن را عید قرار دهند، برای همین نزول قرآن. و جملۀ: ﴿وَلِتُكَبِّرُواْ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَىٰكُمۡ وَلَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ﴾ نیز اشاره به همین نزول قرآن و عید گرفتن روز فطر و تکبیرات را گفتن است.

و کلمۀ: ﴿هُدٗى لِّلنَّاسِ﴾، دلالت دارد که قرآن برای مردم و هدایت ایشان نازل شده و برای مردم قابل فهم است، تا از برکت آن هدایت شوند و اگر نفهمند بر‌ایشان هدایت نیست و از کلمۀ «فُرقان» استفاده می‌شود که قرآن فاروق و ممیّز بین حق و باطل است و باید هر حدیث و هر مطلبی از مطالب دینی که به نام دین وارد اسلام شده، با قرآن سنجیده شود، اگر موافق قرآن نباشد باطل است، چنانکه در مقدّمۀ ۲۱ کتاب حاضر توضیح داده شد. و جملۀ: ﴿وَبَيِّنَٰتٖ مِّنَ ٱلۡهُدَىٰ﴾، دلالت دارد که تمام آیات قرآن، حتّی متشابهاتش روشن و واضح و برای همه کس قابل فهم می‌باشد، به مقدّمۀ ۱۹ نیز مراجعه شود. پس قرآن معمّا و مشکل و رمز نیست و هفت بطن و هفتاد بطن ندارد، فقط باید شخص رجوع‌کننده به زبان عرب آشنا باشد. و جملۀ: ﴿يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُ ٱلۡيُسۡرَ...﴾ دلالت دارد که تکالیف اسلامی تمامش آسان است و اگر در قوانین آن چیزی مشکل به نظر می‌رسد ناقلین و پیروان قرآن آن را مشکل کرده‌اند و صدر اسلام چنین نبوده، از وقتی که مذاهب ایجاد شد، در اطراف هر حکمی دقّت‌های نیش غولی و أحوط‌ها و أقوی‌ها زیاد شد. و ارادۀ حق در این موارد ارادۀ قانونی و تشریعی است، نه ارادۀ تکوینی، زیرا ارادۀ تکوینی با اختیار بشر در تکالیف جمع نمی‌شود، پس نتیجه چنین است که خدا قانوناً احکامی آسان خواسته. و جملۀ: ﴿وَلِتُكۡمِلُواْ ٱلۡعِدَّةَ﴾، دلالت دارد که باید روزهای ماه رمضان را به طور کامل روزه گرفت تا اینکه ماه شوال دیده شود و لذا رسول خداص فرموده: «أفطِر للرّؤیة وصُم لِلرّؤیة». یعنی: «با رؤیت و دیدن ماه روزه بگیر و با رؤیت ماه افطار کن». و از جملۀ ﴿وَلِتُكَبِّرُواْ ٱللَّهَ...﴾ استفاده می‌شود لزوم تکبیرات روز عید، هم قبل از نماز و هم بعد از نماز.

﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌۖ أُجِيبُ دَعۡوَةَ ٱلدَّاعِ إِذَا دَعَانِۖ فَلۡيَسۡتَجِيبُواْ لِي وَلۡيُؤۡمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمۡ يَرۡشُدُونَ ١٨٦﴾ [البقرة: ۱۸۶].

ترجمه: و چون بندگانم از تو بپرسند از دوری ونزدیکی من، پس به راستی که من نزدیکم وجواب خواننده را گاهی که مرا بخواند می‌دهم، پس باید مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند تا به رشد و تکامل برسند.(۱۸۶)

نکات: ﴿فَإِنِّي قَرِيبٌ﴾ دلالت دارد که خدا به هر بنده‌ای نزدیک است چه مؤمن و چه کافر. و جملۀ: ﴿أُجِيبُ دَعۡوَةَ ٱلدَّاعِ﴾ دلالت دارد که خدا می شنود از هر که باشد، ولی خدا را بخواند نه غیر او را. و جملۀ: ﴿إِذَا دَعَانِ﴾ در أصل «إذا دعاني» بوده و کسرۀ نون دلیل بر حذف یاء است و دلالت دارد که هر بنده باید فقط خدا را بخواند. و عجب است از زمان ما با بودن این آیات در قرآن، گویا ملّت نشنیده‌اند و لذا وقت دعا أنبیاء و أولیاء را می‌خوانند و می‌گویند واسطه و وسیله را می‌خوانیم، در صورتی‌که خدا نفرموده واسطه و یا وسیله را بخوانید، بلکه صریحاً فرموده مرا بخوانید. و اگر کسی در دعا غیرخدا را بخواند در عبادت شرک آورده، خصوصاً اگر غیرخدا را حاضر و ناظر بداند و مانند خدا لامکان و مطّلع بر کلّ مکان بداند، یقیناً مشرک است و جملۀ: ﴿لَعَلَّهُمۡ يَرۡشُدُونَ﴾ دلالت دارد که رشد وکمال به واسطۀ توجّه به ذات أقدس إلهی است خصوصاً در ماه مبارک رمضان به مناسبت اینکه این آیه در وسط آیات روزه آمده. باید بندگان، خدا را بسیار بخوانند و از شرک توبه کنند.

﴿أُحِلَّ لَكُمۡ لَيۡلَةَ ٱلصِّيَامِ ٱلرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَآئِكُمۡۚ هُنَّ لِبَاسٞ لَّكُمۡ وَأَنتُمۡ لِبَاسٞ لَّهُنَّۗ عَلِمَ ٱللَّهُ أَنَّكُمۡ كُنتُمۡ تَخۡتَانُونَ أَنفُسَكُمۡ فَتَابَ عَلَيۡكُمۡ وَعَفَا عَنكُمۡۖ فَٱلۡـَٰٔنَ بَٰشِرُوهُنَّ وَٱبۡتَغُواْ مَا كَتَبَ ٱللَّهُ لَكُمۡۚ وَكُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ ٱلۡخَيۡطُ ٱلۡأَبۡيَضُ مِنَ ٱلۡخَيۡطِ ٱلۡأَسۡوَدِ مِنَ ٱلۡفَجۡرِۖ ثُمَّ أَتِمُّواْ ٱلصِّيَامَ إِلَى ٱلَّيۡلِۚ وَلَا تُبَٰشِرُوهُنَّ وَأَنتُمۡ عَٰكِفُونَ فِي ٱلۡمَسَٰجِدِۗ تِلۡكَ حُدُودُ ٱللَّهِ فَلَا تَقۡرَبُوهَاۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ ءَايَٰتِهِۦ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمۡ يَتَّقُونَ ١٨٧﴾

[البقرة: ۱۸۷].

ترجمه: در شب ماه صیام نزدیکی و دخول به زنانتان حلال شده، ایشان برای شما لباسند و شما برای ایشان لباسید، خدا دانست که شما به خود خیانت می‌کنید، پس بر شما بخشید و از شما گذشت، پس اکنون با آنان مباشرت کنید و آنچه خدا برای شما مقرّر کرده، بجوئید (یعنی از رخصت او بهره برید) و بخورید و بیاشامید تا ظاهر گردد برای شما رشتۀ سفید روز از رشتۀ سیاه شب، سپس روزه را تا شب به پایان رسانید و با زنان مباشرت مکنید درحالیکه شما در مساجد معتکفید، این است حدود خدای‌تعالی، پس نزدیک آن نشوید، چنین بیان می‌کند خدا برای مردم آیات خود را تا شاید مردم بپرهیزند.(۱۸۷)

نکات: جملۀ: ﴿أُحِلَّ لَكُمۡ...﴾ دلالت دارد که در روز ماه مبارک و شب آن چیزهایی حرام بوده و حلال شده و از آن جمله هم بسترشدن با عیال و خوردن و آشامیدن، که در شب حلال‌شده. و کلمۀ: ﴿ٱلرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَآئِكُمۡ﴾، دلالت دارد که مباشرت با زنان در هر ساعتی از ساعات شب جایز است. و جملۀ: ﴿عَلِمَ ٱللَّهُ أَنَّكُمۡ كُنتُمۡ تَخۡتَانُونَ أَنفُسَكُمۡ...﴾ دلالت دارد که قبل از نزول این آیه، حکم صوم مشکل‌تر بوده و به ورود این آیه آسانتر شده، چنانکه در خبر آمده که شب‌های ماه مبارک أکل، شرب و جماع نداشت تا إفطار دیگر، پس یکی از اصحاب رسول به نام خوات بن جبیر که پیرمرد ضعیفی بود، پس از فراغ کار رفت منزل برای إفطار، عیال او در آوردن طعام کندی کرد و چون او خسته بود خوابش گرفت و دیگر غذایی نخورد، طبق مقرّرات صوم و بدون إفطار شب را به روز آورد، و روز را روزه گرفت و به جنگ خندق حاضر شد و به سبب ضعف و گرسنگی در وسط کار بیهوش افتاد. رسول خداص به حال او رقّت کرد [۳۲۷]. مسئلۀ دیگر اینکه عدّه‌ای از جوانان مسملین در شب‌های ماه مبارک با عیال خود هم‌بستر می‌شدند، حتّی بعضی از ایشان خدمت رسول خداص آمده و به این عمل اقرار نمودند. در این حال آیۀ فوق نازل شد و کسانی‌که مرتکب خلاف مقرّرات شده بودند اظهار ندامت کردند و خدا ندامت و توبۀ ایشان را پذیرفت و این آیه نازل و اجازۀ أکل، شرب و جماع در شب‌ها تا ساعت فجر مجاز گردید. و مقصود از خیانت مذکور همین خلافی بود که جوانان مرتکب شده بودند. وجملۀ: ﴿أَتِمُّواْ ٱلصِّيَامَ إِلَى ٱلَّيۡلِ﴾، دلالت دارد که نهایت زمان روزه، شب است، پس همین که شب رسید، باید افطار کند، و روزۀ وصال که شب را نیز روزه گیرد و روز بعد را به روز قبل وصل نماید، حرام است و از این جمله معلوم می‌شود که در تمام روز باید نیّت صوم ادامه داشته باشد.

﴿وَلَا تَأۡكُلُوٓاْ أَمۡوَٰلَكُم بَيۡنَكُم بِٱلۡبَٰطِلِ وَتُدۡلُواْ بِهَآ إِلَى ٱلۡحُكَّامِ لِتَأۡكُلُواْ فَرِيقٗا مِّنۡ أَمۡوَٰلِ ٱلنَّاسِ بِٱلۡإِثۡمِ وَأَنتُمۡ تَعۡلَمُونَ ١٨٨﴾ [البقرة: ۱۸۸].

ترجمه: اموال خود را بین خودتان به باطل نخورید و آن را به سوی حُکّام نیندازید تا مقداری از اموال مردم را به گناه بخورید و حال آنکه شما می‌دانید. (۱۸۸)

نکات: در این آیه مقصود از أکل هر تصرّفی است، چه‌ کم‌فروشی و چه غصب و چه رشوه و چه غیر اینها. زیرا عرف می‌گوید؛ مال مردم مخور، ولو اینکه خانه باشد و تصرّف کرده باشد، که می‌گویند؛ مال مردم را خورده و حق‌تعالی طبق عرف سخن گفته است. و مقصود از: ﴿وَتُدۡلُواْ بِهَآ إِلَى ٱلۡحُكَّامِ...﴾ همان دادن رشوه است که به واسطۀ آن مال مردم را می‌خورند.

﴿۞يَسۡ‍َٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡأَهِلَّةِۖ قُلۡ هِيَ مَوَٰقِيتُ لِلنَّاسِ وَٱلۡحَجِّۗ وَلَيۡسَ ٱلۡبِرُّ بِأَن تَأۡتُواْ ٱلۡبُيُوتَ مِن ظُهُورِهَا وَلَٰكِنَّ ٱلۡبِرَّ مَنِ ٱتَّقَىٰۗ وَأۡتُواْ ٱلۡبُيُوتَ مِنۡ أَبۡوَٰبِهَاۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ ١٨٩﴾ [البقرة: ۱۸۹].

ترجمه: از تو از ماهها می‌پرسند، بگو این ماهها برای میزان اوقات است و برای انجام‌دادن حج و نیکی این نیست که از پشت‌خانه‌ها وارد شوید، ولیکن نیکی آن است که شخص بپرهیزد (با تقوی باشد) و خانه‌ها را از دربش بیایید و از خدا بترسید و تقوی پیشه کنید تا شاید رستگار گردید.(۱۸۹)

نکات: ماه به واسطۀ گردش زمین گاهی تمام سطحش که مقابل خورشید است دیده می‌شود و گاهی قسمتی از آن وگاهی گوشه‌ای از آن نمایان است و خدا چنین قرار داده تا به واسطۀ آن اوقات اول و وسط و آخر ماه معلوم باشد و چون در زمان جاهلیّت هر‌کس که می‌رفت حج و موفّق به انجام حج نمی‌شد می‌بایست دیگر از درب خانه وارد نشود بلکه از پشت خانه دری باز کند و یا از دیوار وارد شود حق‌تعالی این کار را مذمّت کرده تا مردم به این خرافات نپردازند.

﴿وَقَٰتِلُواْ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ ٱلَّذِينَ يُقَٰتِلُونَكُمۡ وَلَا تَعۡتَدُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلۡمُعۡتَدِينَ ١٩٠ وَٱقۡتُلُوهُمۡ حَيۡثُ ثَقِفۡتُمُوهُمۡ وَأَخۡرِجُوهُم مِّنۡ حَيۡثُ أَخۡرَجُوكُمۡۚ وَٱلۡفِتۡنَةُ أَشَدُّ مِنَ ٱلۡقَتۡلِۚ وَلَا تُقَٰتِلُوهُمۡ عِندَ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ حَتَّىٰ يُقَٰتِلُوكُمۡ فِيهِۖ فَإِن قَٰتَلُوكُمۡ فَٱقۡتُلُوهُمۡۗ كَذَٰلِكَ جَزَآءُ ٱلۡكَٰفِرِينَ ١٩١ فَإِنِ ٱنتَهَوۡاْ فَإِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ ١٩٢ وَقَٰتِلُوهُمۡ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتۡنَةٞ وَيَكُونَ ٱلدِّينُ لِلَّهِۖ فَإِنِ ٱنتَهَوۡاْ فَلَا عُدۡوَٰنَ إِلَّا عَلَى ٱلظَّٰلِمِينَ ١٩٣﴾ [البقرة: ۱۹۰-۱۹۳].

ترجمه: و کشتار نمایید در راه خدا با آنانکه با شما قتال می‌کنند و تجاوز مکنید زیرا خدا تعدّی‌کنندگان را دوست نمی‌دارد(۱۹۰) و هر جا ایشان را یافتید بکشید‌شان و بیرونشان کنید از جهت اینکه شما را بیرون کردند و آشوب بدتر از کشتن است و نزد مسجدالحرام با ایشان پیکار نکنید تا وقتیکه ایشان در آنجا با شما پیکار کنند، پس اگر ایشان با شما پیکار کردند بکشید‌شان، کیفر کافران چنین است(۱۹۱) و اگر خودداری کردند خدا آمرزنده و رحیم است(۱۹۲) و با ایشان پیکار كنيد تا آشوبی نباشد و دین و پذیرش آن برای خدا باشد، پس اگر خودداری کردند جُز بر ستمگران ستمی نیست.(۱۹۳)

نکات: مقصود از ﴿فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ﴾ این است که قتال برای بازشدن راه حق باشد که مردم آزاده بتوانند به سوی خداپرستی بروند و کسی ایجاد زحمت نکند و پذیرش دینی برای ترس از مخلوق نباشد و مقصود از جملۀ: ﴿ٱلَّذِينَ يُقَٰتِلُونَكُمۡ﴾ این است که قانون اسلام قانون آدم‌کشی نیست و اگر کسی اقدام به قتال نکند نباید با او قتال کرد، یعنی مسلمین نباید پیش‌قدم در قتال بشوند و ظاهراً مقصود از فتنه در جملۀ: ﴿وَٱلۡفِتۡنَةُ أَشَدُّ مِنَ ٱلۡقَتۡلِ﴾، گمراه ‌کردن و به شرک کشاندن مردم است که فرموده از قتل بدتر است و به علاوه فتنه و اضلال مردم گاهی موجب آشوب و تلف‌شدن اموال و نفوس نیز می‌شود و فتنه، کار جوانمردان نیست، بلکه کار منافقان و ناکسان است. و در آیۀ ۲۱۷ همین سوره، گناه صدّ و بازداشتن مردم را از راه خدا، از گناه قتال در ماه حرام بزرگتر دانسته.

و جملۀ: ﴿وَلَا تُقَٰتِلُوهُمۡ عِندَ ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ...﴾ دلالت دارد که مسجدالحرام، محترم است و نباید در آنجا اقدام به جنگ و جدال نمود، مگر اینکه کفّار پیش‌قدم شوند و چون کفّار خودداری کردند مسلمین باید بی‌درنگ خودداری کنند. و جملۀ ﴿لَا تَكُونَ فِتۡنَةٞ وَيَكُونَ ٱلدِّينُ لِلَّهِ﴾ دلالت دارد که جهاد اسلامی برای رفع زور‌گویی، دفع فتنه، آشوب و شرک است، که دینهای باطل را بر مردم تحمیل نکنند و هرگاه فتنه برطرف شد دیگر جهادی نیست، پس مادامی ‌که زورگویان و گمراه‌کنندگان وجود دارند جهاد بر مسلمین واجب و لازم است، و جملۀ: ﴿فَإِنِ ٱنتَهَوۡاْ فَلَا عُدۡوَٰنَ﴾ دلالت دارد که جهاد برای تعدی و تجاوز نیست.

﴿ٱلشَّهۡرُ ٱلۡحَرَامُ بِٱلشَّهۡرِ ٱلۡحَرَامِ وَٱلۡحُرُمَٰتُ قِصَاصٞۚ فَمَنِ ٱعۡتَدَىٰ عَلَيۡكُمۡ فَٱعۡتَدُواْ عَلَيۡهِ بِمِثۡلِ مَا ٱعۡتَدَىٰ عَلَيۡكُمۡۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ مَعَ ٱلۡمُتَّقِينَ ١٩٤﴾ [البقرة: ۱۹۴].

ترجمه: ماه حرام مقابل ماه حرام و حرمتها را قصاص است، پس هر‌کس بر شما تجاوز کند شما بر او تجاوز کنید (هرگاه به جور دست‌درازی کردند شما به عدل مقابله کنید) به مانند آنچه بر شما تعدّی کرده‌اند و از خدا بترسید و بدانید که خدا با پرهیزگاران است.(۱۹۴)

نکات: ماه حرام و شهر حرام را که مکّه باشد و حال احرام را باید هر کسی مراعات کند و احترام آنها را نگاه دارد، ولی اگر کفّار حرمت آنها را نگاه نداشتند و به جنگ و آشوب اقدام کردند مسلمین باید معامله به مثل کنند، ولی باید خدا را در نظر گرفته و زیاده‌روی نکنند.

﴿وَأَنفِقُواْ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ وَلَا تُلۡقُواْ بِأَيۡدِيكُمۡ إِلَى ٱلتَّهۡلُكَةِ وَأَحۡسِنُوٓاْۚ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِينَ ١٩٥﴾ [البقرة: ۱۹۵].

ترجمه: و انفاق کنید در راه خدا (یعنی جهاد) و خود را به دست خود به هلاکت نیفکنید ونیکی کنید که خدا نیکوکاران را دوست می‌دارد.(۱۹۵)

نکات: اکثر آیاتی که سبیل الله دارد مقصود جهاد است که به جهاد، راه خدا بازمی‌شود و مقصود از ﴿وَلَا تُلۡقُواْ بِأَيۡدِيكُمۡ إِلَى ٱلتَّهۡلُكَةِ﴾ این است که زیر بار کفّار نروید که هلاک می‌شوید، بعضی خیال کرده‌اند که ﴿لَا تُلۡقُواْ﴾ کناره‌گیری از جنگ است و تسلیم برای حفظ جان. و این اشتباه است زیرا کشته‌شدن در راه خدا هلاکت نیست و موجب افتخار و سعادت است.

﴿وَأَتِمُّواْ ٱلۡحَجَّ وَٱلۡعُمۡرَةَ لِلَّهِۚ فَإِنۡ أُحۡصِرۡتُمۡ فَمَا ٱسۡتَيۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡيِۖ وَلَا تَحۡلِقُواْ رُءُوسَكُمۡ حَتَّىٰ يَبۡلُغَ ٱلۡهَدۡيُ مَحِلَّهُۥۚ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوۡ بِهِۦٓ أَذٗى مِّن رَّأۡسِهِۦ فَفِدۡيَةٞ مِّن صِيَامٍ أَوۡ صَدَقَةٍ أَوۡ نُسُكٖۚ فَإِذَآ أَمِنتُمۡ فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ فَمَا ٱسۡتَيۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡيِۚ فَمَن لَّمۡ يَجِدۡ فَصِيَامُ ثَلَٰثَةِ أَيَّامٖ فِي ٱلۡحَجِّ وَسَبۡعَةٍ إِذَا رَجَعۡتُمۡۗ تِلۡكَ عَشَرَةٞ كَامِلَةٞۗ ذَٰلِكَ لِمَن لَّمۡ يَكُنۡ أَهۡلُهُۥ حَاضِرِي ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعِقَابِ ١٩٦ ٱلۡحَجُّ أَشۡهُرٞ مَّعۡلُومَٰتٞۚ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ ٱلۡحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي ٱلۡحَجِّۗ وَمَا تَفۡعَلُواْ مِنۡ خَيۡرٖ يَعۡلَمۡهُ ٱللَّهُۗ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيۡرَ ٱلزَّادِ ٱلتَّقۡوَىٰۖ وَٱتَّقُونِ يَٰٓأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ ١٩٧﴾ [البقرة: ۱۹۶-۱۹۷].

ترجمه: و برای خدا حج و عمره را به پایان برسانید، پس اگر محصور شدید و از رفتن به حج ممنوع گردیدید پس هر چه میسر باشد قربان کنید و سرهای خود را نه تراشید تا قربانی به محل ذبح و قربانگاه برسد، پس هر که از شما بیمار بود و یا آزاری به سر داشت (بتراشد)، پس از آن، به عوض، روزه‌ای و یا صدقه‌ای و یا قربانیِ گوسفندی باید و چون امان یافتید پس هر که پس از عمره به حج پرداخت هر چه میسّر شود قربان کند و هر که قربانی نیابد، سه روز در اثنای حج و هفت روز وقت برگشتن روزه گیرد، این ده روز تمام است، این حکم برای کسی است‌ که خانواده‌اش مقیم مسجد الحرام (مکّه) نباشد و از خدا بترسید و بدانید که عقاب خدا سخت است. (۱۹۶) حج در ماه‌های معلومی است، پس کسی که بر او در این ماه ها حج واجب شد (و به حج پرداخت)، پس مباشرت با زن، بدکاری و جدال در حج موقوف است. و هر کار خیری بجا آرید خدا آن را می داند. و توشه بردارید که بهترین توشه پرهیزگاری است، و از من بترسید ای خردمندان (۱۹۷).

نکات: مقصود از ماه های حرام و معلومات ذیقعده و ذیحجه می باشد که چون احرام بست برای حج، باید از آنچه در آیه ذکر شده است اجتناب کند، پس اگر جماع کرد باید یک شتر نحر کند، اگر بوسه زد یک گاو کفّارۀ آن است.

و مقصود از فسوق و جدال که در آیه ذکر شده بدگویی، فحش، دروغ، سب و لعن و غیبت است و هم مفاخره و جدال را کنار گذارد و مکرّر «لا والله» و«بلی والله» نگوید.

دروغ یک‌مرتبه یک گوسفند کفّاره دارد و دو مرتبه یک گاو و سه مرتبه یک شتر.

و احکام دیگر احرام در آیات ۱ و ۲ و ۹۵ سوره مائده خواهد آمد.

﴿لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّكُمۡۚ فَإِذَآ أَفَضۡتُم مِّنۡ عَرَفَٰتٖ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ عِندَ ٱلۡمَشۡعَرِ ٱلۡحَرَامِۖ وَٱذۡكُرُوهُ كَمَا هَدَىٰكُمۡ وَإِن كُنتُم مِّن قَبۡلِهِۦ لَمِنَ ٱلضَّآلِّينَ ١٩٨ ثُمَّ أَفِيضُواْ مِنۡ حَيۡثُ أَفَاضَ ٱلنَّاسُ وَٱسۡتَغۡفِرُواْ ٱللَّهَۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ ١٩٩ فَإِذَا قَضَيۡتُم مَّنَٰسِكَكُمۡ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ كَذِكۡرِكُمۡ ءَابَآءَكُمۡ أَوۡ أَشَدَّ ذِكۡرٗاۗ فَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا وَمَا لَهُۥ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ مِنۡ خَلَٰقٖ ٢٠٠﴾ [البقرة: ۱۹۸-۲۰۰].

ترجمه: بر شما باکی نیست که از فضل پروردگار خود بجویید (یعنی در أیام حج به کسب و

کار پردازید). پس چون از عرفات برگشتید نزد مشعر الحرام یاد خدا کنید. و او را یاد کنید چنانکه شما را هدایت نمود و اگر چه پیش از آن از گمراهان بودید(۱۹۸) سپس برگردید از جایی‌که مردم برگشته‌اند، و از خدا طلب آمرزش کنید که خدا آمرزنده و رحیم است(۱۹۹) پس چون مناسک خود را انجام دادید، یاد خدا کنید مانند اینکه پدران خود را یاد می‌کنید و یا ذکر خوبتری، بعضی از مردم می‌گویند پروردگارا، در دنیا به ما بده و برای او در آخرت بهره‌ای نیست.(۲۰۰)

نکات: در تمام عمر انسان اگر یک‌مرتبه به اعمال حج موفق شود می‌تواند در همان ایّام حج مثلاً در عرفات و مِنی پس از اعمال خود مشغول کسب حلال شود و از فضل خدا بجوید، به دلیل جملۀ: ﴿أَن تَبۡتَغُواْ...﴾ معلوم می‌شود در اسلام روز تعطیل معمول نبوده که کسب و کار خود را تعطیل کنند و خصوصاً این روزهای عزا و یا جشن که در میان مردم مرسوم شده اسلامی نیست و بدعت است. و جملۀ: ﴿فَإِذَآ أَفَضۡتُم...﴾ دلالت دارد که چون روز نهم به عرفات موفق شد، پس از غروب آفتاب از عرفات که چهار فرسخی مکّه می‌باشد برگردد به طرف مکه و در دو فرسخی مکه در مشعرالحرام شب را بیتوته و ذکر خدا کند و عبادت نماید. و مقصود از جملۀ ﴿ثُمَّ أَفِيضُواْ...﴾ این است که باید افاضه از عرفات باشد از همان مکان و زمانی که مردم افاضه می‌کنند، یعنی با مردم حرکت کند، نه اینکه حساب خود را جدا و از هر مکانی که خواسته افاضه بکند. و جملۀ: ﴿فَإِذَآ أَفَضۡتُم مِّنۡ عَرَفَٰتٖ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ﴾ همان نماز عید اضحی و تکبیرات مقصود است که کیفیّت آن بیاید و باید دانست که هر‌کس همّتش دنیا باشد و سعی او به دنیا مصرف شود و از خدا دنیا بخواهد طبق جملۀ ﴿وَمَا لَهُۥ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ مِنۡ خَلَٰقٖ﴾ بهره‌ای از آخرت ندارد و چنانکه ذکر خواهد شد باید سعی انسان هم برای دنیا باشد و هم برای آخرت.

﴿وَمِنۡهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا حَسَنَةٗ وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِ حَسَنَةٗ وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ ٢٠١ أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمۡ نَصِيبٞ مِّمَّا كَسَبُواْۚ وَٱللَّهُ سَرِيعُ ٱلۡحِسَابِ ٢٠٢ ۞وَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ فِيٓ أَيَّامٖ مَّعۡدُودَٰتٖۚ فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوۡمَيۡنِ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِۖ لِمَنِ ٱتَّقَىٰۗ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّكُمۡ إِلَيۡهِ تُحۡشَرُونَ ٢٠٣﴾ [البقرة: ۲۰۱-۲۰۳].

ترجمه: و بعضی از مردم می‌گویند پروردگارا ما را در دنیا نیکی بده و در آخرت نیکی بده و ما را از عذاب آتش نگهدار(۲۰۱) ایشانند که بر ایشان بهره‌ای است از کارشان و خدا حساب را به ‌سرعت می‌رسد(۲۰۲) و خدا را در روزهای چندی یاد کنید، پس هر‌کس در دو روز تعجیل کند گناهی بر او نیست و کسی که تأخیر کند گناهی برایش نیست اگر پرهیز نماید و از خدا بترسید و بدانید که شما به سوی او محشور می‌شوید.(۲۰۳)

نکات: کسی‌که طالب آخرت است طبق ﴿لَهُمۡ نَصِيبٞ مِّمَّا كَسَبُواْ﴾ باید سعی و کوشش داشته باشد. و مقصود از ﴿وَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ فِيٓ أَيَّامٖ مَّعۡدُودَٰتٖ﴾ گفتن تکبیرات است، پس از نماز عید اضحی و پس از نمازهای ظهر روز عید تا نماز صبح دوازدهم بگوید: «اللهُ أَكْبَرُ اللهُ أَكْبَرُ لَا إلَهَ إلاَّ اللهُ، اللهُ أَكْبَرُ وَللهِ الْحَمْدُ، اللهُ أَكْبَرُ علی مَا هَدَانَا، وَالحَمْدُ للهِ عَلَی مَا أَبْلَانَا، اللهُ أَكْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیَمِةِ الأَنعَام» [۳۲۸]. و اگر تا روز ۱۳ ماند تا بعد از نماز صبح روز ۱۳ بگوید، یعنی پس از أداء ۱۵ نماز و مقصود از جملۀ: ﴿فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوۡمَيۡنِ﴾ این است که برای رجوع به وطن، روز ۱۲ عجله کند و از مِنی خارج شود. ﴿وَمَن تَأَخَّرَ﴾ این است که تا روز ۱۳ بماند در منی. و أیام معدودات روز عید است تا روز۱۳.

﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يُعۡجِبُكَ قَوۡلُهُۥ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَيُشۡهِدُ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا فِي قَلۡبِهِۦ وَهُوَ أَلَدُّ ٱلۡخِصَامِ ٢٠٤ وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِي ٱلۡأَرۡضِ لِيُفۡسِدَ فِيهَا وَيُهۡلِكَ ٱلۡحَرۡثَ وَٱلنَّسۡلَۚ وَٱللَّهُ لَا يُحِبُّ ٱلۡفَسَادَ ٢٠٥ وَإِذَا قِيلَ لَهُ ٱتَّقِ ٱللَّهَ أَخَذَتۡهُ ٱلۡعِزَّةُ بِٱلۡإِثۡمِۚ فَحَسۡبُهُۥ جَهَنَّمُۖ وَلَبِئۡسَ ٱلۡمِهَادُ ٢٠٦ وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَشۡرِي نَفۡسَهُ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَّهِۚ وَٱللَّهُ رَءُوفُۢ بِٱلۡعِبَادِ ٢٠٧﴾ [البقرة: ۲۰۴-۲۰۷].

ترجمه: و بعضی از مردم چنان است که گفتار او در زندگیِ دنیا تو را به عجب آورد و تو را خوش آید و بر آنچه در دل دارد خدا را شاهدی گیرد و حال آنکه او سخت‌ترین دشمن است(۲۰۴) و چون از نزد تو برود (و یا به ریاست برسد) برای افساد در زمین بکوشد و زراعت و نسل را از بین ببرد و خدا فساد را دوست نمی‌دارد(۲۰۵) و چون به او گفته شود از خدا بترس، او را عزّت و تکبّر بر‌انگیزاند، پس دوزخ او را کافی و بد آرامگاهی است(۲۰۶) و بعضی از مردم چنان است که جان خود را برای جستن خوشنودی خدا می‌فروشد و خدا به این بندگان مهربان است.(۲۰۷)

نکات: مقصود از جملۀ: ﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يُعۡجِبُكَ قَوۡلُهُۥ﴾ مردم منافق و چرب‌ زبانند که در امور دنیا واردند، ولی از امور خداشناسی و دینی بی‌خبرند و چون کاری به دستشان بیفتد، زیان‌کاری و خراب‌کاری می‌کنند و اموال، جان و عرض مردم را از بین می‌برند و برای یک دستمال تیمچه‌ای را به آتش می‌کشند. و در مقابل اینان اشخاصی هستند که برای رضای خدا فداکاری می‌کنند و از جان خود می‌گذرند و مقصود از جملۀ: ﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَشۡرِي...﴾ او است.

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱدۡخُلُواْ فِي ٱلسِّلۡمِ كَآفَّةٗ وَلَا تَتَّبِعُواْ خُطُوَٰتِ ٱلشَّيۡطَٰنِۚ إِنَّهُۥ لَكُمۡ عَدُوّٞ مُّبِينٞ ٢٠٨ فَإِن زَلَلۡتُم مِّنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَتۡكُمُ ٱلۡبَيِّنَٰتُ فَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ٢٠٩﴾

[البقرة: ۲۰۸-۲۰۹].

ترجمه: ای مؤمنین، تماماً در مسالمت وارد شوید و پیروی گامهای شیطان مکنید. زیرا او برای شما دشمنی است آشکار (۲۰۸) پس اگر لغزش کنید پس از آنکه آیات روشن برای شما آمد پس بدانید که خدا عزیز و حکیم است.(۲۰۹)

نکات: مقصود از «سِلم» مسالمت با مردم باشد که از نفاق دست بردارند و همه مؤمن و تسلیم امر حق شوند و با یکدیگر متّحد کردند. و ممکن است مقصود از «سِلم»، اسلام و تسلیم دین خدا باشد، بنابراین ﴿كَآفَّةٗ﴾ حال است برای ﴿ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾، یعنی همۀ شما تسلیم امر حق باشید. و جملۀ: ﴿فَإِن زَلَلۡتُم...﴾ دلالت دارد که اگر ندانسته کاری کنند قابل عفو است و امّا اگر پس از علم و آمدن آیات روشن قرآن، کسی به طرف باطل بلغزد و منحرف شود قابل گذشت نیست و لذا حق‌تعالی در این مورد تهدید شدیدی نموده و فرموده بدانید که خدا عزیز و دارای قدرت و حکیم است، یعنی بیهوده و سرخود شما را واگذار نکرده است.

﴿هَلۡ يَنظُرُونَ إِلَّآ أَن يَأۡتِيَهُمُ ٱللَّهُ فِي ظُلَلٖ مِّنَ ٱلۡغَمَامِ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ وَقُضِيَ ٱلۡأَمۡرُۚ وَإِلَى ٱللَّهِ تُرۡجَعُ ٱلۡأُمُورُ ٢١٠ سَلۡ بَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ كَمۡ ءَاتَيۡنَٰهُم مِّنۡ ءَايَةِۢ بَيِّنَةٖۗ وَمَن يُبَدِّلۡ نِعۡمَةَ ٱللَّهِ مِنۢ بَعۡدِ مَا جَآءَتۡهُ فَإِنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلۡعِقَابِ ٢١١﴾ [البقرة: ۲۱۰-۲۱۱].

ترجمه: آیا انتظار می‌مانند (و اسلام نمی‌آورند) مگر اینکه خدا با ملائکه در سایه‌های ابر بیاید و کار بگذرد و به سوی خداست برگشت أمور(۲۱۰) از بنی‌اسرائیل بپرس که چقدر از آیات روشن ایشان را دادیم و هر‌کس نعمت خدا را پس از آنکه برای او آمده تبدیل دهد محقّقاً خدا شدیدالعقاب است.(۲۱۱)

نکات: در جملۀ: ﴿هَلۡ يَنظُرُونَ...﴾ روی سخن با یهود است، یعنی این یهود که به حضرت موسی÷ ایمان نمی‌آوردند و می‌گفتند خدا را در میان ابرها با ملائکه برای ما بیاور، آیا در مقابل پیغمبر اسلام نیز چنین انتظاری دارند، اگر چنین انتظاری داشته باشند کار ایشان باید از کار بگذرد به آمدن عذاب. از آیات قبل و بعد پیداست که روی سخن با یهود است. و إلّا خدا که رفت و آمد ندارد آن هم در میان ابرها و یا بگوییم مقصود از آمدن خدا، آمدن عذاب و امر خدا است [۳۲۹]. چنانکه در سورۀ نحل آیۀ ۳۳ فرموده:

﴿هَلۡ يَنظُرُونَ إِلَّآ أَن تَأۡتِيَهُمُ ٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ أَوۡ يَأۡتِيَ أَمۡرُ رَبِّكَ﴾ [۳۳۰] [النحل: ۳۳].