آشنایی با ائمه حدیث کتب شش‌گانه
تأليف:
حسین تاجی گله‌داری
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله والصلاة والسلام على رسول الله وعلى آله وصحبه ومن والاه.
اما بعد:
یکی از منت‌ها و نعمت‌های بی‌کران خداوند کریم بر این بنده‌ی گنهکار این است که محبت و عشق حدیث نبوی و علوم حدیث؛ بویژه علم رجال شناسی را در قلبم جای داد؛ تا در روشنایی حدیث رسول اللهص بتوانم راه حق و مستقیم را از میان راه‌های باطل و کج بشناسم، و از حق پیروی نموده و از باطل اجتناب ورزم، خداوند بزرگ قرآن کریم را نازل فرمود و آن را از تحریف و تبدیل و تغییر و دگرگونی محفوظ نمود، همچنین شرح و بیان‌کننده قرآن؛ یعنی حدیث نبوی نیز توسط حافظان عادل و ثقه از تغییر و تبدیل و اضافه محفوظ داشت، بطوری که اگر شخصی شب در درون خانه‌اش حدیثی جعل کند و به رسول خداص منسوب نماید، پیش از طلوع صبح ناقدان و حافظان حدیث دروغ‌اش را بر ملا نموده‌اند، بله تاریخ اسلام سرشار از نام ائمه دین وحافظانی می‌باشد که برای حفظ و جمع‌آوری احادیث مصطفیص شبانه روز سعی و تلاش نمودند.
خواننده گرامی! کتابچه‌ای که اکنون در دست دارید در اصل جزوه‌ی مختصری است که برای طلاب مدرسه علوم دینی گله دار در سال ٧۵ شمسی جمع‌آوری وتهیه کرده بودم؛ تا کلید وراهنمایی برای شناخت راویان وائمه حدیث باشد؛ از آنجایی که شناخت کتب سته‌ی حدیث ومؤلفین‌اش برای مسلمان بویژه نسل جوان وتحصیل کرده اهمیت بسزایی دارد عده‌ای از محبان پیشنهاد بازنگری وچاپ این جزوه را ارائه دادند؛ که بنده نیز پیشنهاد آنان را پذیرفتم، وبعد از بررسی واضافه برخی مطالب، این کتابچه را به شما برادر وخواهر گرامی تقدیم می‌دارم، امید است که در درگاه الهی مورد قبول واقع گردد.
قابل یاد آوری است که بنده‌ی ناچیز کتب شش گانه حدیث، وسایر کتب حدیث از مسانید وسنن واجزاء را از علما ومحدثین عصر با سند متصل به رسول اللهص اجازه‌ی روایت دارم .
برخی از مشایخ اینجانب در سماع واجازه روایت حدیث:
۱- امام و محدث شیخ بدیع الدین راشدی سندی مکی/.
۲- محدث و زاهد بزرگوار شیخ محب الله شاه راشدی سندى/
۳- محدث و فقیه بزرگ علامه محمد عاشق الهی بلند شهری مدنی/.
۴- محدث و فقیه حافظ عبد المنان نور پوری حفظه الله تعالی.
۵- حافظ شیخ عبد السلام بهتوی/.
که سلسله اسانید هر کدام از این مشایخ در دفاتر خاص روایت ثبت؛ ومشخص می‌باشد.
در پایان از خداوند مسئلت دارم که قلم عفو بر گناهانم بکشد، پدر ومادر وسایر رفتگان ومشایخم را غریق رحمت بگرداند.
وآخر دعوانا أن الحمدلله رب العالمین.
خادم العلم والعلماء
دکتر حسین تاجی گله داری
شارجه -۱۲ ربیع الأول ۱۴۲۸هـ
برابر با فروردین ۱۳۸۶ش
امام ابو عبد الله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیره بن بردزبه جعفی بخاری، در روز جمعه بعد از نماز، در ۱۳ ماه شوال سال ۱٩۴ هجری در بخارا (یکی از شهرهای ازبکستان کنونی) در خانواده‌ای متدین چشم به دنیا گشود، پدرش اسماعیل، یکی از علمای حدیث، در آن زمان بود.
تاریخ نویسان می‌گویند: امام محمد بخاری در کودکی به علت بیماری نابینا گردید؛ وطبیبان از علاجش ناتوان شدند، مادرش بسیار غمگین بود وشبانه و روز دعا می‌کرد واز خدا می‌خواست که بینائی فرزندش به وی بازگرداند؛ شبی حضرت ابراهیم÷ را در خواب دید که به او می‌گوید: بخاطر دعاهایت خداوند بینائی فرزندت را به او برگردانیده است؛ پس چون صبح نمود دید که خداوند فرزندش را شفا داده وبینائی‌اش را به وی باز گردانیده است.
امام محمد بخاری از همان آغاز کودکی شیفته علم حدیث بود، لذا تحصیلات خود را از مکاتب سنتی بخارا آغاز کرد، پس از فراگیری تحصیلات ابتدائی به حلقه‌ی دروس علمای حدیث پیوست، سپس برای تحصیل وفراگیری علم بیشتر به سرزمین‌های دیگر مانند: نیشاپور، ری، بلخ، مکه، مدینه، بصره، کوفه، بغداد، دمشق، فلسطین و... که مراکز علمی آن زمان به شمار می‌آمدند، مسافرت کرد، او در این مسافرت‌ها که به اقطار جهان نمود با بسیاری از حفاظ و اهل حدیث ملاقات کرد، و احادیث زیادی شنید و روایات‌های فراوانی نوشت.
امام بخاری حافظه و هوش خاصی داشت، بطوری که از همان دوران کودکی اساتیدش ضریب هوشی خارق العاده‌ای را در سیمایش می‌دیدند، روزی احمد بن حفص ـ یکی از اساتیدش ـ، نگاهی به وی انداخت و گفت: این شخص به شهرت خواهد رسید.
حاشد بن اسماعیل می‌گوید: محمد بن اسماعیل بخاری، کودکی بیش نبود و همراه ما از محضر اساتید حدیث کسب فیض می‌کرد، ما می‌نوشتیم اما او چیزی نمی‌نوشت، ما به او می‌گفتیم: این آمدن ورفتنت چه فایده‌ای دارد شما که چیزی نمی‌نویسید؟! او بعد از گذشت شانزده روز به ما گفت: شما مرا بسیار سرزنش می‌کنید؛ اکنون آنچه نوشته‌اید بیاورید وبه من نشان دهید.
ما نوشته‌هایمان که حدود پانزده هزار حدیث بود به وی نشان دادیم، آنگاه امام بخاری همه‌ی آن‌ها را همانگونه که نوشته بودیم از حفظش برای ما خواند و ما برخی نوشته‌هایمان را تصحیح کردیم.
امام بخاری در قوت حافظه نابغه بود؛ ایشان می‌گویند: من صد هزار حدیث صحیح، و دویست هزار حدیث غیر صحیح از حفظ دارم.
هنگامی که امام بخاری به بغداد رفت، و آوازه ایشان زبانزد خاص و عام گردیده بود، علما و محدثین بغداد تصمیم گرفتند که حافظه‌ی امام بخاری را بیازمایند، لذا یک صد حدیث را انتخاب کردند و متن و سند احادیث را وارونه نمودند، یعنی متن هر حدیث را با سند حدیث دیگر مخلوط کردند و برعکس، سپس ده نفر را برگزیدند، و به هر کدام از آنان ده حدیث دادند، آنگاه هر کدام از آنان آن ده حدیث را از اول تا آخرش برای امام بخاری می‌خواند، و از امام سؤال می‌کرد، امام بخاری در پاسخ می‌گفت: این حدیث را نمی‌شناسم، این گونه یکی پس از دیگری ده احادیثش را به پایان رساند، و امام فقط می‌گفت: این حدیث را نمی‌شناسم. افراد نادانی که حاضر بودند، گفتند: او جاهل و ناتوان است، و نمی‌داند، اما علما و محدثین به یکدیگر نگاه کردند و گفتند که وی متوجه شده است.
آنگاه امام بخاری به نفر اول فرمود: حدیث اولی که برایم خواندی صحیحش چنین است، و متن و سند آن را بیان نمود، و اینگونه همه‌ی احادیثش را تصحیح واصلاح کرد، سپس به همین ترتیب متن وسند همه‌ی احادیث نه نفر دیگر نیز درست نمود، واشتباهاتشان را بیان کرد، سرانجام همه‌ی حضار به قدرت حفظ وذکاوت شگفت انگیزش اعتراف نمودند.
۱- عبید الله بن موسی عبسی (ت: ۲۱۳هـ).
۲- مکی بن ابراهیم بلخی (ت: ۲۱۵هـ).
۳- عبد الأعلی بن مسهر (ت: ۲۱۸هـ).
۴- ابو نعیم فضل بن دکین (ت: ۲۱٩هـ).
۵- آدم بن ایاس (ت:۲۲۰هـ).
۶- عفان بن مسلم بصری (ت:۲۲۰هـ).
٧- عبد الله بن عثمان مروزی (ت: ۲۲۱هـ).
۸- یحیی بن معین (ت: ۲۳۳هـ).
٩- علی بن مدینی (ت: ۲۳۴هـ).
۱۰- احمد بن حنبل (ت: ۲۴۱هـ).
۱۱- و...
امام بخاری در عنفوان جوانی تدریس را آغاز نمود وآوازه‌اش به گوش تشنگان علم رسید، لذا جمعیت انبوهی برای شنیدن درس حدیث در محضرش حاضر شدند، امام در شهرهای بصره، بغداد، حجاز، بلخ وغیره به تدریس پرداخت، ودر اواخر عمرش به زادگاهش بخارا بازگشت، ومدت طولانی مشغول تدریس وتحدیث گردید، بیش از نود هزار نفر کتاب «صحیح» را از زبان ایشان شنیده‌اند، برخی از شاگردان برجسته‌ی امام را ذکر می‌نماییم:
۱- مسلم بن حجاج نیشاپوری (ت:۲۶۱هـ)
۲- ابو عیسی محمد بن عیسی ترمذی (ت:۲٧٩هـ)
۳- ابو عبد الرحمن احمد بن علی نسائی (ت:۳۰۳)
۴- ابو علی صالح جزره (ت: ۲٩۳هـ).
۵- ابو عبد الله محمد بن نصر مروزی (ت:۲٩۴هـ)
۶- ابو جعفر محمد بن عبدالله حضرمی (ت:۲٩٧هـ)
٧- ابوبکر محمد بن اسحاق ابن خزیمه (ت:۳۱۱هـ).
۸- محمد بن یوسف فربری
٩- ابراهیم بن معقل نسفی
۱۰- و....
امام بخاری خدمات شایانی برای اسلام انجام داد، وکتاب‌های گرانبهای از خود بجای گذاشت که مهمترین آن‌ها کتاب ایشان در حدیث [الجامع الصحیح] «صحیح بخاری» می‌باشد، امام بخاری در عنفوان جوانی به تصنیف و تألیف روی آورده است. کتاب‌های دیگر امام بخاری عبارتند از:
۱- الأدب المفرد.
۲- التاریخ الکبیر.
۳- التاریخ الأوسط.
۴- التاریخ الصغیر.
۵- التفسیر الکبیر.
۶- المسند الکبیر.
٧- کتاب العلل.
۸- کتاب رفع الیدین.
٩- کتاب الأشربة.
۱۰- کتاب القراءة خلف إمام.
۱۱- کتاب الضعفاء.
۱۲- بر الوالدین.
۱۳- کتاب الکنی.
۱۴- خلق افعال العباد.
۱۵- أسامی الصحابة.
همچنان که ذکر نمودیم امام بخاری علاوه از کتاب «صحیح» کتاب‌های گرانبهای دیگر نیز به رشته تحریر در آورده است، اما کتاب «صحیح» که نام کاملش: «الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله وسننه وأیامه» می‌باشد، شهرت و مقام خاصی دارد، که باتفاق مسلمانان، صحیح‌ترین کتاب بعد از قرآن کریم می‌باشد، امام بخاری در مدت ۱۶ سال تلاش و زحمت فراوان از میان ششصد هزار احادیثی که حفظ داشت انتخاب و تألیف نمود.
امام بخاری می‌گوید: هر حدیثی را که می‌خواستم در کتابم بنویسم ابتدا غسل می‌کردم و دو رکعت نماز می‌خواندم سپس استخاره می‌کردم، آنگاه بعد از اینکه به صحت آن یقین می‌کردم، آن را در کتاب «صحیح» ثبت می‌نمودم.
در عصر امام بخاری کتاب‌های مختلفی در متن حدیث تألیف شده بود، اما اکثر آن کتاب‌ها شامل احادیث صحیح و ضعیف بود، روزی امام اسحاق بن راهویه، استاد امام بخاری خطاب به شاگردانش فرمود: چه خوب بود اگر احادیث صحیح رسول خداص را در کتابی مختصر جمع‌آوری می‌کردید.
بنابراین، این سخن توجه امام بخاری را جلب نمود، لذا تصمیم گرفت که کتابی مختصر که فقط حاوی احادیث صحیح باشد، جمع‌آوری نماید.
همچنین امام بخاری شبی در خواب می‌بیند که روبروی رسول خداص ایستاده و با یک بادبزنی حشرات را از ایشان دور می‌کند، آنگاه از معبرین؛ تعبیر خوابش را پرسید، آن‌ها گفتند که شما احادیث ساختگی و دروغ را از رسول خداص دور می‌کنید.
سرانجام این خواب نیز اراده‌اش را مصمم‌تر نمود؛ و کتاب صحیح را تألیف کرد.
امام بخاری کتاب صحیح را به کتب، و کتب را ابواب مختلف تقسیم نموده است، کتاب صحیح بخاری شامل ٩٧ کتاب و۳۴۵۰ باب می‌باشد.
امام کتابش را به کتاب (بدء الوحی) آغاز کرده، سپس کتاب ایمان، بعد کتاب طهارت، آنگاه نماز، بعدش زکات، سپس روزه، بعد حج ذکر نموده است. سپس کتاب بیوع (معاملات) را آورده، بعد از معاملات مرافعات: شهادات، صلح، وصیت، وقف، وجهاد، ذکر کرده است.آنگاه برخی ابواب غیر فقهی مانند: آغاز آفرینش، داستان زندگی پیامبران، بهشت و دوزخ، سپس مناقب قریش و فضیلت اصحاب پیامبر ذکر کرده است.
بعد از آن سیرت و غزوه‌های پیامبرص آورده، و بعد از آن کتاب تفسیر ذکر نموده است.
سپس به فقه برگشته و کتاب نکاح، طلاق، و نفقه ذکر کرده، سپس کتاب خوراکی‌ها، بعد نوشیدنی‌ها، و بعد از آن کتاب طب، سپس کتاب ادب، و استئذان (اجازه) ذکر کرده، سپس کتاب نذور و کفارات، بعد کتاب حدود آورده، و سپس کتاب تعبیر خواب، و بعد کتاب فتن، بعد کتاب اعتصام به کتاب و سنت ذکر نموده و در اخیر با کتاب توحید کتابش را به پایان رسانده است.
گفتنی است که برحسب اختلاف نسخه‌های صحیح بخاری، در تقدیم و تأخیر برخی کتب و ابواب اختلاف وجود دارد.
امام بخاری گاهی در یک باب حدیثی را بصورت مختصر ذکر می‌کند سپس در جای دیگر همان حدیث را بصورت کامل و مطول می‌آورد، و برخی از احادیث را برای استدلال مسائل فقهی در جاهای مختلف تکرا می‌نماید که این خودش نمایانگر دانش و فقه امام بخاری است.
همچنین در صحیح بخاری احادیثی بصورت معلق آورده شده است، و در اصطلاح محدثین حدیث معلق به احادیثی می‌گویند که از ابتدای سندش، یک راوی یا بیشتر حذف شده باشد.
امام حافظ ابن حجر عسقلانی شارح صحیح بخاری می‌نویسد: احادیث معلق در صحیح بخاری به دو بخش تقسیم می‌شوند:
۱) احادیث معلقی که امام بخاری آن‌ها را در ابواب دیگر از همین کتاب صحیح به صورت مسند وموصول آورده است (که تعدادشان ۱۱۸۱ حدیث می‌باشد).
۲) احادیث معلقی که در ابواب دیگر به صورت موصول و مسند نیامده است (وتعداد آن‌ها ۱۶۰ حدیث می‌باشد) و خود این بخش به دو دسته تقسیم می‌شود:
۱- آنچه که با صیغه جزم (مانند: قال و روی) آورده، ـ که این روایات به آن کسانی که نسبت داده شده صحیح است، ـ بنابراین برخی از آن‌ها بر شرط خود بخاری، و یا کمتر از شرط وی هستند، و ممکن هست نزد دیگران صحیح و یا حسن باشد.
و همچنین احتمال ضعف نیز وجود دارد.
۲- آنچه با صیغه‌ی تمریض (مانند: قیل روی) آورده است که این نوع روایات ممکن است صحیح یا حسن باشند هرچند که بر شرط بخاری نیستند، و ممکن است ضعیف باشند.
و قابل ذکر است که احادیث معلق جز اصل کتاب به شمار نمی‌آید، بلکه امام بخاری این‌ها را برای استشهاد یا توضیح حدیث و یا ترجیح حدیثی بر حدیث دیگر آورده است.
امام ابن صلاح در کتاب «مقدمه‌ی علوم حدیث» تعداد احادیث صحیح بخاری ٧۲٧۵ حدیث (با تکرار) و بدون تکرار ۴۰۰۰ هزار حدیث ذکر نموده و امام محیی الدین نووی نیز در کتاب «تقریب» از همین رای تبعیت نموده است.
اما حافظ ابن حجر عسقلانی از آنجائی که صحیح بخاری را شرح داده است، یک شمارش دقیق‌تری ارائه نموده است.
وی می‌گوید: تمام احادیث بخاری با تکرار٧۳٩٧ حدیث می‌باشند، و تمام احادیث معلق در صحیح بخاری ۱۳۴۱ حدیث است که بیشتر تکراری هستند، و تمام روایات معلق مرفوعی که در جاهای دیگر کتاب با سند موصول ذکر نشده ۱۶۰ حدیث است که آن‌ها را در کتاب «تغلیق التعلیق» با اسناد متصل آورده‌ام، و تعداد متابعات در صحیح بخاری ۳۴۱ حدیث می‌باشد.
بنابراین تمامی احادیث بخاری با شمارش احادیث مکرر ٩۰۸۲ حدیث می‌باشند.
علمای اسلام به کتاب «صحیح بخاری» اهتمام ویژه‌ای داده‌اند، بر این کتاب عظیم بیش از ۸۰ شرح نوشته شده است، که مهمترین آن‌ها:
۱- فتح الباری شرح صحیح البخاری، تألیف امام حافظ ابن حجر عسقلانی(ت:۸۵۲هـ) است.
۲- عمدة القاری شرح صحیح البخاری، تألیف امام بدرالدین محمود عینی(ت: ۸۵۵) است.
تعداد زیادی ازعلما ومحدثین کتاب صحیح بخاری را اختصار نموده‌اند، که معروفترین آن‌ها:
۱- مختصربخاری، تألیف امام عبد الله بن سعد بن أبی جمره الاندلسی است.
۲- مختصر بخاری (التجرید الصحیح) تألیف امام زین الدین احمد بن عبداللطیف زبیدی است، که خوشبختانه توسط دوست عزیزمان آقای عبدالقادر ترشابی ترجمه وچاپ شده، واکنون چاپ مجدد آن با مراجعه وتصحیح اینجانب زیر چاپ می‌باشد.
امام بخاری در سن ۶۲ سالگی در شب عید فطر سال ۲۵۶ هجری در قریه خرتنگ از توابع سمرقند چشم از جهان فرو بست ودر همانجا به خاک سپرده شد.
«ولد في صدق وعاش حمیدا ومات في نور»
این گفته برحسب حروف ابجد بیانگر سال ولادت، عمر، وسال وفات می‌باشد .(تعداد حروف صدق: ۱٩۴، حمید: ۶۲، و نور:۲۵۶ می‌باشد).
امام ابو الحسین مسلم بن حجاج بن مسلم قشیری نیشاپوری، در سال ۲۰۴ هجری در نیشاپور چشم به دنیا گشود.
در سن کودکی آغاز به فرا گیری وتحصیل علوم نمود، واز محضر دانشمندان فراوانی کسب فیض نمود، پس از فراگیری علوم از محضرعلماء و اساتید نیشاپور به اقطار جهان جهت فراگیری علوم حدیث مسافرت واز شیوخ ذیل اخذ حدیث کرد:
۱- امام محمد بن اسماعیل بخاری (ت:۲۵۶هـ).
۲- یحیی بن معین (ت:۲۲۴ هـ).
۳- ابوبکر بن ابی شیبه (ت:۲۳۵هـ).
۴- عثمان بن ابی شیبه (ت:۲۳٩هـ).
۵- قتیبه بن سعید (ت: ۲۴۰هـ).
۶- امام احمد بن حنبل (ت:۲۴۱هـ).
٧- حرمله بن یحیی (ت:۲۴۴هـ).
۸- محمد بن مثنی (ت:۲۵۲هـ).
صیت وآوازه امام مسلم به گوش خاص وعام رسید، لذا طالبان حدیث وتشنگان میراث محمدی از گوشه واطراف سرزمین پهناور اسلام برای شنیدن وروایت حدیث به محضر امام می‌آمدند، افراد بیشماری از مجلس درس امام فیض بردند، حتی برخی از ائمه واقران ایشان نیزاز وی حدیث روایت کرده‌اند، ما تعدادی از شاگردان امام دررا اینجا ذکر می‌نماییم:
۱- ابو عیسی ترمذی (ت:۲٧٩هـ).
۲- ابو حاتم رازی (ت:)
۳- ابوبکر محمد بن اسحاق ابن خزیمه(ت: ۳۱۱هـ)
۴- موسی بن هارون (ت:)
۵- ابو عوانه یعقوب بن اسحاق اسفرائینی
۶- یحیی بن صاعد (ت:)
٧- ابراهیم بن محمد بن سفیان(ت:۳۰۸ هـ).
۸- ابراهیم بن ابی طالب
امام مسلم خدمات شایانی برای اسلام، بخصوص در زمینه جمع‌آوری احادیث انجام داده است، وکتاب‌های مهمی درحدیث و علوم حدیث تألیف نموده که مهمترین آن‌ها: (الجامع الصحیح) «صحیح مسلم» می‌باشد.
کتاب‌های دیگرایشان عبارتند از:
۱- کتاب العلل
۲- کتاب الأسماء والکنی
۳- کتاب الأقران
۴- کتاب المخضرمین
۵- کتاب من لیس له إلا راو واحد.
۶- کتاب اولاد الصحابة
٧- کتاب المسند الکبیر
۸- کتاب الجامع الکبیر
٩- کتاب التمییز
۱۰- کتاب طبقات التابعین.
کتاب امام مسلم دومین کتاب صحیح به شمار می‌آید، صحیح بخاری و صحیح مسلم صحیح‌ترین کتاب بعد از قرآن کریم می‌باشد که امت اسلام صحیح بودنش را پذیرفته است.
امام مسلم در انتخاب احادیث و رجال دقت خاصی بکار برده است، حتی سعی نموده اختلاف الفاظ راویان نیز بیان نماید، و این کتاب عظیم را از میان هزاران روایات برگزیند.
امام مسلم می‌فرماید: «این کتاب صحیح را از میان سیصد هزار حدیث انتخاب نموده‌ام».
از ویژگی‌های صحیح مسلم اینست که تمام متون وطرق حدیث را یک جا ذکر می‌نماید، و آن‌ها را در ابواب مختلف جدا جدا نمی‌سازد، چنان‌که امام بخاری انجام داده است، وهمچنین احادیث را تکرار نمی‌کند، مگر به ندرت؛ مثلا برای اضافه‌ای که در سند یا متن حدیث وجود داشته باشد.
همچنین از ویژگی‌های دیگرش اینست که امام مسلم در انتخاب الفاظ دقت زیادی بخرج داده، و سعی نموده الفاظ راویان را ذکر نماید حتی در بیان صیغه‌ی روایت که آیا بلفظ «أخبرنا» یا «حدثنا» است. و اگر گروهی یک حدیث را روایت کرده‌اند هرکدام برای بیان الفاظ حیث و صیغه‌ی تحدیث چه الفاظی بکار برده‌اند، و این لفظ ذکر شده مثلا لفظ کدام یک از راویان می‌باشد.
همچنین امام مسلم بشدت کوشیده است که بعد از مقدمه‌ی کتاب بجز احادیث مسند و مرفوع چیز دیگر از اقوال صحابه یا تابعین ذکر ننماید، ودر کتابش احادیث «معلق» نیز نیاورده است.
شایان ذکر است که امام مسلم برای کتاب صحیح تراجم ابواب قرار نداده بلکه احادیث متلق به هر موضوع را یکجا جمع‌آوری کرده است، اما شارحان کتاب صحیح برایش عنوان کتاب‌ها و ابواب قرار داده‌اند، و بهترین کسی برای صحیح مسلم، کتاب و ابواب قرار داده امام محیی الدین نووی می‌باشد.
تعداد احادیث صحیح مسلم ۴۰۰۰ هزار حدیث می‌باشد.
همچنان‌که علمای اسلام به صحیح بخاری توجه خاصی داشته‌اند، به صحیح امام مسلم نیز از نظر شرح، اختصار، و بیان مسائل فقهی‌اش توجه ویژه‌ای نموده‌اند. از شرح‌های مشهور بر این کتاب:
۱- «المعلم فی شرح کتاب مسلم» تألیف امام ابوعبد الله مازری است.
۲- «اکمال المعلم فی شرح صحیح مسلم» تألیف قاضی عیاض
۳- «المنهاج فی شرح صحیح مسلم بن الحجاج» تألیف امام محیی الدین نووی است که کاملترین وبهترین شرح صحیح مسلم به شمار می‌آید.
۴- «المفهم شرح صحیح مسلم» تألیف شیخ مشایخ ما امام
عده‌ای از علما کتاب صحیح امام مسلم را اختصار نموده‌اند، که در اینجا می‌توان به برخی از آن‌ها اشاره نمود:
۱- مختصر امام ابوعبد الله شرف الدین مرسی.
۲- مختصر امام احمد بن عمر قرطبی، و خود امام قرطبی این مختصر را شرح داده وآن را «المفهم لما أشکل من تلخیص صحیح مسلم» نامیده است.
۳- مختصر امام زکی الدین عبدالعظیم منذری، بر این کتاب توسط امام صدیق حسن خان قنوجی شرحی بنام «السراج الوهاج» نوشته شده است. کتاب مختصر امام منذری توسط محدث عصر علامه آلبانی تحقیق وچاپ شده، که ان شاء الله در آینده نزدیک ترجمه‌ی فارسی آن در دسترس محبان حدیث نبوی قرار خواهد گرفت.
امام مسلم، عصر یک شنبه، ماه رجب سال ۲۶۱ هجری در سن ۵٧ سالگی چشم از جهان فروبست و در نصرآباد نیشاپور به خاک سپرده شد.
تاریخ نویسان داستان عجیبی در باره‌ی سبب وفات ایشان نوشته‌اند، می‌گویند: مجلس مذاکره حدیث برپا بود از امام مسلم در باره یک حدیثی پرسیده شد، امام در همان مجلس آن حدیث را ندانست، آنگاه به منزل رفت وبه جستجوی آن حدیث در کتاب‌هایش پرداخت، و کیسه‌ای از خرما نزدش گذاشته شده بود؛ همچنان که غرق مطالعه وجستجوی حدیث بود خرماها را نیز یکی یکی تناول می‌کرد تا اینکه خرماها تمام گردید وآن حدیث مورد نظر را نیز یافت، و خوردن این خرمای بیش از اندازه سبب وفات ایشان گردید.
امام سلیمان بن اشعث ابو داود سجستانی در سال ۲۰۲ هجری در سیستان چشم به دنیا گشود.
امام ابو داود از کودکی شیفته علم حدیث بود، لذا از محضر علما ودانشمندان شهر خود کسب فیض نمود.
سپس برای تحصیل دانش وجمع‌آوری حدیث به شهرهای عراق، حجاز، مصر، شام وخراسان سفر کرد، در این سفرها از پیشوایان علم حدیث، اخذ حیث کرد.
۱- امام احمد بن حنبل
۲- یحیی بن معین
۳- قتیبه بن سعید
۴- عثمان بن ابی شیبه
۵- عبد الله بن رجاء
۶- ابوالولید طیالسی
٧- مسلم بن ابراهیم
۸- ابراهیم بن بشار
٩- اسحاق بن راهویه
۱۰- عبد الله بن مسلمه قعنبی
۱۱- سلیمان بن حرب.
۱- ابو عیسی ترمذی
۲- ابو عبد الرحمن نسایی
۳- ابوبکرعبد الله بن ابی داود (پسرش)
۴- ابو عوانه یعقوب اسفرائینی
۵- ابو علی محمد بن علی لولوئی
۶- محمد بن ابی بکر بن داسه
٧- محمد بن علی بن عثمان آجری
۸- ابوبکر ابن ابی الدنیا
٩- ابو سعید بن الأعرابی
۱۰- احمد بن علی بن حسن بصری
۱۱- محمد بن جعفر فریابی.
امام ابوداود در زمینه جمع‌آوری احادیث زحمات فراوانی متحمل گردید، وآثار زیادی از خود بجای گذاشت که مهمترین آن‌ها کتاب گرانقدرش: «سنن ابوداود» می‌باشد، آثار دیگر امام عبارتند از:
۱- کتاب المراسیل
۲- مسائل الامام احمد
۳- کتاب القدر
۴- الناسخ والمنسوخ
۵- کتاب الزهد
۶- اخبار الخوارج
٧- فضائل الأعمال.
امام ابو داود کتابش را «السنن» نامیده است،وبرای جمع‌آوریش بیش از ده سال از عمرش را در این راه صرف نمود، وبرخی از علما می‌گویند که ابو داود اولین فردی است که کتاب السنن را جمع‌آوری نموده است.
و در اصطلاح محدثین «السنن» به کتابی اطلاق می‌شود که برحسب ابواب فقه؛ طهارت، نماز و زکات ... مرتب شده باشد.
امام ابو داود در نامه‌ای که برای اهل مکه نوشته است منهج وروش خود را در جمع‌آوری کتاب «السنن» بیان نموده است.
امام در این رساله می‌فرماید: من حدود پانصد هزار حدیث رسول خداص را نوشته‌ام، که از میان آن‌ها ۴۸۰۰حدیث را برگزیده، ودر این کتابم قرار داده‌ام، در این کتاب احادیث صحیح وآنچه بهآن شباهت، یا نزدیکی دارد ـ (حدیث حسن) ـ آورده‌ام، وحدیثی که علما برترک آن اجماع داشته باشند در این کتاب نیاورده‌ام، وهرگاه حدیثی ذکر نمایم که در آن سستی و ضعف شدید وجود داشته باشد، بیان می‌کنم، و احادیثی که در موردش چیزی نگفته‌ام صالح می‌باشند.
همچنان‌که گفتیم امام ابوداود کتابش را به کتب، و آنگاه کتب را به ابواب تقسیم نموده است، شمار کتاب‌هایش ۳۵ کتاب می‌باشد، و تعداد ابوابش ۱۸٧۱ باب است.
شمار تمام احادیث کتاب ۴۸۰۰ حدیث می‌باشد، برخی تعداد آن را ۵۲٧۴ حدیث ذکر کرده‌اند، و این برمی‌گردد به اینکه برخی حدیث مکرر را یک حدیث و برخی دیگر دو حدیث یا بیشتر به شمار می‌آورند.
گفتنی است که محدث عصر علامه آلبانی کتاب سنن ابی داود را به دو بخش «صحیح سنن أبی داود» و «ضعیف سنن أبی داود» تقسیم نموده است.
برکتاب سنن ابوداود شرح‌های زیادی نوشته شده است، که مهمترین ومشهورترین آن‌ها:
۱- «معالم السنن» تألیف امام ابوسلیمان احمد بن ابراهیم خطابی.
۲- «عون المعبود» تألیف علامه‌ی محدث عظیم آبادی است.
امام عبد العظیم منذری کتاب سنن را اختصارنموده، وامام ابن قیم این مختصر را تهذیب وشرح کرده است.
امام ابو داود بعد از یک عمر تلاش وخدمت برای اسلام، در سن ٧۳ سالگی در سال ۲٧۵هجری در بصره چشم از دار فانی فرو بست و به دار باقی شتافت.
امام ابو عیسی محمد بن عیسی بن سوره ترمذی، در سال ۲۰٩ هجری در ترمذ چشم به جهان گشود، از سنین کودکی فراگیری علم را آغاز نمود، لذا از محضر علمای شهر خود استفاده کرد، آنگاه برای کسب دانش بیشتر وجمع‌آوری احادیث به اقطار جها ن مسافرت کرد.
امام ترمذی از نظر وسعت علم و حافظه نابغه بود، امام ابن حجر عسقلانی در کتاب «تهذیب التهذیب» از امام ترمذی حکایت می‌کند: در مسیر راه مکه بودم، و از یکی از محدثین دو جزء حدیث نوشته بوده‌ام، اتفاقا گذار همان محدث به آنجا افتاد، خواستم که آن احادیث را از زبان خود استاد بشنوم، لذا به گمان اینکه آن دو جزء با خود دارم به محضرش رسیدم، در صورتی که من چیز دیگر برداشته بودم، و از استاد تقاضای سماع آن احادیث نمودم، ایشان موافقت کردند، و گفتند: من می‌خوانم شما با نوشته‌هایت مطابقت دهید، وشروع به خواندن کرد، ناگهان متوجه شد که برگه‌های سفید وننوشته در دست دارم، ناراحت شد وگفت: آیا مرا مسخره می‌کنی؟! عرض کردم: خیر، من این‌ها را از بر دارم. گفت: آیا پیش از آمدن به اینجا آن‌ها را یاد کرده‌ای؟! عرض کردم: خیر. سپس گفتم: احادیثی دیگر برایم بخوان، آنگاه وی چهل حدیث از روایات غریبش بریم خواند، سپس گفت: حالا این‌ها بخوان، من آن‌ها را از اول تا آخرش برایش خواندم، در پایان گفت: کسی مثل شما ندیده‌ام.
امام ترمذی از محضر علمای و دانشمندان مشهور کسب فیض نمود، مانند:
۱- امام محمد بن اسماعیل بخاری
۲- امام مسلم بن حجاج نیشاپوری
۳- امام ابوداود سیستانی
۴- امام اسحاق بن راهویه
۵- قتیبه بن سعید
۶- محمد بن بشار
٧- علی بن حجر
۸- سوید بن نصر
٩- ابو مصعب احمد بن ابی بکرزهری
۱۰- اسماعیل بن موسی فزاری
امام ترمذی یکی از دانشمندان وحفاظ حدیث به شمار می‌آید، و خلق بسیاری از محضر ایشان استفاده برده‌اند، که مشهورترین آن‌ها:
۱- حسین بن یوسف فربری
۲- هیثم بن کلیب شاشی
۳- ابو العباس محمد بن احمد محبوبی
۴- مکحول بن فضل نسفی
۵- ابو جعفر محمد بن احمد نسفی
۶- حماد بن شاکر ......
می‌باشند.
امام ترمذی کتاب‌های بسیاری در علم حدیث تألیف نمود که مهمترین و معروفترین آن‌ها کتاب:
(الجامع) یا (سنن ترمذی) می‌باشد.
امام ترمذی در باره کتاب «جامع» می‌گوید: کتابم را به علمای حجاز، عراق وخراسان عرضه کردم، همه‌ی آن‌ها به آن راضی شده، و آن را نیکو شمردند، وکسی که در خانه‌اش این کتاب وجود داشته باشد، گویا که در خانه‌اش پیامبری است که سخن می‌گوید.
کتاب‌های دیگر امام عبارتند از:
۱- کتاب العلل
۲- کتاب التاریخ
۳- کتاب الشمائل
۴- کتاب الزهد
۵- کتاب الأسماء والکنی.
کتاب امام ترمذی یکی از مهمترین کتاب‌های معتبر حدیث به شمار می‌آید، امام ترمذی هنگامی که از تألیف کتابش فراغت یافت آن را بر علمای عصرش در حجاز، عراق، وخراسان که مهد علم ودانش بود عرضه نمود وهمگیکتابش را پسندیدند.
امام ترمذی در کتاب «جامع» یا «سنن» خود را فقط ملزم به روایات صحیح، نکرده؛ بلکه احادیث صحیح وحسن وضعیف وغریب نیز آورده، وروایات معلل نیز برای بیان کردن علتش روایت کرده است.
اما امام ترمذی سعی که هیچ حدیثی را ذکر نکند؛ مگر اینکه فقیهی از فقها به آن عمل نموده باشد، ونزد علما قابل احتجاج باشد .
کسی که کتاب جامع ترمذی را مطالعه نماید وسعت علم وفقه امام را در می‌یابد.
امام ترمذی کتابش را به بهترین وجه مرتب ساخته،مذاهب فقهی علما ونحوه‌ی استلال به حدیث را نیز ذکر کرده است، همچنین فواید ومسائل مربوط به جرح وتعدیل وعلل نیز بیان کرده است.
پاره‌ای از احادیث کتابش از طرف بعضی از حفاظ وناقدین حدیث مانند ابن جوزی وغیره مورد انتقاد شدید قرار گرفته، تا جای که حدود ۳۰را موضوع دانسته‌اند، اما امام جلال الدین سیوطی مجدد ومحدث قرن نهم هجری از آن‌ها بشدت دفاع نموده است، وقابل ذکر است که اکثر این احادیث در باب فضایل می‌باشد،وعلامه آلبانی نیز کتاب را به دو بخش صحیح وضعیف تقسیم نموده است.
بسیاری از علما این کتاب گهر بار را شرح داده‌اند، برخی از این شرح‌ها عبارتند از:
۱- عارضة الأحوذى فی شرح سنن الترمذى تألیف امام ابوبکر ابن العربی (متوفاى:۵۴۳هـ)
۲- قوت المغتذی على جامع الترمذی تألیف امام حافظ جلال الدین سیوطى (متوفاى:٩۱۱هـ)
۳- تحفة الأحوذی شرح جامع الترمذی تألیف علامه‌ی محدث عبدالرحمن مبارکفوری (متوفای: هـ)
امام ترمذی در اواخر عمر نابینا گردید، وبعد از یک عمر خدمت برای دین اسلام، در شب دوشنبه ۱۳ ماه رجب سال ۲٧٩ هجری درسن ٧۰ سالگی در شهر ترمذ به دارباقی شتافت.
امام ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب بن علی نسائی، در سال ۲۱۴یا ۲۱۵ هجری در شهر نسا از توابع خراسان متولد گردید، او ابتدا در شهر خود قرآن کریم را حفظ نمود ومبادیعلوم شرعی را بر مشایخ آنجا فرا گرفت، وهنوز به سن پانزده سالگی نرسیده بود که برای کسب علم حدیث به سرزمین‌های حجاز، عراق، شام، ومصر سفر کرد، واز علما وپیشوایان بزرگ آنجا اخذ حدیث نمود.
ودر علم حدیث وروایت سرآمد عصر خود گردید.
امام دارقطنی می‌گوید: ایشان فقیه‌ترین مشایخ مصر درزمان خود، وداناترین شان بهحدیث وعلم رجال بود.
۱- امام ابو داود سیستانی
۲- امام ابو عیسی ترمذی
۳- ابراهیم بن یعقوب جوزجانی
۴- اسحاق بن راهویه
۵- اسحاق بن ابراهیم
۶- حارث بن مسکین
٧- علی بن خشرم
۸- علی بن حجر
٩- قتیبه بن سعید
۱۰- محمد بن بشار
امام نسائی محدث وامام عصر خود بود، وافراد بیشماری از وی کسب دانش نموده‌اند، که برخی از آن‌ها را ذکر می‌نماییم:
۱- امام ابو القاسم طبرانی
۲- امام ابو جعفر طحاوی
۳- ابراهیم بن محمد بن سنان
۴- ابوبکر احمد بن اسحاق ابن سنی
۵- ابو بشر دولابی
۶- ابو جعفراحمد بن محمد نحاس نحوی
٧- ابو علی نیشاپوری
۸- حسن بن خضر اسیوطی
٩- محمد بن معاویه اندلسی
۱۰- محمد بن هارون بن شعیب.
امام نسائی کتاب‌های گرانبهای را از خود بجای گذاشته است که مهمترین آن‌ها «المجتبی» یا «سنن (صغری) نسائی» می‌باشد.
کتاب‌های دیگر امام:
۱- سنن کبری
۲- خصائص امیر المومنین علی
۳- کتاب الکنی
۴- ضعفاء والمتروکین
۵- فضائل الصحابه
۶- مناسک الحج.
امام نسایی هنگامی که از تألیف کتاب «السنن الکبری» فراغت یافت، آن را به امیر شهر رمله اهداء نمود، امیر پرسید: آیا تمام آنچه در این کتاب وجود دارد صحیح می‌باشد؟ امام گفت: درآن صحیح وحسن وآنچه که به این دو نزیک است وجود دارد.امیر افزود: احادیث صحیح را از غیر صحیح برایم مشخص کن. آنگاه امام نسایی کتاب «السنن الصغری» را تألیف نمود وآن را «المجتبی» نامید.
امام نسایی در انتخاب احادیث این کتاب بسیار دقت نموده، وبا کنجکاوی واحتیاط شدید نوشته است.تا جایی که عده‌ای از علما معتقدند که رتبه‌ی سنن نسایی بعد از صحیحین می‌باشد، چون که آحادیث ضعیف، خیلی کم در آن یافت می‌شود.تقریبا حدود ده حدیث ازطرف ابن جوزی مورد انتقاد قرار گرفته، که امام سیوطی آن‌ها را پاسخ داده است.
محدث ناصر الدین آلبانی نیز کتاب نسایی را به دو بخش صحیح وضعیف تقسیم نموده است.
هرچند بر کتاب سنن امام نسایی مانند سایر کتاب‌های سنن شرح مفصل نوشته نشده، ولی می‌توانیم برخی از شروح آن را ذکر نماییم:
۱- زهر الربی علی المجتبی تألیف امام جلال الدین سیوطی
۲- تعلیقات وشرح سندی، تألیف علامه ابوالحسن محمد بن عبد الهادی سندی (متوفای: ۱۱۳۸هـ)
۳- تعلیقات السلفیه تآلیف شیخ مشایخ ما علامه عطا الله فوجیانی (متوفای: هـ)
امام نسائی در سن ۸۸ یا ۸٩ سالگی در سال ۳۰۳ هجری در مکه در گذشت، اما امام ذهبی می‌گوید: درست این است که در رمله (فسطین) وفات نموده است.
امام ابو عبد الله محمد بن یزید بن عبد الله بن ماجه قزوینی، در سال ۲۰٧ هجری در قزوین چشم به دنیا گشود، و از سنین کودکی شیفته علم و دانش بود، و بعد از فراگیری علم حیدث از مشایخ شهر خود به سرزمین‌های حجاز، عراق، کوفه، بصره، شام و مصر مسافرت کرد، و از محضر مشایخ و حفاظ حدیث کسب فیض نمود، و از آن‌ها حدیث نوشت، تا اینکه خودش امامی از ائمه حدیث گردید.
۱- ابوبکر بن ابی شیبه
۲- عثمان بن ابی شیبه
۳- محمد بن عبد الله بن نمیر
۴- هشام بن عمار
۵- علی بن محمد طنافسی
۶- جباره بن مغلس
٧- مصعب بن عبد الله زبیری.
۸- سوید بن سعید
٩- عبد الرحمن بن عبد الرحیم دحیم
۱۰- ابو مصعب زهری.
۱- أبو الحسن على بن ابراهیم القطان
۲- محمد بنعیسى الأبهرى
۳- أبوالطیب احمد بن روح البغدادى
۴- أبو عمرو احمد بن محمد بن
۵- حکیم المدینی
۶- سلیمان بن یزید الفامی
امام ابن ماجه در تفسیر، تاریخ وحدیث کتاب‌های را تألیف کرد که عبارتند از:
۱- سنن ابن ماجه
۲- تفسیر القران الکریم
۳- کتاب التاریخ
مهمترین کتاب ایشان که بدست ما رسیده کتاب «السنن» می‌باشد که ششمین کتاب از کتب حدیث به شمار می‌آید.
کتاب سنن برترتیب ابواب فقهی نوشته شده است؛ اما امام ابن ماجه پیش از آغاز ابواب طهارت، ابوابی بعنوان مقدمه ذکر نموده که نخست از باب اتباع سنت رسول اللهص شروع کرده، وبعد احادیثی در باره اهمیت وحجیت سنت، وجوب عمل به آن آورده است.
امام ذهبی در سیر اعلام النبلاء می‌گوید:
کتاب سنن دارای ۳۲ کتاب، و۱۵۰۰ باب،
و۴۰۰۰حدیث می‌باشد.
گفتنی است که تعداد احادیث برحسب شمارش وچاپ تحقیق شده توسط محمد فؤاد عبد الباقی ۴۳۴۱ حدیث می‌باشد.
سنن امام ابن ماجه شامل احادیث صحیح، حسن و ضعیف (و نیز برخی روایات منکر و موضوع) می‌باشد.
بخاطر وجود برخی از روایات غیر صحیح، امام مزی گفته است: هر روایتی که امام ابن ماجه آورده باشد که بقیه کتب خمسه ذکر نکرده باشند؛ ضعیف است. ولی امام حافظ ابن حجر عسقلانی تعقیب بر این رای می‌گوید: این کلام امام مزی قابل پذیرفتن نیست زیرا که امام ابن ماجه احادیث بسیاری را به تنهای (متفرد از خمسه) ذکرکرده، که صحیح می‌باشد.
حافظ شهاب الدین بوصیری (متوفی ۸۴۰هـ) کتابی را بنام «مصباح الزجاجة في زوائد ابن ماجة» تألیف نمود که در آن تمام آن احادیثی که ابن ماجه از بقیه کتب خمسه متفرد شده آورده است ودر باره هر کدام از آن روایات از لحاظ صحیح یا حسن ویا ضعیف بودنش سخن گفته است.
همچنین علامه محدث عصر محمد ناصر الدین آلبانی کتاب سنن ابن ماجه را به دو بخش صحیح ابن ماجه، وضعیف ابن ماجه تقسیم نموده است.
کتاب سنن ابن ماجه توسط محمد فؤاد عبد الباقی در دو جلد چاپ شده است.
۱- از مشهورترین شرح آن شرح امام جلال الدین سیوطی (متوفی ٩٩۱هـ) بنام «مصباح الزجاجه علی ابن ماجه» می‌باشد.
۲- همچنین شیخ ابو الحسن بن عبد الهادی سندی مدنی (متوفی ۱۱۳۸هـ) شرحی بنام «کفایه الحاجه فی شرح ابن ماجه» نوشته است.
امام ابن ماجه بعد از مدت‌ها کوشش وتلاش در راه اسلام وجمع‌آوری احادیث نبوی، سر انجام درسن ۶۴ سالگی، در روز دوشنبه ۲۲ ماه رمضان سال ۲٧۳ هجری دار فانی را وداع گفت وبه سرای باقی شتافت.
سياه دانه داروی شفابخش
تألیف:
دکتر حسین تاجی گله داری
زمزم آب شفابخش
تألیف:
دکتر حسین تاجی گله داری