حدیث «من كنت مولاه فعلي مولاه» را ترمذی و نسائی بیان کرده‌اند، و با طرق مختلف، روایت شده است. ابن عقده در کتابی مستقل، همه طرق را جمع آوری کرده است. خیلی از اسانید این حدیث در رتبه «صحیح» و «حسن» قرار دارند.

و علامه ابن حجر هیثمی مکی (رح) می‌فرماید:

«و بيانه أنه حديث صحيح لامريه فيه و قد اخرجه جماعة كالترمذي والنسائي و احمد و طرقه كثيرة جداً و من ثم رواه سته عشر صحابياً، و في روايه لاحمد أنه سمعه من النبي ج ثلاثون صحابياً، و شهدوا به لعلي لما نوزع ايام خلافه كم مر و سيأتي، و كثير من اسانيدها صحاح و حسان و لا التفات لمن قدح في صحته و لا لمن رده بان علياً كان باليمن لثبوت رجوعه منها و ادراكه الحج مع النبي ج و قول بعضهم ان زياده اللهم و ال من والاه الخ موضوعه مردود فقط ورد ذلك من طرق صحح الذهبي كثيراً منها»

بدون تردید این حدیث، صحیح است. جماعتی از محدثین مانند ترمذی،‌ نسائی و احمد (رحمهم الله) این حدیث را تخریج کرده‌اند. این حدیث اسانید بسیار دارد. شانزده صحابی،‌ این حدیث را روایت کرده‌اند و مطابق با یک روایت مسند احمد سی صحابی،‌ این حدیث را از رسول الله ج شنیده‌اند. هنگامی که در دوره خلافت علی س، با وی مخالفت شد، اصحاب به وسیله همین حدیث گواهی دادند. بسیاری از اسانیدش، به درجه «صحیح و حسن» رسیده‌اند. حرف شخصی که بر صحت این حدیث، اعتراض کند یا با این قول که در آن وقت علی س در یمن بود رد کند بی‌اعتبار است. چرا که بازگشت حضرت علی س از یمن و شرکتش همراه رسول الله ج در حجه الوداع، به ثبوت رسیده است. حرف کسانی که گفته‌اند «اللهم وال من والاه» بر حدیث اضافه ای است موضوع، پذیرفتنی نیست. برای اینکه این اضافه، با چندین سند، روایت شده است و امام ذهبی (رح)، بیشتر سندها را صحیح قرار داده است. [۳۳]

[۳۱] مثلاً علامه ابن تیمیه، ابو داوود سجستانی، ابو حاتم الرازی و غیره، منهاج السنه لابن تیمیه ۴/۸۶ والصواعق المحرقه لابن حجر هیثمی ص ۴۲ [۳۲] فتح الباری به شرح صحیح البخاری ۷/۷۴ [۳۳] الصواعق المحرقه لابن حجر الهیثمی ص ۴۲ طبع ملتان

زمان و مكان خطبه غدير

طلاب تاریخ و سیرت، به خوبی می‌دانند که «حجة الوداع» آخرین و مهمترین سفر رسول الله ج بود. پس از فتح مکه، طبق بشارت قرآنی ﴿إِذَا جَآءَ نَصۡرُ ٱللَّهِ وَٱلۡفَتۡحُ ١ وَرَأَيۡتَ ٱلنَّاسَ يَدۡخُلُونَ فِي دِينِ ٱللَّهِ أَفۡوَاجٗا ٢﴾ [النَّصر: ۱-۲] مردم، گروه گروه مشرف به اسلام می‌شدند؛ دین اسلام داشت به پایه تکمیل می‌رسید تا اینکه در همین سفر، در میدان عرفات، نهم ذی الحجة این آیه نازل شد: ﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗاۚ﴾ [المائدة: ۳] جماعت بزرگی از صحابه جان نثار در این سفر، هم رکاب رسول الله ج بودند. به همین خاطر رسول اکرم ج در جای جای این سفر خطبه فرمودند. در این خطبه‌ها نبی اکرم ج بار بار به اصول بنیادی دین، توصیه و تأ کید کردند. برای اینکه امت در آینده از گمراهی ها، مصون و محفوظ بماند. نصایح مهم و باارزش ایراد فرمودند و با یادآوری امور تنازعی و اختلافات از دور جاهلیت تا کنون، قول فصل اظهار داشتند تا اینکه امت از اختلافات درونی،‌ محفوظ مانده و بر «صراط مستقیم» گام بردارد [۳۴].

رسول اکرم ج در خطبه تاریخی حجه الوداع که در میدان عرفات ایراد نمودند امور سیاسی دین اسلام و نصایحی که در آینده به کار امت آید را متذکر شدند و خصومتهای قدیمی را که در آینده احتمال داشت شعله ور شود حل و فصل نمودند.

هنگام بازگشت از حجه الوداع، کنار چشمه ای بین مکه و مدینه، نزدیک جحفه، زیر سایه درختان اتراق کردند. این منطقه، معروف به «وادی خم» و «غدیر خم» [۳۵] بود. اعلان شد که نماز ظهر خوانده می‌شود. ظهر را اول وقت خواندند. پس از آن، رسول اکرم ج خطبه ایراد کردند. همین خطبه، به نام «حدیث غدیر» مشهور گشت. آن روز یکشنبه هجدهم ذی الحجه بود در حالی که روز چهارشنبه چهاردهم ذی الحجه، از مکه مکرمه روانه شده بودند [۳۶].

[۳۴] خطبه حجه الوداع و خطبات کریمه دیگر این سفر، سیرت ابن کثیر، خطبات محمدی قسمت پنجم، حجه الوداع الشیخ محمد زکریا الکاندهلوی (رح) [۳۵] قال الاصمعی: لم یولد بغدیر خم احد الی ان یحتلم الا ان یتحول منها، و غدیر خم موضع بالجحفه، مرقات شرح مشکوه ۶/۲۱ [۳۶] السیره النبویه لابن کثیر ۴/۴۱۴ طبع دار احیاء التراث العربی، نیز اصح السیر و دیگر کتب سیرت و حجه الوداع الشیخ محمد زکریا الکاند هلوی ص ۱۹۳

محرك و عوامل ايراد خطبه

چه چیزی باعث شد تا در این محل، خطبه ایراد شود و هدف اساسی از این خطبه چه بود؟

محرک و عامل ایراد این خطبه، این بود که وقتی رسول الله ج، چهاردهم ذی الحجه هنگام حجه الوداع به مکه مکرمه رسیدند؛ پس از ادای عمره، تا چهار روز در مکه مکرمه اقامت گزیدند. در همین مدت، علی س که رمضان سال دهم هجری به یمن تشریف برده بود خود را به مکه رسانید و خمسی (۵/۱ مال غنیمت) را که حضرت رسول اکرم ج، برای دریافت آن به یمن فرستاده بودند به حضرت رسول اکرم ج تحویل داد. در این سفر بعضی از یاران علی س، از دست وی شکایتهایی داشتند.

پس از بازگشت از یمن، این شکایات نزد رسول اکرم ج مطرح شد. این شکایات چه بودند؟ در این باره، روایت‌های مختلفی آمده است. ظاهراً چنین معلوم می‌شود که یاران مختلف، شکایات جداگانه‌ای داشته‌اند. در «البدایة و النهایة» حافظ ابن کثیر (رح) در باب «بعث رسول الله ج علی ابن ابی طالب و خالد بن الولید الی الیمن قبل حجه الوداع» آن روایات را جمع کرده است. خلاصه آن روایات این است:

۱- حضرت بریده اسلمی می‌فرماید: که در دلم نسبت به علی س کمی کدورت بود. اتفاقاً در همان روزها قرار شد که به یمن برویم. علی س از طرف حضرت رسول اکرم ج مأمور وصول اموال خمس بود. وی کنیزکی را از خمس برای خود برداشت.

خبر به حاکم یمن –خالد بن ولید س – رسید. این خبر باعث ناراحتی وی شد. شکایت نامه ای به نام رسول الله ج نوشته فرستاد. نامه رسان من بودم. در حالیکه نامه را به دست داشتم در خدمت رسول اکرم ج حاضر شدم. نامه را برای رسول الله ج داشتم می‌خواندم و تأیید هم می‌کردم که در این اثناء حضرت رسول اکرم ج دستم را گرفته و فرمودند: آیا کدورتی در دلت نسبت به علی وجود دارد؟ عرض کردم: بله. فرمودند: با او کینه نداشته باش، اگر به او محبت می‌ورزی بیشترش کن. چون که قسم به آن ذاتی که جان محمد به دست اوست سهم خانواده علی از اموال خمس بیش از یک کنیز است. بریده می‌گوید: پس از این فرمان حضرت رسول اکرم ج هیچکس، محبوب تر از علی برایم نبود [۳۷].

۲- عمرو بن شاس اسلمی س می‌فرماید: (وی اصحاب حدیبیه می‌باشد) من جزو لشکری بودم که حضرت رسول اکرم ج، آن را به فرماندهی علی س، به یمن گسیل داشت. علی س با من رفتار نامناسبی کرد. رفتارش باعث خشم و ناراحتی من شد. وقتی که به مدینه برگشتم، در مجالس مختلف و برای اشخاص مختلف، خشم و نفرت خویش را اظهار کردم. روزی در مسجد بودم. رسول اکرم ج نشسته بودند. وقتی متوجه نگاهم به سوی خود شدند، ایشان نیز نگاه خود را به طرف من کردند. از جا برخاسته، نزدیک ایشان نشستم. فرمودند: ای عمرو! به خدا! تو مرا آزار دادی. عرض کردم: «إنا لله وإنا إليه راجعون». من از اینکه به رسول الله آزار برسانم، به خدا پناه می‌برم، فرمودند: هر که علی را اذیت کند مرا اذیت کرده است [۳۸].

۳- ابوسعید خدری س می‌فرماید: رسول الله ج، علی س را به یمن فرستاد. من هم در آن لشکر بودم. زمانیکه شتران صدقه، بدست ما افتاد از علی س خواستیم که به ما اجازه دهد تا بر آنها سوار شویم. چرا که شتران ما، در وضعیت خوبی قرار نداشتند. اما وی اجازه نداد و فرمود: در این شتران، سهم شما بیش از سهم عامه مسلمین نیست. از یمن که برمی گشتیم در راه علی س، جانشینی برای خود تعیین کرد و خود، برای بدست آوردن همراهی رسول الله ج با شتاب تمام رهسپار مکه شد و توانست سعادت همراهی رسول الله ج را در حج، حاصل کند. پس از انجام مناسک حج، رسول اکرم ج، به علی س دستور داد که پیش دوستان خود برود. علی س خود را به لشکر رسانید. پس از رفتن علی س، ما در یمن از جانشین وی چیزی را که از خود علی خواسته بودیم خواستیم. او خواسته ما را قبول کرده، شتران صدقه را به ما سپرد. علی س وقتی دید که شتران صدقه، نه تنها دارند استفاده می‌شوند بلکه در نتیجه سواری،‌ به تدریج ضعف نیز در آنها پدیدار می‌شود، بر جانشین خویش، خشمگین شد. ابو سعید خدری س می‌گوید: من سوگند یاد کردم به مدینه (شهر) رسیده تمام پیشآمدها را به اطلاع رسول اکرم ج خواهم رسانید و از علی س شکایت خواهم کرد که بر ما خیلی سخت گرفته و برای تکمیل قسم خویش، پس از آنکه به شهر داخل شدیم به خدمت رسول اکرم ج رسیدم. اوّلین برخوردم با ابوبکر صدیق س بود که از خدمت رسول اکرم ج داشت برمی گشت. وی از حال بنده جویا شد. به همراه من برگشته از رسول اکرم ج اجازه ورود برای بنده خواست.

رسول اکرم ج اجازه ورود دادند. داخل شده، به رسول اکرم ج سلام عرض کردم. جواب سلامم را داده و در حقم دعا فرمودند. رو به طرف من کرده، پیوسته احوال من و خانواده ام را می‌پرسیدند و از چیزهای دیگر جویا شدند تا اینکه از علی شکایت کردم که او در سفر با ما به سختی رفتار کرده. رسول اکرم ج خاموش به حرفهایم گوش می‌دادند. نزدیکتر رفتم. به شکایاتم از دست علی ادامه دادم. در اثنای کلام، ایشان دست مبارک خویش را بر رانم زده فرمودند: ای سعد بن مالک! شکایات برادرت علی را بگذار. قسم به خدا! می‌دانم که او فی سبیل الله، بهترین کار را انجام داده است. سعد بن مالک می‌گوید: در دلم گفتم: مادرم بر من بگرید. به خدا قسم! پس از این، هرگز علی را به بدی یاد نخواهم کرد نه جهراً نه سراً. [۳۹]

۴- روایتی از یزید بن طلحه است که سبب خشم و ناراحتی لشکریان علی س، این بود که وی جانشینی برای خود تعیین کرده و خود نزد رسول اکرم ج رفت. این جانشین، برای هر یک از افراد لشکر، یک دست لباس داد. زمانی که حضرت علی س، به لشکر رسید دید که هر کدام از افراد لشکریک دست لباس پوشیده‌اند علی س فرمود: چرا پیش از آنکه نزد رسول اکرم ج برسانیم این کار را کردید؟ لباسها را از همه پس گرفت. هنگامی که لشکریان، به خدمت حضرت رسول ج رسیدند شکایات خود را از حضرت علی س مطرح کردند [۴۰].

۵- طبق روایت ترمذی از عمران بن حصین س، رسول الله ج لشکری به فرماندهی علی بن ابیطالب س روانه کرد. به آنجا که رسید قصه جاریه پیش آمد. مردم اعتراض کردند. چهار صحابی با هم تصمیم گرفتند وقتی نزد رسول الله ج رفتیم به ایشان عرض خواهیم کرد که علی چکار کرده؟ مسلمانان، پس از مراجعت از سفر، قبل از هر چیز، به ملاقات رسول اکرم ج می‌شتافتند سپس به خانه‌های خود می‌رفتند. این قافله هم، پس از بازگشت، جهت عرض سلام به خدمت رسول اکرم ج حاضر شدند. یکی از آن چهار صحابی بلند شد و عرض کرد: یا رسول الله! شما علی را ندیدید چکارها که نکرد؟ رسول الله ج با شنیدن حرفش، روی از او برگردانیدند. دومی بلند شد و شکایت خود را مطرح کرد. رسول اکرم ج از این هم اعراض کردند. سومی بلند شد. او هم از دست علی س شکایت کرد. رسول اکرم ج توجهی به حرفهایش نکردند. آنگاه چهارمی بلند شد و حرفهایی مانند سه نفر قبلی زد. پس از آن، رسول الله ج در حالی که خشم بر چهره مبارکشان نمایان بود رو به طرف این‌ها کرده فرمود: شما از علی چه می‌خواهید؟ شما از علی چه می‌خواهید؟ شما از علی چه می‌خواهید؟ همانا علی از من است و من از اویم. بعد از من، او محبوب هر مؤمن است [۴۱].

توجه: از روایت واقدی در کتاب المغازی،‌ چنین بر می‌آید که علی س، هنگام بازگشت از یمن، همراه تمام لشکر بود. البته وقتی که لشکر به جایی به نام «فتق» رسید (روستایی در نزدیکی طائف) علی س ابو رافع را جانشین خود قرار داده خود با عجله به مکه رفت تا به خدمت رسول اکرم ج برسد. پس از ملاقات و گفتگو با رسول الله ج، علی س، دوباره خود را به لشکر رسانید. در این هنگام لشکر داشت از سدره وارد مکه می‌شد. همانجا علی س به خاطر سوار شدن بر شتران صدقه و پوشیدن لباسها، شدیداً اظهار ناراحتی و نارضایتی کرد و افراد را وادار کردکه لباسها را از تن درآورند. این کار باعث شد تا لشکریان نزد رسول ج از دست حضرت علی س شکایت کنند [۴۲].

این توجیه بین روایت کتاب المغازی و روایات گذشته، قطعی می‌گردد که در روایات عربی،‌ هر جا که لفظ «المدینه» آمده، مراد از آن مدینه منوره نمی‌باشد بلکه شهر مکه مراد است. برای اینکه در عربی،‌ «مدینه» به مطلق شهر گفته می‌شود.

از جمع بندی روایاتی که از «البدایة و النهایة» نقل کردیم و الفاظ و اسناد مختلفی که در کتب تفسیر، حدیث و تاریخ آمده به خوبی واضح می‌شود که در دل برخی از مردم، خصوصاً در دل کسانی که در سفر یمن، همراه علی س بودند نسبت به علی س، بدگمانی و یا کدورت پیدا شده بود. رسول اکرم رحمت دو عالم ج که در سفر بزرگ و مهم حجه الوداع، برای برحذر داشتن امت از گمراهی و دو دستگی،‌ گام به گام با نصائح و خطبه ها، مردم را ارشاد و راهنمایی می‌کردند چگونه می‌توانستند تحمل کنند که بطور جمعی،‌ در دل مردم نسبت به علی س بدگمانی پیدا شود؟ در حالی که علی س از بزرگان صحابه و از السابقون الاولون بشمار می‌آید و در آینده می‌باید در وقت خود، وظایف و مسئولیت رهبری و امامت این امت را بر عهده بگیرد. به همین جهت پیغمبر اکرم ج در غدیر خم، نه تنها برائت علی س را آشکار ساختند بلکه به امت نیز دستور دادند که با علی س محبت و ارادت داشته باشند [۴۳].

همین مطلب را، امام و دانشمند مشهور جهان در تفسیر، حدیث و تاریخ چنین اظهار کرده‌اند:

و المقصود ان عليا لما كثر فيه القيل و القال من ذلك الجيش بسبب منعه اياهم استعمال ابل الصدقة و استرجاعه منهم الحلل التي اطلقها لهم نائبه، و علي معذور فيما فعل لكن اشتهر الكلام فيه في الحجيج فلذالك والله اعلم لما رجع رسول الله ج من حجة و تفرغ من مناسكه و رجع الي المدينة فمر بغدير خم قام في الناس خطيباً فبرأ ساحة علي ورفع من قدره ونبه على فضله ليزيل ما وقر في نفوس كثير من الناس.

و مقصود آنکه، وقتی از طرف لشکر، قیل و قال در شأن علی فزونی گرفت – چرا که لشکریان را از استفاده از شتران صدقه باز داشته بود و لباس هایی که جانشینش اجازه پوشیدن به آنها را داده بود پس گرفته بود – حضرت علی س در آنچه کرده بود شرعاً معذور بود ولی در حجه الوداع، گفتگو علیه علی اوج گرفت. برای همین (والله اعلم) رسول الله ج پس از فراغت از حج و مناسک حج، در راه بازگشت به مدینه در غدیر خم، خطبه‌ای ایراد کردند که در آن پاکی،‌ رفعت شأن و علو مرتبه علی را متذکر شده، مردم را از فضیلت وی آگاه کردند تا که بدگمانی که در دل بسیاری از مردم ریشه دوانیده بود دور گردد [۴۴].

اگر در کنار عوامل واقعه غدیر خم، و رویدادهای بعد از آن از قبیل اینکه: امامت مسجد نبوی به ابوبکر صدیق س واگذار شد؛ دلایل و هدایات واضح و روشن، برای خلافت حضرت ابوبکر صدیق س وجود دارد؛ و بعد از آن طرف، پس از رحلت رسول اکرم ج به ترتیب: ابوبکر صدیق س، عمر فاروق س، عثمان غنی س به خلافت رسیدند؛ همچنین حضرت علی س در دور خلافت و امامت خود با مخالفت‌های حضرت معاویه س و همراهانش مواجه خواهد شد. اگر همۀ این‌ها نیز مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد به این واقعیت پی خواهیم برد که اعلام پاکی شأن علی،‌ محبت و مهر ورزی با او از طرف رحمت عالم ج در غدیر خم، بسیار به موقع و بجاست. (صلی الله عليه وسلم وجزاه الله تعالي عن امته بما هو اهله).

پس از این بحث طولانی،‌ بحمد لله، این اشکال رفع می‌شود که چه نیازی داشت حضرت رسول اکرم ج در غدیر خم، درباره حضرت علی س خطبه‌ای ایراد فرماید.

[۳۷] به حواله بخاری و البدایه و النهایه لابن کثیر ۵/۱۰۴ جامع ترمذی باب مناقب علی و مسند احمد به روایت عمران بن حصین ۴/۴۳۷، ۵/۳۴۷، ۵/۳۵۰، ۵/۳۵۱، ۵/۳۵۶ و ۳۵۸ به روایت بریده الاسلمی [۳۸] محمد بن اسحاق و بیهقی به نقل از البدایه و النهایه۵: ۱۰۵ [۳۹] اسناد جید علی شرط النسائی به حواله بیهقی – البدایه و النهایه ۵: ۱۰۵ [۴۰] البدایه و النهایه: ۵/۱۰۶ [۴۱] ترمذی به حواله جامع الاصول ۸/۶۵۲ [۴۲] کتاب المغازی للقوادی ۳/۱۰۸۰ طبع موسسه الاعلمی بیروت [۴۳] بیجا نخواهد بود اگر در اینجا مقوله معروف امام مشهور اهل سنت ابوحنیفه (رح) تکرار شود: ان تفضل الشیخین و تحب الختنین، یعنی همراه با اعتقاد به فضیلت شیخین محبت با دو داماد (عثمان و علی (رضی الله عنهما)) نیز ضروری است. [۴۴] البدایه و النهایه ۵: ۱۰۶

خطبه غدير خم و كتب حديث

صحيحين:

در بخاری شریف، این خطبه، منقول نیست [۴۵].

در صحیح مسلم، در باب فضائل علی خطبه، فقط با این الفاظ آمده است:

اما بعد الا ايها الناس فانما انا بشر يوشك ان ياتي رسول ربي فاجيب و انا تارك فيكم الثقلين اولهما كتاب الله، فيه الهدي و النور فخذوا كتاب الله و استمسكوا به، فحث على كتاب الله و رغب فيه ثم قال و اهل بيتي، اذكركم الله في اهل بيتي، اذكركم الله في اهل بيتي، اذكركم الله في اهل بيتي.

بعد از حمد و سلام؛ هان ای مردم! من هم انسان هستم. نزدیک است پیک پروردگارم از راه فرا رسد و من دعوتش را اجابت کنم دو چیز گرانبها در میان شما می‌گذارم. اولی کتاب الله است که هدایت و نور در آن است. آنگاه مردم را به اعتنا به قرآن تشویق و ترغیب کرد. سپس فرمود: (و دومی) اهل بیتم است. درباره اهل بیتم، خدا را یادآوری‌تان می‌کنم، درباره اهل بیتم، خدا را یادآوری تان می‌کنم، درباره اهل بیتم، خدا را یادآوری‌تان می‌کنم [۴۶].

[۴۵] البته از یک روایت بخاری، اشاره ای به طرف سبب این خطبه، معلوم می‌شود: حضرت بریده اسلمی س می‌فرماید: حضرت رسول اکرم ج، حضرت علی س را به طرف خالد بن الولید س فرستاد تا کالا و سامان خمس را بیاورد. حضرت بریده می‌گوید: من از حضرت علی س ناراحت بودم. در همین دوران، او (با کنیز) غسل هم کرد. من به خالد گفتم: این آدم (حضرت علی س) را نمی‌بینی که دارد چکار می‌کند؟ بعد ما نزد رسول خدا ج حاضر شدیم. شکایت خود را از حضرت علی س، نزد حضرت رسول اکرم ج مطرح کردم. ایشان ج فرمودند: آیا تو با علی کدورت داری؟ من عرض کردم: بله، ایشان ج فرمودند: با او کدورت نداشته باش. چرا که حق او در مال خمس، بیشتر از اینها بود. بخاری شریف، باب بعث علی ابن ابیطالب و خالد بن الولید الی الیمن قبل الحجه الوداع (بخاری ۲/۶۳۲ طبع نورمحمد کراچی) [۴۶] صحیح مسلم مع اکمال المعلم ۶/۲۲۶، صحیح مسلم مترجم طبع قرآن محل ۳/۵۲۱

ترمذي:

در جامع ترمذی،‌ در باب مناقب علی،‌ چند روایت آمده است ولی ذکری از خطبۀ غدیر نیست. یک روایت از حضرت عمران بن حصین س است که در آن، این واقعه مذکور است که پس از بازگشت از سفر یمن، در خدمت حضرت رسول اکرم ج حاضر شدیم و طبق برنامۀ قبلی،‌ چهار نفر از ما یکی پس از دیگری،‌ شکایات خود را از حضرت علی س در خدمت حضرت رسول اکرم ج مطرح کردند. پس از استماع شکایات، حضرت رسول اکرم ج فرمودند:

«ما تريدون من علي، ما تريدون من علي، ما تريدون من علي – أن علياً مني و أنا منه و هو ولي كل مؤمن من بعدي - قال الترمذي هذا حديث غريب لا نعرفه الا من حديث جعفر بن سليمان».

شما از علی چه می‌خواهید؟ شما از علی چه می‌خواهید؟ شما از علی چه می‌خواهید؟ بدون تردید علی از من است و من از علی هستم و او پس از من ولی (محبوب) هر مؤمن است. ترمذی پس از بیان حدیث می‌فرماید: این حدیث، غریب است و ما این حدیث را فقط با روایت جعفر بن سلیمان می‌شناسیم [۴۷].

روایت دوم ترمذی،‌ از حضرت زید بن ارقم س است که رسول الله ج فرمودند:

«من كنت مولاه فعلي مولاه» قال الترمذي: هذا حديث حسن غريب. یعنی هرکه مرا دوست دارد علی را دوست دارد. ترمذی پس از بیان حدیث می‌فرماید: این حدیث، حسن غریب است [۴۸].

روایت سوم ترمذی،‌ از حضرت براء بن عازب س است که رسول الله ج دو لشکر، یکی به فرماندهی حضرت علی س و دیگری به فرماندهی خالد بن ولید س اعزام کرده فرمودند: اگر جنگ شود امیر، حضرت علی س، خواهد بود. حضرت علی س قلعه را فتح (تصرف) کرد و کنیزی برای خود گرفت. حضرت خالد بن ولید س شکایت نامه ای نوشته و توسط من به رسول اکرم س ارسال کرد. نامه را رساندم. هنگامی که شروع به خواندن نامه کردم چهرۀ حضرت رسول اکرم ج متغیر شد. آنگاه فرمودند:

«ما تري في رجل يحب الله و رسوله و يحبه الله و رسوله».

یعنی نظر شما دربارۀ کسی که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسولش، او را دوست دارند چیست؟ براء می‌گوید عرض کردم: من از خشم و قهر خدا و رسولش، به خدا پناه می‌برم. پس از آن، حضرت رسول اکرم ج سکوت فرمودند [۴۹].

[۴۷] جامع الترمذی طبع دارالفکر بیروت ۵/۲۹۶ [۴۸] ایضاَ: ۵/۲۹۷ [۴۹] ایضاَ: ۵/۳۰۳

ابن ماجه

در ابن ماجه، حدیث غدیر خم، از حضرت براء بن عازب س روایت شده است. می‌فرماید: ما همراه رسول الله ج از حج بر می‌گشتیم. در مسیر راه، جایی فرود آمدند. دستور به نماز دادند. سپس دست حضرت علی س را گرفته فرمودند:

الست اولي با المؤمنين من انفسهم قالو بلي قال الست اولي بكل مؤمن من نفسه قالوا بلي قال فهذا ولي من انا مولاه، اللهم وال من والاه، اللهم عاد من عاداه. (في الزوائد اسناده ضعيف، لضعف علي بن زيد بن جدعان).

آیا ارزش من برای مؤمنین، بیش از جانشان نیست؟ حاضرین عرض کردند: بله؟ فرمودند: آیا من، برای هر مؤمنی محبوب تر از جانش نیستم؟ حضّار عرض کردند: بله ؟ فرمودند: هر که من محبوب اویم علی محبوب اوست. پروردگارا! هر که با او محبت کند تو با او محبت فرما و هر که از او نفرت داشته باشد تو از او متنفر باش.

توجه: در الزوائد، اسناد این حدیث، ضعیف گفته شده است. برای اینکه در این روایت، علی بن زید بن جدعان، راوی ضعیفی است [۵۰].

[۵۰] سنن ابن ماجه به تحقیق فواد عبدالباقی ۱/۴۳ طبع دار احیاء التراث العربی

نسائي:

در سنن مجتبی نسائی،‌ روایتی از مناقب وجود ندارد. البته چند روایت در السنن الکبری للنسائی هست. دو روایت از بریده س است که در آن، همان قصه، مذکور است که بریده س وقتی از علی س شکایت کرد و رسول اکرم ج طبق یک روایت در جواب فرمودند:

«من كنت وليه فعلي وليه» یعنی هرکه من دوستش می‌باشم علی نیز دوست اوست.

و طبق روایت دیگر فرمودند:

يا بريده الست اولي با المؤمنين من انفسهم؟ قلت: بلي يا رسول الله قال من كنت مولاه فعلي مولاه.

ای بریده، آیا من برای مؤمنین، دوستدارتر از جانشان نیستم؟ عرض کردم: بله یا رسول الله! فرمودند: هر که من محبوب اویم علی محبوب اوست.

یک حدیث از عمران بن حصین س روایت شده است که طبق آن فرمودند:

«إن علياً مني، و أنا منه و هو ولي كل مؤمن من بعدي».

همانا علی از من و من از اویم و او پس از من، محبوب هر مؤمن خواهد بود.

ولی در این سه روایت تصریح نشده که این روایات، مربوط به «خطبۀ غدیر» هستند. دو روایت اولّی،‌ به طور یقین مربوط به پیش از خطبۀ غدیر، هنگامی که حضرت بریده س از دست حضرت علی س شکایت کرده بود هستند. البته روایتی از حضرت زید بن ارقم س در سنن کبری نسائی وجود دارد که در آن خطبه غدیر تصریح شده است.

حضرت زید بن ارقم س می‌فرماید: زمانی که رسول الله ج از حجه الوداع بر می‌گشتند در غدیر خم فرود آمدند. طبق دستور ایشان، زیر چند درخت بزرگ، پاک و تمیز کرده شد. سپس فرمودند:

«كاني قد دعيت فاجبت، اني تركت فيكم الثقلين، احدهما اكبر من الاخر كتاب الله و عترتي اهل بيتي، فانظرو كيف تخلفون فيها، فانهما لن يتفرقا حتي يراد علي الحوض، ثم قال ان الله مولاي، و انا ولي كل مؤمن ثم اخذ بيد علي فقال من كنت وليه فهذا وليه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه».

مانند اینکه بسوی خدا فراخوانده شده ام و باید اجابت کنم و در میان شما دو چیز گرانبها می‌گذارم. یکی از دیگری بزرگتر است. کتاب الله، عترت و اهل بیتم؛ ببینید پس از من، شما با آنها چگونه برخورد می‌کنید؟ چرا که این دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تا آنکه کنار حوض کوثر به من برسند. سپس فرمودند: همانا خدا مولای من است و من محبوب هر مؤمن هستم. سپس دست علی را گرفته فرمودند: هر که را من محبوبش باشم علی محبوب اوست. پروردگارا! هر که با او محبت ورزد تو با او محبت فرما و هرکه با او دشمنی کند تو با او دشمن باش.

زید بن ارقم س می‌فرماید: در زیر درختان کسی نبود که تمام واقعات و بیانات رسول اکرم ج را ندیده یا نشنیده باشد [۵۱].

[۵۱] السنن الکبری للنسائی ۵/۴۵ طبع دارالکتب العلمیه بیروت. و بمثله عن ابی سعید الخدری مسند احمد بن حنبل ۳/۱۷ و ص ۱۲۶ الی قوله علیه السلام حتی یردا علی الحوض فقط و بدون ذکر غدیر خم.

مسند امام احمد بن حنبل

در مسند احمد، چندین روایت در این رابطه به چشم می‌خورد. در بیشتر این روایات، همان مضامین هستند که در روایات گذشته آمد. البته دو روایت را که در آن کمی اضافه وجود دارد در اینجا می‌آوریم:

اوّلین روایت از حضرت براء بن عازب س مرویست، می‌فرمایند:

باری به همراه رسول الله ج در سفر بودیم که در راه در محلی به نام غدیر خم توقف کردیم. اعلام شد که مردم برای نماز جمع شوند. زیر دو درخت، بخاطر رسول الله ج پاک و تمیز کرده شد. پس از اقامه نماز ظهر، رسول الله در حالی که دست حضرت علی س را گرفته بودند فرمودند:

«الستم تعلمون اني اولي بالمؤمنين من انفسهم قالوا بلي، قال الستم تعلمون اني اولي بكل مومن من نفسه قالوا بلي، قال فاخذ بيد علي فقال من كنت مولاه فعلي مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، قال فلقيه عمر بعد ذلك فقال له هنيئا يا ابن ابي طالب اصبحت و امسيت مولي كل مؤمن و مؤمنه».

ترجمه: آیا شما نمی‌دانید که من برای مومنین، عزیزتر از جانشان هستم؟ صحابه عرض کردند: بله یا رسول الله؟ فرمودند: آیا نمی‌دانید که من برای هر مؤمن، محبوب تر از جان او هستم؟ صحابه عرض کردند: بله؟ سپس دست علی را گرفته فرمودند: هر که مرا دوست می‌دارد علی را دوست می‌دارد. خدایا هر که با علی محبت ورزد تو با او محبت فرما و دشمن کسی باش که با علی عداوت داشته باشد. حضرت براء بن عازب س می‌فرماید: پس از آن، حضرت عمر س با حضرت علی س ملاقات کرد و فرمود: ای علی! مبارکت باشد. اینک شما صبح و شام، محبوب هر مرد و زن مؤمن هستی [۵۲].

روایت دوم از حضرت ابوالطفیل س است که حضرت علی س، مردم را در مسجد جامع کوفه جمع کرده فرمود: هر کس که در غدیر خم سخنی را که رسول الله ج در مورد من شنیده باشد از جای خود برخیزد. سی نفر (صحابه) از میان جمعیت برخاست. راوی ابو نعیم می‌گوید: تمام ایشان به این امر گواهی دادند که رسول الله ج دست حضرت علی س را گرفته فرمودند:

«اتعلمون اني اولي بالمؤمنين من انفسهم قالوا نعم يا رسول الله قال من كنت مولاه فهذا علي مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه».

یعنی: آیا می‌دانید که من برای مؤمنین، محبوب تر از جانشان هستم؟ مردم گفتند: بلی یا رسول اللهج‍ فرمودند: هر که مرا دوست بدارد علی را دوست می‌دارد. خدایا با کسی که با علی محبت داشته باشد محبت فرما و دشمن کسی باش که با علی دشمنی کند [۵۳].

علاوه بر این دو روایت، مفاهیم تمام روایاتی که در جلدهای مختلف مسند احمد آمده عیناً همان است که در روایات صحاح سته وجود دارد و مطلبی تازه غیر از مطالب روایات صحاح سته در آنها به چشم نمی‌خورد.

روایات دیگر غیر از این دو روایت، در این صفحات از مسند احمد قرار دارند:

(۱) ۴/۳۶۷ – (۲) ۴/۳۶۸ - (۳) ۴/۳۷۲ – (۴) ۴/۴۳۷ – (۵) ۵/۳۴۷ – (۶) ۵/۳۵۰ – (۷) ۵/۳۵۱ – (۸) ۵/۳۵۶ – (۹) ۵/۳۵۸

با حدیث غدیر و تفصیلات خطبه‌اش که با اسانید صحیح در کتب مشهور حدیث نقل شده آشنا شدید.

[۵۲] مسند احمد ۴/۲۸۱ المکتب الاسلامی بیروت [۵۳] مسند احمد ۴/۳۷۰ المکتب الاسلامی بیروت

خلاصه‌اي از خطبه

با در نظر گرفتن تمام این روایات، هر شخص به راحتی می‌تواند نتیجه بگیرد که در این خطبه، اساساً اهمیت دو چیز بیان شده است. یکی: فضیلت و عزت اهل بیت، دیگری: محبت با علی س. ابتدای خطبه به بیان فضیلت اهل بیت اختصاص دارد و در بخش دوم آن، به محبت ورزی با علی س حکم شده است. قسمت دوم خطبه، مربوط به حدیث موالات است که شیعه با استدلال از همین حدیث، «عقیده امامت» و «خلافت بلافصل» علی س را به اثبات می‌رساند. مناسب می‌دانیم که پیش از گفتگو درباره حدیث موالات که در واقع هدف اصلی ماست بحثی درباره قسمت اول خطبه – حدیث ثقلین – داشته باشیم. چرا که این قسمت از خطبه نیز در جای خود از اهمیت بسزایی برخوردار است و اگر با دقت تمام مطالعه شود گمراهی خوارج و شیعه به خوبی واضح خواهد شد. به همین جهت، نخست به تشریح قسمت اول خطبه تحت عنوان «حدیث ثقلین» می‌پردازیم؛ آنگاه به توضیح و تبیین قسمت دوم خطبه «حدیث موالات» ان شاء الله خواهیم پرداخت.

حديث ثقلين

حضرت رسول اکرم ج در ابتدای این خطبه چنین فرمودند:

اما بعد ألا ايها الناس فانما انا بشر يوشك ان ياتي رسول ربي فاجيب و انا تارك فيكم ثقلين – او لهما كتاب الله فيه الهدي و النور، فخذوا كتاب الله و استمسكوا به فحث على كتاب الله و رغب فيه ثم قال و اهل بيتي، اذكركم الله في اهل بيتي، اذكركم الله في اهل بيتي، اذكركم الله في اهل بيتي.

«هان ای مردم! همانا من فردی از بشر هستم. نزدیک است که پیک پروردگارم (مرگ) به سراغم بیاید و من اجابتش کنم. در میان شما دو چیز گرانبها می‌گذارم. یکی کتاب الله است که در آن هدایت و نور می‌باشد. پس از آن، رسول اکرم ج، مردم را تشویق به چنگ زدن به کتاب الله کردند. سپس فرمودند: دیگری اهل بیت من است. درباره اهل بیتم، خدا را یاد آور شما می‌شوم، درباره اهل بیتم، خدا را یاد آور شما می‌شوم، درباره اهل بیتم، خدا را یاد آور شما می‌شوم» [۵۴].

اني قد تركت فيكم الثقلين، احدهما اكبر من الآخر، كتاب الله (حبل ممدود من السما الي الارض) و عترتي اهل بيتي، فانذروا كيف تخلفوني فيهما، فانهما لن يتفرقا حتي يردا على الحوض.

من در میان شما دو چیز گرانقدر که یکی از دیگری بزرگتر است گذاشتم. کتاب الله و خاندانم (‌اهل‌بیتم) اکنون ببینید پس از مرگ، شما با آنان چگونه رفتار می‌کنید؟ چرا که این دو از هم جدا نمی‌شوند تا اینکه در حوض کوثر نزد من بیایند [۵۵].

حدیث ثقلین و ترجمه آن، پیش روی شماست. چنانکه شما هم می‌بینید رسول الله ج در این خطبه اش، ثقلین یعنی دو چیز گرانبها را ذکر فرمودند و خاطر نشان ساختند که من دو چیز، گذاشته و می‌روم، اولی کتاب الله است. آنگاه توجه مردم را به چنگ زدن به کتاب الله و عمل بر آن مبذول داشتند و فرمودند: مقام کتاب الله، والاتر از هر چیز دیگر است، پس از بیان فضائل کتاب الله، از اهل بیت ذکر به میان آورده فرمودند: درباره اهل بیتم خدا را یادآور شما می‌شوم.

تنها چیزی که از روایت مسلم معلوم می‌شود این است که مقصود از ذکر اهل بیت، شناساندن حقوق اهل بیت و خوش رفتاری مردم با آنهاست. به همین خاطر، ایشان (طبق روایت مسلم) درباره آنها فرمودند: درباره اهل بیتم خدا را یادآوری تان می‌کنم، اما روایت نسائی و مسند احمد، آشکارا نشان می‌دهد که ذکر اهل بیت به عنوان دومین چیز گرانبها از ثقلین می‌باشد. بنابراین اولی کتاب الله و دومی اهل بیت شد.

در اینجا ممکن است در ذهن خواننده گرامی،‌ این اشکال پیدا شود که از آیات بی‌شمار کتاب الله و از احادیث طیبه، چنین معلوم می‌شود که بعد از کتاب الله، مقام دوم از آن سنت رسول الله ج است. برای همین است که در جاهای متعدد با تعبیرات مختلف این مطلب عنوان شده است: ﴿أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَأَطِيعُواْ ٱلرَّسُولَ﴾ ﴿ءَامِنُواْ بِٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ﴾ ﴿وَمَن يَعۡصِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ…﴾ و در اینجا پس از کتاب الله، اهل بیت مطرح شده است. پاسخ چیست؟

پاسخ آن کاملاً واضح است. بدون تردید، گرانبهاترین چیز بعد از کتاب الله، سنت رسول الله ج می‌باشد. در این، جای هیچگونه شکی وجود ندارد. اهل اسلام نیز در این باره اختلاف نظر ندارند که مقام دوم پس از کتاب الله به چه چیزی اختصاص دارد. منظور از ذکر اهل بیت در حدیث ثقلین، سنت رسول الله ج می‌باشد. سخن همین است و بس. برای اینکه اهل بیت، عاشقان راستین سنت نبوی بودند. همین‌ها بودند که با صدق دل بر آن عمل می‌کردند. بنابراین، ذکر اهل بیت در واقع، قائم مقام ذکر سنت نبوی است.

روایات موطای امام مالک و مستدرک حاکم نیز، این مطلب را تأیید می‌کنند.

در موطای امام مالک (رح) چنین آمده است:

عن مالك انه بلغه ان رسول الله ج قال: «تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه».

یعنی: به امام مالک، این روایت رسیده است که رسول الله ج فرمودند: من در میان شما دو چیز می‌گذارم تا زمانی که به آن چنگ خواهید زد هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب الله و سنت پیغمبرش [۵۶].

در مستدرک حاکم، روایتی از حضرت ابوهریره س است که رسول الله ج در حالی که در حجه الوداع خطبه ایراد می‌کردند فرمودند:

«اني قد تركت فيكم شيئين لن تضلوا بعد هما، كتاب الله و سنتي، و لن يتفرقا حتي يردا علي الحوض».

همانا من در میان شما دو چیز گذاشته‌ام که با وجود آن دو، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب الله و سنت من، و آن دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا اینکه در حوض کوثر نزد من بیایند [۵۷].

بسیاری از آیات و احادیث که در آنها نام کتاب و سنت، با هم ذکر شده‌اند و این دو روایت که همینک نقل کردیم را نمی‌توان نادیده گرفت. پس باید پذیرفته شود که ذکر اهل بیت در حدیث ثقلین، قائم مقام سنت نبوی است. مراد بودن سنت نبوی از اهل بیت در اینجا، چنان است که در حدیثی دیگر، حضرت رسول اکرم ج، صریحاً حکم داده است که به سنت خلفای راشدین ش چنگ زنید.‌‌

«عليكم بسنتي و سنت الخلفاء الراشدين المهديين من بعدي تمسكوا بها و عضوا عليها بالنواجذ».

یعنی: بر شماست که به سنت من و سنت خلفای راشدین هدایت یافتگان پس از من عمل کنید. بر آن چنگ زنید و با دندان محکم بگیرید [۵۸].

گویا مقصود اصلی،‌ سنت رسول الله ج است و آشنایی و شناخت سنت رسول الله ج، از طریق آشنایی با سنت خلفای راشدین و اهل بیت میسِر می‌گردد و عمل بر سنت اینان، عمل بر سنت آن حضرت ج محسوب می‌شود. چرا که خلفای راشدین و اهل بیت از جمع صحابه کرام ش، به خاطر دارا بودن امتیازات نمایانی،‌ ملاک و معیاری برای عمل بر سنت آن حضرت ج می‌باشند.

به هر حال؛ حضرت رسول اکرم ج در این بخش از خطبه خود (حدیث ثقلین)، امت را به چنگ زدن به قرآن، تعظیم و بزرگداشت اهل بیت و پیروی از اسوه حسنه آنان رهنمود کردند و فضائل اهل بیت را برشمردند.

ترجمه حدیث ثقلین و آنچه ما در تشریح مفهوم آن گفتیم بسیار واضح است. هر خواننده منصف بدون جانبداری (از فرقه‌ای)، با خواندن آن به همین نتیجه خواهد رسید، اما شیعه معتقد است از حدیث ثقلین، مسئله امامت و خلافت اهل بیت به ثبوت می‌رسد. طبق نظریه شیعه، چیزی که از خطبه حضرت رسول اکرم ج به اثبات می‌رسد این است که حق امامت و خلافت، تنها و تنها از آن اهل بیت می‌باشد.

در حالی که این مفهوم و برداشت نه در حدیث بیان شده و نه می‌توان از الفاظ حدیث، آن را به اثبات رسانید. هر شخصی می‌بیند که در الفاظ حدیث نه ذکری از ائمه به میان آمده و نه از امام و نه از خلافت و امامت. اگر حضرت رسول الله ج واقعاً می‌خواستند اعلام کنند که خلافت و امامت، فقط و فقط در انحصار اهل بیت است هیچ نیرویی نمی‌توانست ایشان را از این کار باز دارد. ولی هدف ایشان نه اعلام این مطلب بود و نه بیان آن. ایشان ج بطور واضح می‌خواستند امت را به محبت و اکرام اهل بیت متوجه گردانند و همین مطلب را در خطبه خویش اظهار داشتند و در حالی که مردم را از خدا می‌ترسانیدند آنان را به محبت با اهل بیت برانگیختند. بنابر همین، امت اسلامی محبت با اهل بیت را جزئی از ایمان و وسیله نجات خود می‌دانند.

آنچه ما عرض کردیم برای خواننده عدالت جو کافیست؛ اما بطور ضمنی در اینجا با اشاره به چند نکته مناسب معلوم، می‌شود که ان شاء الله فایده هایی نیز در برخواهد داشت.

۱- اوّلین نکته‌ای که از حدیث ثقلین معلوم شد این است که تنها کتاب برای ارشاد و رهنمود انسان کافی نیست. همراه کتاب، انسانی نیز باید باشد تا امر هدایت حاصل گردد. بالاتر از قرآن مجید، چه چیزی می‌تواند سرچشمه نور و هدایت، واقع شود؟ اما همراه همین قرآن مجید که دولت تلاوت و سرمایه کتاب و حکمت از آن نصیب آدمی می‌گردد وجود انسانهای متقی و به حد تکامل رسیده از لحاظ ظاهر و باطن، حتمی می‌باشد تا بتواند به هدف بزرگ – تزکیه – نائل آیند [۵۹]. به گفته دیگر، برای گام نهادن در مسیر هدایت لازم است همراه کتاب الله، رجال الله نیز باشند. اوّلین کسی که کار مهم تزکیه را به انجام رسانید رسول اکرم ج بودند. ایشان از صحابه کرام (به شمول اهل بیت) چنان جماعتی تربیت کردند که آنان دینی را که رسول اکرم ج آورده بودند به ظاهر و باطن خویش جذب نمودند. آنان با استفاده از تعلیم و تزکیه ایشان، درون و برون خود را تابناک کردند. سپس پس از رحلت حضرت رسول اکرم ج برای نورانی ساختن دنیا بپا خاستند. در نتیجه کوششهای بی‌دریغ آنان، سر تا سر دنیا از انوار دین، روشن گشت.

البته پس از رحلت حضرت رسول اکرم ج، صحابه کرام و اهل بیت (هر یک با استقامت تمام بر کل دین در زندگانی خویش) در راه نشر و ترویج دین و فرهنگ اسلامی در ابعاد و شعبه‌های مختلف، مشغول به کار شدند. یکی جهاد را برگزید، یکی راه تبلیغ را، یکی روایت حدیث را می‌پسندید، دیگری تفقه را، یکی به امور خلافت اشتغال داشت و دیگری به امر تزکیه قلب، یکی ظاهر امت را درست می‌کرد و دیگری باطن امت را. اهل بیت [۶۰]، چونکه عموماً از خلافت فاصله داشتند یا در این میدان، کار گرفتن از ایشان مقدور نبود (که مبادا نبوت تبدیل به سلطنت وراثتی شود) بیشتر به تفقه فی الدین، حکمت ربانی و تزکیه نفس پرداختند. در میدانی که بدون تردید، آنان از امتیازات و ویژگی‌های بخصوصی برخوردار بودند [۶۱]. (رضي الله عنهم وعن جميع الصحابه وجزاهم الله عن الأمتّه خير الجزا).

۲- نکته دومی که از حدیث ثقلین، ثابت می‌شود این است که پس از ارتحال حضرت رسول اکرمج برای ارشاد و هدایت، چنانکه چنگ زدن به کتاب الله ضروری است محبت با اهل بیت، تکریم و بزرگداشت آنان نیز جهت هدایت یافتن، لازم می‌باشد. در این حدیث، اگر چه ذکری از سنت به میان نیامده ولی سنت، چیزی جدا از کتاب الله نیست. چرا که از یک طرف اگر سنت، تفسیر اجمالی کتاب الله و عبارت از تنفیذ و اجرای کتاب الله در زندگانی باشد از طرف دیگر، قرآن کریم مملو از ﴿أَطِيعُواْ ٱللَّهَ وَٱلرَّسُولَۖ﴾ می‌باشد. به همین دلیل، احتیاجی به اثبات سنت وجود ندارد. برای اینکه اهمیت و حجیت سنت، از خود کتاب الله به ثبوت می‌رسد. بسیاری از آیات قرآن کریم و احادیث، بطوریکه قبلا عرض شد بیانگر همین مطلب هستند. البته به چند وجه، حضرت رسول اکرم ج در این محل، محبت و تکریم با اهل بیت را بطور خاص واضح فرمودند که اینک به ذکر آن وجوه می‌پردازیم:

الف) درباره محبت با اهل بیت و اکرام آنان، نص صحیح و واضحی در قرآن مجید نازل نشده است [۶۲].

به همین دلیل، حضرت رسول اکرم ج مطابق با مقتضای حال، مردم را به محبت با اهل بیت و تکریم آنان متوجه نموده فرمودند: «اذكركم الله في اهل بيتي» درباره اهل بیتم شما را توصیه می‌کنم که خدا را در نظر داشته باشید [۶۳].

ب) چون عده ای از صحابه کرام از دست حضرت علی س شکایت داشتند (قبلاً ذکر شد) احتمال داشت امت نسبت به این طبقه قابل احترام از جماعت مسلمین بدگمان شود. به همین سبب، حضرت رسول اکرم ج در این خطبه، امت را متوجه عظمت و محبت اهل بیت گردانیدند.

ج) اگر این مطلب هم در نظر گرفته شود که پس از ارتحال حضرت رسول اکرم ج شرف قیادت امت بالاجماع، نصیب ابوبکر صدیق س، عمر فاروق س و عثمان غنی س خواهد شد و امت، دیدگانش را فرش راه این صحابه کرام خواهد کرد و امت اسلامی،‌ بی‌پروا از ملامت ملامت گران، بطور کامل و به نحو احسن بر دین عمل خواهد نمود احتمال این خطر وجود داشت که با سخت کوشی در مقاصد عالی دین؛ این امت، محبت و اکرام اهل بیت را به فراموشی سپارد. به همین جهت، مناسب بود که رسول اکرم ج برای آوردن امت خود به جاده اعتدال، آنان را به طرف محبت و اکرام اهل بیت ش سوق دهد. شاید در نتیجه همین بود که درباره باغ فدک و میراث مالی نبوی،‌ ابوبکر صدیق س اگر چه مطابق با عین تعلیمات رسول الله ج موضعی واضح و موقفی آشکار داشت و امت اسلامی تأییدش کرد اما باز هم سیدنا حضرت ابوبکر صدیق س در راضی کردن خاتون جنت، سیده فاطمه (رضی الله عنها)، هیچ نوع کوتاهی از خود نشان نداد و برای جلب رضایت خاطر ایشان، تمام راههای حسن سلوک و مدارات را بکار گرفت [۶۴]. (رضی الله عنهما). این همه به این خاطر بود که به اکرام با اهل بیت، حکم شده بود.

۳- مطلب سوم که از حدیث ثقلین به اثبات می‌رسد این است که قرآن و سنت همیشه با هم هستند و هیچگاه از همدیگر جدا نمی‌شوند. چرا که رسول اکرم ج در این خطبه فرمود:

«انهما لن يتفرقا حتي يردا علي الحوض» این دو (قرآن و اهل بیت) هرگز از همدیگر جدا نخواهند شد تا اینکه در حوض کوثر نزد من بیایند.

از این جمله، به خوبی معلوم می‌شود که اهل حق، کسانی هستند که تا واپسین لحظات زندگی،‌ به این دو چنگ زنند و در بین آن دو، جدایی نیفکنند [۶۵].

اکنون بررسی شود که آن کدام گروه است که قرآن را به تمام معنی قبول دارد؛ هر حرفش را محفوظ می‌داند؛ و تلاوتش را باعث اجر و پاداش می‌داند، حفظش را برای خود سعادت می‌داند؛ در خانه‌های افراد آن گروه، حافظان قرآن مجید به چشم می‌خورد و عمل بر هر لفظ این قرآن مجید را نجات خود می‌داند.

﴿ٱلَّذِينَ ءَاتَيۡنَٰهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ يَتۡلُونَهُۥ حَقَّ تِلَاوَتِهِۦٓ أُوْلَٰٓئِكَ يُؤۡمِنُونَ بِهِۦۗ وَمَن يَكۡفُرۡ بِهِۦ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡخَٰسِرُونَ ١٢١﴾ [البقرة: ۱۲۱].

ترجمه: آنانکه دادیم ایشان را کتاب (یعنی تورات) آنانکه می‌خوانند آن را حق خواندن آن، ایشان باور می‌دارند هدایت خدا را و هر که منکر وی باشد پس ایشانند زیانکاران [۶۶].

و در طرف دیگر، آن کدام گروه است که قائل به تحریف در قرآن مجید (نعوذ باالله) است؟ طبق رأی آن گروه، بعضی از سوره‌ها حذف کرده شده و از بعضی،‌ آیاتی کم شده است. در خانه‌های آن گروه، تلاوت قرآن کریم رواج ندارد و بچه هایشان را الله تعالی از نعمت حفظ قرآن کریم، محروم کرده است. شما خودتان بر اداهایتان کمی غور و فکر کنید ما اگر به عرض برسانیم شکایت خواهید کرد این حال قرآن است؛ اما در امر اهل بیت، شیعیان خیلی ادعا می‌کنندکه با اهل بیت محبت می‌ورزند؛ ولی در عقاید و اعمال موقفی کاملاً مخالف با اهل بیت اتخاذ می‌کنند. شرح این مخالفت، آدمی را حیرت زده می‌سازد و کتابی مستقل می‌خواهد تا به تفصیل نوشته شود.

الله تعالی به شیخ عبدالعزیز محدث دهلوی (رح) جزای خیر دهد. وی در کتاب مشهور خود «تحفة اثنا عشریه» ضمن شرح حدیث ثقلین، خاطر نشان ساخته که نزد اهل تشیع، کتاب الله چه مقامی دارد و با اهل بیت، چگونه و به چه صورت مخالف هستند؟

شیخ عبدالعزیز (رح) ۲۲ عقیده از الهیات، ۱۵ عقیده از نبوت، ۶ عقیده از امامت و ۷ عقیده از معاد ذکر کرده که شیعه در آنها، صریحاً با کتاب الله و اهل بیت مخالفت کرده است. سپس او، پس از بررسی تمام فقه، اظهار داشته که اهل تشیع در تمام این مسایل فقهی،‌ بطور کلی با اهل بیت مخالفت کرده و مذهبی جداگانه برای خود ساخته‌اند.

این بحث طویل مخالفت اهل تشیع با قرآن و اهل بیت، در صفحات بی‌شمار «تحفه اثنا عشریه» پراکنده است. در ترجمه اردوی آن، این بحث از ص ۲۴۷ شروع و تا ص ۵۴۱ ادامه دارد. [۶۷] مشتاقان این مبحث به آنجا مراجعه نمایند.

به هر حال از این چند سطر، خوانندگان عزیز شاید دانسته باشند که گروه اهل سنت تنها گروهی است که قرآن را محفوظ می‌داند؛ آن را تلاوت می‌کند؛ حفظ آن را سعادت می‌داند؛ با صدق دل بر آن عمل می‌کند؛ محبت و تکریم اهل بیت را نیز جزئی از ایمان خویش می‌داند؛ از افعال و اقوال مستند ایشان، صادقانه پیروی می‌کند؛ و همین طور متبع راستین «حدیث ثقلین» است. اما شیعه، فقط نام قرآن و اهل بیت را می‌گیرد. بسیاری از عقاید و مسایل فقهیشان، مخالف با تعلیمات قرآن و اهل بیت هر دو است بلکه اهل تشیع، همه اهل بیت را قبول هم ندارند. (در این باره توضیحاتی عرض خواهد شد.)

۴- چون ذکر اهل بیت در حدیث ثقلین، بارها آمده است. مناسب است که معلوم می‌شود که در همین جا این مطلب هم روشن شود که منظور از اهل بیت چیست؟ و بر چه افرادی صدق می‌کند؟

در زبان عربی،‌ به اهل خانه اهل بیت گفته می‌شود یعنی افرادی که بطور مستقل و دائمی در خانه سکونت دارند. چنانچه در عرف عام، وقتی اهل خانه گفته می‌شود، زن فرزندان نابالغ و غیره را شامل می‌شود. فرزندانی که ازدواج کرده در خانه‌ای دیگر، سکونت داشته باشند عموماً در اهل خانه خود بشمار نمی‌آیند. منظور از اهل بیت، در لغت و عرف عام همین است. و اما با توجه به قرآن و سنت، علاوه از ازواج مطهرات رسول الله ج در اهل بیت و عترت، دختران ایشان، داماد ایشان حضرت علی س، نوه‌های ایشان حضرت حسن س و حضرت حسین س (و عموی ایشان حضرت عباس س و فرزندان آنها و دیگر بستگان) هم داخل هستند.

ازواج مطهرات در اهل بیت، اولاً: به این دلیل داخل هستند که بطور حتم همسران در عرف از جمله اهل بیت (اهل خانه) به شمار می‌آیند. ثانیاً به این دلیل که شمولیت ازواج مطهرات (رضی الله عنهن) در اهل بیت، از نص قطعی قرآن کریم به اثبات می‌رسد. قرآن کریم با صراحت می‌فرماید:

﴿وَقَرۡنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجۡنَ تَبَرُّجَ ٱلۡجَٰهِلِيَّةِ ٱلۡأُولَىٰۖ وَأَقِمۡنَ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتِينَ ٱلزَّكَوٰةَ وَأَطِعۡنَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥٓۚ إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ وَيُطَهِّرَكُمۡ تَطۡهِيرٗا ٣٣﴾ [الأحزاب: ۳۳].

ترجمه: و بمانید در خانه‌های خویش و اظهار تجمل نکنید مانند اظهار تجمل که در جاهلیت پیشین بود و بر پا دارید نماز را و فرمانبرداری خدا و رسول او کنید. جز این نیست که خداوند می‌خواهد دور کند پلیدی را از شما ای اهل بیت و پاک کند شما را پاک کردنی و یاد کنید آنچه خوانده می‌شود و در خانه‌های شما از آیتهای خدا و از حکمت. هر آیئنه خدا هست لطف کننده و خبردار [۶۸].

این آیه درباره اینکه ازواج مطهرات، از جمله اهل بیت محسوب می‌شوند صریح می‌باشد. چرا که این آیه از آیات آخری یک رکوع می‌باشد – این رکوع از آیه ۲۸: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّبِيُّ قُل لِّأَزۡوَٰجِكَ﴾ شروع و در آیه مذکور به اتمام رسیده است. مخاطب تمام این آیات، ازواج مطهرات هستند. در این رکوع، از اول گرفته تا آخر ۲۶ صیغه و ضمیر مونث آورده شده است که همگی بدون شک و تردید راجع به طرف ازواج مطهرات هستند [۶۹]. بنابراین، از این نص قطعی قرآن مجید به ثبوت رسید که ازواج مطهرات در اهل بیت داخل هستند.

• اما شامل بودن علیس، فاطمهل، حسن و حسین ش از احادیث صحیح به اثبات می‌رسد. حدیثی در صحیح مسلم است:

عن سعد بن ابي وقاص قال لما انزلت هذا الآيه: ﴿فَقُلۡ تَعَالَوۡاْ نَدۡعُ أَبۡنَآءَنَا وَأَبۡنَآءَكُمۡ﴾ [آل عمران: ۶۱] دعا رسول الله ج علياً و فاطمه و حسناً و حسيناً و قال اللهم هولاء اهل بيتي. رواه مسلم … وعن عائشه (رضي الله عنها) قالت: خرج النبي ج غدات و عليه مرط مرحل من شعر اسود فجاء الحسن بن علي فادخله ثم جاء الحسين فادخله معه، ثم جاءت فاطمه فادخلها ثم جاء علي فادخله ثم قال: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ وَيُطَهِّرَكُمۡ تَطۡهِيرٗا ٣٣﴾.

ترجمه: از حضرت سعد ابن ابی وقاص س روایت است که وقتی این آیه: ﴿فَقُلۡ تَعَالَوۡاْ نَدۡعُ أَبۡنَآءَنَا وَأَبۡنَآءَكُمۡ﴾ نازل شد، رسول الله ج، علی،‌ فاطمه، حسن و حسین ش را فرا خوانده فرمودند: ای الله! این‌ها اهل بیت من هستند. عائشه (رضی الله عنها) می‌فرماید: باری صبح هنگام، رسول اکرم ج از خانه بیرون رفتند. چادری رنگین با تارهای سیاه روی خود انداخته بودند. حسن بن علی آمد. او را در چادر داخل کردند. سپس حسین آمد. او را هم به چادر داخل کردند. آنگاه فاطمه آمد. او را نیز داخل کردند. قدری بعد علی آمد. او را هم داخل چادر کردند. سپس این آیه را خواندند: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذۡهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجۡسَ أَهۡلَ ٱلۡبَيۡتِ وَيُطَهِّرَكُمۡ تَطۡهِيرٗا ٣٣﴾.

یعنی: الله تعالی می‌خواهد پلیدی را از شما دور گرداند و شما را پاکیزه نگهدارد [۷۰].

از این احادیث صحیحه، واضح شد که در اهل بیت، نه تنها ازواج مطهرات (آیه قرآن به این امر، صراحتاً دلالت می‌کند) بلکه علی،‌ فاطمه، حسن و حسینش هم داخل می‌باشند. (چرا که تصریح آن در احادیث صحیحه آمده است).

• بلکه فراتر از این، بستگان نزدیک دیگر رسول اکرم ج یعنی: عموی ایشان عباس س و فرزندانش و دیگر پسر عموهای ایشان، در اهل بیتی که حکم به تکریم و احترام آنها داده شده، درجه به درجه داخل هستند. به اینان «بنو هاشم» گفته می‌شود و گرفتن زکات برای آنها شرعاً ناجایز است. از زید بن ارقم که راوی حدیث ثقلین می‌باشد پرسیده شد: آیا ازواج مطهرات در اهل بیت رسول اکرم ج داخل نیستند؟ حضرت زید بن ارقم فرمود:

«نساوه من اهل بيته و لكن اهل بيته من حرم الصدقه بعده قال و من هم قال هم آل علي و آل عقيل و آل جعفر و آل عباس قال كل هولاء حرم الصدقه قال نعم (مسلم) و في الاكمال شرح مسلم: قد جاء ذلك عن زيد مفسرا في غير هذا و قيل من آل محمد قال الذين لا تحل لهم الصدقه الخ».

یعنی: ازواج مطهرات از اهل بیت ایشان هستند (ولی در اینجا مراد از اهل بیت که دستور به اکرام آنها داده می‌شود) کسانی هستند که گرفتن صدقه (زکات) بر آنان حرام است وآنها آل علی،‌ آل عقیل، آل جعفر و آل عباس می‌باشند [۷۱].

خلاصه اینکه در اهل بیتی که حقوقشان در حدیث ثقلین یادآوری شده، محبت و اکرام آنان بر امت لازم گردانیده شده، ازواج مطهرات رسول الله ج، دختران ایشان، داماد ایشان، نوه‌های ایشان، عموی ایشان و پسر عموهای ایشان مرتبه به مرتبه داخل هستند. اهل بیتی که هر یک بنا بر فضائل منصوص خود استحقاق احترام، تعظیم، عظمت و مرتبه‌ای را داراست که رسول الله ج در احادیث صحیح برای آنان ثابت کرده و به آنان دستور داده است.

البته به خاطر باید سپرد که اگر چه تمام اهل بیت، فی الجمله مستحق اکرام، تعظیم و محبت هستندامّا در میان آنها فرق مراتب هم هست و این فرق مراتب فقط از احادیث صحیح ثابت است. (اینجا مجال تفصیل آن نیست). مثلاً برای ما هر چهار دختر رسول الله ج، قابل احترام، قابل تعظیم و اکرام هستند اما از میان این چهار مقامی که سیده فاطمه (رضی الله عنها) دارد بنات مکرمات دیگر ندارند. چرا که رسول اکرمج، به فاطمه (رضی الله عنها) لقب «سیده نساء اهل الجنه» (سرور زنان بهشت) دادند [۷۲].

۵- در آخر، این را نیز باید دانست که حکم محبت و اکرام با اهل بیت تنها به دلیل پیوند خویشاوندی نیست (و گر نه ابولهب و ابوجهل نیز از خویشاوندان ایشان بودند) بلکه همراه پیوند خویشاوندی،‌ دلیل اصلی آن، سرمایه اصلی ایمان است که در نتیجه محبت و قربت رسول الله ج نصیب اهل بیت شد. اهل بیت چونکه مستقیماً تحت تربیت و مراقبت رسول الله ج بودند در تزکیه نفس، بهره ای وافر بردند و بدین گونه پیوند خویشاوندی به همراه سرمایه ایمانی به رونق و درخشندگی ایشان افزوده است. این واقعیت را رسول الله ج در یک حدیث بیان فرموده‌اند. حدیث متفق علیه است. عبارت بخاری نقل می‌شود:

ان عمرو بن العاص قال سمت النبي ج - جهاراً غير سر - يقول: ان آل ابي فلان ليسوا باوليائي، انما وليي الله و صالح المؤمنين … (و في روايه) و لكن لهم رحم ابلها ببلالها.

عمر و بن العاص س می‌فرماید: از رسول اکرم ج شنیدم، در حالی که به آواز بلند نه آهسته می‌فرمودند: خانواده ابی فلان، ولی (محبوب) من نیستند؛ ولی (محبوب، یار، یاور، دوست) من الله است و مؤمنین نیکوکار هستند. بله، پیوند و نسبت خویشاوندی،‌ با کسانی است که آنان را با تَری آن، همیشه تر می‌کنم. (یعنی به خاطر خویشاوندی،‌ کمکهای مالی به آنان می‌کنم) [۷۳].

این حدیث پاک، همانطور که مرتبه خویشاوندی را واضح می‌گرداند همینطور در فهم ترجمه و مفهوم لفظ «ولی» نیز ما را یاری می‌رساند. چرا که همین لفظ در قسمت دوم خطبه غدیر خم «موالات علی» هم مذکور است که اینک به توفیق الله تعالی به بیان آن می‌پردازیم.

[۵۴] مسلم شریف، به حواله سابق [۵۵] نسائی ۵/۴۵، مسند احمد ۳/۱۷ و ۲۶ [۵۶] موطا امام مالک باب النهی عن القول فی القدر، مولانا محمد زکریا در بحثی بر سند این حدیث و دیگر روایات می‌فرماید: قال الزرقاوی بلاغه صحیح کما قال ابن عیینه و قد اخرجه ابن عبدالبر من حدیث کثیر بن عبدالله بن عمرو بن عوف عن ابیه عن جده و قال فی التجوید هذا حدیث محفوظ مشهور عن النبی ج عند اهل العلم شهره یکاد یستغنی بها عن الاسناد، و قد ذکرناه مسنداً فی کتاب التمهید قلت و ذکر الحدیث صاحب المشکوه عن مالک مرسلاً کما فی الموطا اوجز المسالک ج ۱۴ ص ۱۰۰ [۵۷] قد رواه الحاکم فی المستدرک عن ابن عباس و عن ابی هریره و أقره الذهبی باسناده عن ابی هریره راجع المستدرک ۱/۹۳ طبع حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ هـ و الجامع الصغیر مع شرحه فیض القدیر ۳/۲۴۰ و اوجز المسالک ۱۴/۱۰۰ و حدیث الثقلین و فقهه للدکتور علی احمد السالوس ص ۹. [۵۸] ترمذی، ابو داوود، ابن ماجه به حواله مشکوه المصابیح، مرقاه المفاتیح ۱/۲۴۲ [۵۹] اشاره به این آیه قرآن کریم است: ﴿لَقَدۡ مَنَّ ٱللَّهُ عَلَى ٱلۡمُؤۡمِنِينَ إِذۡ بَعَثَ فِيهِمۡ رَسُولٗا مِّنۡ أَنفُسِهِمۡ يَتۡلُواْ عَلَيۡهِمۡ ءَايَٰتِهِۦ وَيُزَكِّيهِمۡ وَيُعَلِّمُهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡحِكۡمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبۡلُ لَفِي ضَلَٰلٖ مُّبِينٍ ١٦٤﴾ [آل عمران: ۱۶۴]. [لَقَدْ مَنَّ اللهُ عَلَى المُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ یتْلُو عَلَیهِمْ آَیاتِهِ وَیزَکیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الکتَابَ وَالحِکمَةَ وَإِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ] {آل عمران:۱۶۴} ترجمه: به تحقیق الله منت نهاد بر مومنین که رسولی از خودشان را در میان آنان فرستاد که آیات قرآن را بر آنها تلاوت می‌کند و آنان را تزکیه و تربیت می‌کند و به آنان کتاب و حکمت، تعلیم می‌دهد و بدون تردید اینان پیش از این، در گمراهی آشکاری بودند. از این آیه، واضح می‌گردد که بعثت رسول الله ج، سه مقصد داشت: (۱) تلاوت قرآن (۲) تزکیه نفس (۳) تعلیم کتاب و حکمت. مراد از کتاب، قرآن است و مراد از حکمت، سخنان رسول الله ج ((سنت)) که بر روی زمین، سرچشمه ای بزرگتر از آن برای حکمت نیست. [۶۰] این مطلب را باید همیشه، خیلی خوب به خاطر داشت که اهل بیت، در صحابه کرام داخل هستند. از آنان جدا نیستند. هر جا ذکری از صحابه می‌شود بدون شک اهل بیت را نیز شامل می‌شود. مثال این ((خلفای راشدین))، ((عشره مبشره)) و ((اصحاب بدر)) هستند که طبقه‌ای جدا از جماعت صحابه نیستند. در صحابه شامل هستند؛ اما به سبب بعضی از امتیازات خصوصی به ایشان لقب جداگانه‌ای داده شد. اهل بیت نیز در صحابه شامل هستند اما به سبب امتیاز خاصشان، به آنان لقب جداگانه‌ای داده شده است. البته به آن دسته از اهل بیت که رسول الله ج را دیدار نکرده اند،تابعین و تبع تایعین گفته می‌شود. [۶۱] چنانچه در فقه حنفی، اقوال و افعال علیس، عبدالله بن مسعودس و جعفر صادق و در سلسله های تزکیه، مقام، و دیگر اهل بیت از نگاه علماء پوشیده نیست. [۶۲] آیه سوره شوری ﴿قُل لَّآ أَسۡ‍َٔلُكُمۡ عَلَيۡهِ أَجۡرًا إِلَّا ٱلۡمَوَدَّةَ فِي ٱلۡقُرۡبَىٰۗ﴾ تفاسیر مختلفی دارد که اینجا جای بیانش نیست. [۶۳] قال ابن العربی: و اما حدیث ثقلین فقد قال النبی ج اذکرکم الله فی اهل بیتی، و هذا دلیل علی انه لا حظ لهم فی الامر، و لو کان لهم حظ فیه لما وصی بهم (عارضه الاحوذی بشرح الترمذی ۱۳/۱۷۵) علامه ابن العربی در شرح ترمذی می‌نویسد: فرمان رسول الله ج در حدیث ثقلین (در خطاب به صحابه کرام) ((من درباره اهل بیتم شما را به خدا ترسی وصیت می‌کنم)) خود دلیلی است بر اینکه اهل بیت سهمی در خلافت ندارند، اگر سهمی در خلافت می‌داشتند درباره ایشان به صحابه کرام این چنین وصیتی نمی‌نمودند. (عارضه الاحوذی). [۶۴] هدیه الشیعه از حضرت نانوتوی (رح) ص ۴۸۷ طبع لاهور [۶۵] یعنی قرآن را محکم بگیرند. در پرتو سنت به آن عمل کنند و با اهل بیت، با محبت و اکرام رفتار نمایید. جهت تحقیق مفهوم مذکور حدیث ثقلین مراجعه کنید: هدایات الرشید از مولانا خلیل احمد سهارنپوری ص ۹۳ تا ۹۵ مطبوعه دهلی ۱۳۰۶ هـ [۶۶] (البقره: ۱۲۱) شأن نزول این آیه اگر چه درباره اهل کتاب است اما این آیه، لفظاً و حکماً عام است. (مفتی محمد رفیع) [۶۷] تحفه اثنا عشریه مطبوعه نورمحمد اصح المطابع لیتو پرنتنگ [۶۸] سوره احزاب: ۳۴ [۶۹] تفسیر معارف القرآن از محمد ادریس کاند هلوی ج ۵ ص ۴۹۵ [۷۰] مشکوه المصابیح، باب مناقب اهل بیت النبی ج (مرقات ج ۱۱ ص ۳۷۰) [۷۱] اکمال اکمال المعلم به شرح صحیح الامام مسلم ۶: ۲۲۶ نیز تفسیر مظهری عربی ۷/۳۴۱ [۷۲] جامع الترمذی به نقل از مشکوه (مرقات ۱۱/۴۰۷) [۷۳] صحیح بخاری، کتاب الادب، باب تبل الرحم ببلالها راجع لشرح الحدیث و تعیین لفظ فلان، فتح الباری لابن حجر ج ۱۰ ص ۴۲۰، ۴۲۲

حديث الموالات

چون در روایات حدیث در بخش دیگر خطبه، همین لفظ «موالات» بار‌ها آمده است, قسمت دیگر خطبه غدیر را با عنوان «حدیث الموالات» آغاز می‌کنیم.

پیش از آنکه توجه خوانندگان را به نکات اهم موجود در حدیث موالات جلب کنیم مناسب است تمام الفاظ مذکور در روایات، یکجا جمع گردد تا پی بردن به مفهوم آن آسان شود. با استحضار تمام احادیث موالات که پیشتر نقل کردیم و با صرف نظر از اختلاف محدثین در صحت و ضعف آنها، باز هم خلاصه آن روایات درج ذیل است. در همه روایات، مطلبی بیشتر از این‌ها نیست. این را هم به خاطر داشته باشید درباره بعضی از کلمات که در آینده خواهند آمد در روایات تصریح شده که به خطبه غدیر، موبوط می‌شوند و درباره برخی دیگر تصریح نشده که به خطبه غدیر، متعلق می‌شود یا نمی‌شود اما چون شیعه، از این نوع کلمات نیز استدلال می‌کند این‌ها نیز در اینجا آورده می‌شود تا موقف و موضع شیعه کاملاً مشخص گردد.

• «ان عليا مني وانا منه وهو ولي كل من بعدي» [۷۴] (ترمذی و نسائی بدون ذکر غدیر خم)

• «من كنت مولاه فعلي مولاه». (ترمذی)

• الست اولي با لمؤمنين من انفسهم قالو بلي قال الست اولي بكل مؤمن من نفسه قالو بلي قال فهذا ولي من انا مولاه، اللهم وال من والاه، اللهم عاد من عاداه. (ابن ماجه)

• من كنت وليه فعلي وليه. (نسائی)

• ان الله مولاي و انا ولي كل مؤمن ثم اخذ بيد علي فقال من كنت وليه فهذا وليه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه. (نسائی)

ترجمه روایات بالا:

۱- همانا علی از من است و من از علی هستم و او بعد [۷۵] از من (ولی) و محبوب هر مؤمن است. (ترمذی و نسائی)

۲- هر که را من محبوب و (مولی) او باشم علی محبوب (مولای) اوست. (ترمذی)

۳- آیا من برای مؤمنین بیشتر از جانهایشان، محبوب (اولی) نیستم؟ عرض کردند: بله یا رسول الله! ایشان فرمودند: آیا من برای هر فرد مؤمن بیشتر از جانش محبوب (اولی) نیستم؟ حاضرین عرض کردند: بله! ایشان فرمودند: هر کس را من محبوب (مولی) باشم علی محبوب (مولی) اوست. ای الله! هر که با علی محبت (موالات) کند تو با او محبت (موالات) بفرما و ای الله! هر که از علی نفرت (معاداة) کند تو از او نفرت (معاداة) کن. (ابن ماجه)

۴- هر کس را من محبوب (ولی) او باشم علی محبوب (ولی) اوست. (نسائی)

۵- ۵- بدون تردید الله محبوب (مولای) من است و من محبوب (مولای) هر مؤمن هستم. سپس دست علی س را گرفته فرمودند: هر که را من (ولی) او باشم علی محبوب (ولی) اوست. ای الله! هر که با علی محبت (موالات) کند با او محبت (موالات) فرما و هر که از علی نفرت (معاداة) داشته باشد تو نیز از او نفرت(معاداة) داشته باش. (نسائی)

در تمام این روایات، پنج لفظ بار‌ها استعمال شده است:

۱- ولی.

۲- مولی.

۳- اولی؛ ترجمه این هر سه لفظ، محبوب نیز می‌تواند باشد دوست، و یاور و مددکار نیز.

۴- موالات: ترجمه این کلمه محبت نیز می‌تواند باشد دوستی نیز.

۵- معاداة: ترجمه‌اش دشمنی هم می‌تواند باشد نفرت هم.

جهت رعایت تسلسل کلام برای مترجم مناسب است که به ترتیب، محبوب، محبت و نفرت را بکار ببرد یا دوست، دوستی و دشمنی را و گر نه در کلام، توازن برقرار نخواهد ماند.

[۷۴] قال الترمذی هذا حدیث غریب لا نعرفه الا من حدیث جعفر بن سلیمان و قال عبدالرحمن المبارکفوری فی شرح الترمذی فان مداره (ای استدلال الشیعه) علی صحه زیاده لفظ بعدی و کونها صحیحه محفوظه قابله للاحتجاج، و الامر لیس کذلک فانها قد تفرد بها جعفر بن سلیمان و هو شیعی بل هو غال فی التشیع، کان اذا ذکر معاویه شتمه و اذا ذکر علیا قعد یبکی… فاذا هو رافضی مثل العمار… و اما کونه شیعیا فهو بالاتفاق… و الظاهر ان زیاده بعدی فی هذا الحدیث من و هم هذین الشیعین و یویده ان الامام احمد روی فی مسنده هذا الحدیث من عده طرق لیست محفوظه بل هی مردوده… و قال الحافظ ابن تیمیه فی منهاج السنه: و کذلک قوله هو ولی کل مومن بعدی کذب علی رسول الله ج بل هو فی حیاته و بعد مماته ولی کل مومن ولیه فی المحیا و الممات فالولایه التی هی ضد العداوه لا تخص بزمان و اما الولایه التی هی الاماره فیقال فیها والی کل مومن بعدی کما یقال فی صلاه الجنازه اذا اجتمع الولی و الوالی قدم الوالی فی قول الاکثر و قیل یقدم الولی، و قول القائل علی ولی کل مومن بعدی کلام یمتنع نسبته الی النبی ج فانه ان اراد الموالات لم یحتج ان یقول بعدی و ان اراد الاماره کان ینبغی ان یقول و آل علی ولی کل مومن انتهی – تحفه الاحوذی به شرح جامع الترمذی ج ۴ ص ۳۲۵، ۳۲۷ – طبع بیروت [۷۵] در این روایت لفظ ((بعد از من)) اضافه یک شیعه غالی است. امام ترمذی (رح) بعد از بیان روایت، این راوی شیعه را معرفی کرده است. (ترمذی ۵/۲۹۶ طبع دار الفکر بیروت)و نیز امام ابن تیمیه (رح) و دیگر تمام شراح حدیث اضافه این لفظ ((بعد از من)) را غلط و تصرف راوی شیعه قرار می‌دهند. بنابراین، الفاظ ابتدایی این روایت با توجه به روایات دیگر درست هم باشد باز هم در این روایت، اضافه ((بعد از من)) نزد محدثین درست نیست. (به حاشیه عربی گذشته نگاه کنید که در آن دلایل نیز مذکور است) بنده به عرض می‌رساندم که این اضافه درست باشد یا نه اما از این حدیث استدلال شیعه بر عقیده امامت و خلافت بلافصل علی اصلاً به هیچ نحوی درست نیست. چنانکه به خوانندگان ان شاء الله واضح خواهد شد. محمود عفی الله عنه.

استدلال شيعه:

الفاظ اصلی روایات با ترجمه شان پیش روی شماست. با یک نگاه به این روایات می‌توان فهمید که نه ذکری از «عقیده امامت» به میان آمده و نه «امامت بلافصل» علی س به اثبات رسیده است. لکن شیعه می‌گوید مراد از کلمات ولی،‌ مولی و اولی که در تمام این روایات آمده، والی یعنی حاکم شدن است و والی هم «والی بلافصل» یعنی «امام بلافصل» مراد است. به همین دلیل از مجموعه این روایات – بنا به گفته شیعه – خلافت بلافصل علی س ثابت می‌شود. این خلاصه استدلال شیعه است.

اما این همه استدلال شیعه، هم از لحاظ لغوی بیجاست و هم به اعتبار تسلسل کلام نبوی. استدلال شیعه غلط است هم عقلاً وهم با توجه به اقوال اهل بیت, نقلاً، به ترتیب به تفصیل این‌ها می‌پردازیم!

كتب لغت

لفظ ولی باشد یا مولی یا اولی؛ هر سه از ولایت گرفته شده‌اند. معنای ولایت در زبان عربی،‌ قرب، تعلق و ارتباط بین دو چیز است خواه آن قرب و تعلق به اعتبار مکان باشد یا به اعتبار نسبت یا به اعتبار دین [۷۶].

معنای ولی در زبان عربی: یاور، دوست، محب و محبوب است. جمعش اولیاء است. (مانند ولی الله، اولیاء الله و غیره). لفظ ولی در قرآن مجید برای الله تعالی نیز بکار رفته است:

﴿ٱللَّهُ وَلِيُّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ﴾ [البقرة: ۲۵۷].

الله دوست مردمانی که ایمان آورده‌اند است.

و برای مؤمنین نیز استعمال شده و بطرف الله تعالی مضاف شده است:

﴿أَلَآ إِنَّ أَوۡلِيَآءَ ٱللَّهِ لَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ ٦٢﴾ [یونس: ۶۲].

آگاه! دوستان الله را نه ترسی هست و نه غمگین می‌شوند.

و همین لفظ در حق مؤمنین بکار رفته در حالی که به طرف مؤمنین دیگر نسبت داده شده است:

﴿وَٱلۡمُؤۡمِنُونَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتُ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلِيَآءُ بَعۡضٖۚ﴾ [التوبة: ۷۱].

مردان و زنان با ایمان یاور ودوست همدیگرند.

همین لفظ «ولی» چند صفحه پیش در آن حدیث بخاری شریف نیز گذشت که در آن حضرت رسول اکرم ج می‌فرمایند: «ان آل ابي فلان ليسوا لي باولياء و انما ولي الله و صالح المؤمنين» یعنی خانواده ابی فلان، ولی (یاور، دوست، محبوب) من نیستند ولی (مددکار، دوست، محبوب) من, الله و مؤمنین صالح هستند [۷۷].

فقط از همین چند منابع، می‌توان فهمید که لفظ «ولی» را به معنای «والی» منحصر دانستن یا بر آن پافشاری کردن چقدر غلط و نادرست است.

لفظ «مولی» به سبب کثرت معانی،‌ در احادیث مختلف به معانی مختلف استعمال شده است. علامه ابن الاثیر جزری در کتاب لغت مشهور خود «النهايه في غريب الحديث» می‌نویسد:

وهو اسم يقع علي جماعه كثيره فهو الرب، والمالك، والسيد والمنعم، والمعتق، والناصر، والمحب، والتابع، والجار، وابن العم، والحليف، والعقيد، الصهر، والعبد، والمعتق، والمنعم عليه واكثرها قد جاءت في الحديث فيضاف كل واحد الي ما يقتضيه الحديث الوارد فيه … ومنه الحديث «من كنت مولاه فعلي مولاه» يحمل علي اكثر الاسماء المذكوره.

و این لفظ «مولی» اسمی است که بر بسیاری از معانی اطلاق می‌شود.

پس معنای مولی: پروردگار، مالک، سردار، محسن، آزاد کننده، یاور، محبت کننده، فرمانبردار، همسایه، پسر عمو، عهد کننده، عقد کننده، داماد، غلام، غلام آزاد شده و احسان شونده, می‌آید. بیشتر این معانی در احادیث بکار رفته است. و مطابق با مقتضای هر حدیث، معنای مرادی آن معلوم می‌شود. همین لفظ در حدیث «من كنت مولاه فعلي مولاه» هم استعمال شده است و این لفظ را در اینجا می‌توان بر بیشتر معانی مذکور حمل کرد [۷۸].

بعد از آن، علامه جزری احادیث دیگری را نیز نقل کرده که در آنها این لفظ «مولی» آمده است. مثلاً:

«ايما امرأه نكحت بغير اذن وليها فنكاحها باطل» [۷۹].

نکاح هر زنی که بدون اذن و اجازه ولیش باشد باطل است.

و حدیث «مزينة وجهينة واسلم وغفار موالي الله ورسوله» [۸۰].

قبیله مزینه و جهینه، اسلم و غفار یاوران و دوستان الله و رسولش هستند.

و حدیث: «اسالك غناي وغناي مولاي» [۸۱].

ای الله! من از تو بی‌نیازی خود و بی‌نیازی مولایم را می‌خواهم.

خوانندگان می‌توانند پی ببرند که در همه این احادیث, مولا را به معنای خلیفه و حاکم وقت گرفتن ممکن نیست. همچنین در سوره احزاب در قرآن کریم، در ضمن احکام پسر خواندگی،‌ لفظ مولا با صیغه جمع آمده است. می‌فرماید:

﴿فَإِن لَّمۡ تَعۡلَمُوٓاْ ءَابَآءَهُمۡ فَإِخۡوَٰنُكُمۡ فِي ٱلدِّينِ وَمَوَٰلِيكُمۡۚ﴾ [الأحزاب: ۵].

یعنی: اگر پدرانشان را نمی‌شناسید پس اینان برادران دینی و یاوران شما هستند.

اینجا هم امکان ندارد معنای مولی،‌ خلیفه و حاکم گرفته شود بلکه به معنای یاور بودنش مشخص است [۸۲].

• معنای اولی در زبان عربی،‌ اقرب و احق است؛ یعنی ترجمه آن قریب‌تر، حقدارتر، لایق‌تر و سزاوارتر است. در قرآن حکیم می‌فرماید:

﴿إِنَّ أَوۡلَى ٱلنَّاسِ بِإِبۡرَٰهِيمَ لَلَّذِينَ ٱتَّبَعُوهُ وَهَٰذَا ٱلنَّبِيُّ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْۗ وَٱللَّهُ وَلِيُّ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ ٦٨﴾ [آل عمران: ۶۸].

براستی به ابراهیم قریب تر کسانی هستند که از ابراهیم تبعیت کردند و این پیغامبر ج و ایمان آورندگان و الله یاور و مدد کننده مؤمنین است.

در این آیه، معنای اولی را حاکم یا خلیفه گرفتن اصلاً ممکن نیست. چرا که پیروان ابراهیم u چگونه می‌توانند حاکم بر ابراهیم u باشند؟آری بطور حتم نزدیکترین بودند.

همچنین در قرآن کریم می‌فرمایند:

﴿ٱلنَّبِيُّ أَوۡلَىٰ بِٱلۡمُؤۡمِنِينَ مِنۡ أَنفُسِهِمۡۖ وَأَزۡوَٰجُهُۥٓ أُمَّهَٰتُهُمۡۗ وَأُوْلُواْ ٱلۡأَرۡحَامِ بَعۡضُهُمۡ أَوۡلَىٰ بِبَعۡضٖ فِي كِتَٰبِ ٱللَّهِ مِنَ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُهَٰجِرِينَ إِلَّآ أَن تَفۡعَلُوٓاْ إِلَىٰٓ أَوۡلِيَآئِكُم مَّعۡرُوفٗاۚ كَانَ ذَٰلِكَ فِي ٱلۡكِتَٰبِ مَسۡطُورٗا ٦﴾ [الأحزاب: ۶].

ترجمه: پیغمبر از خود مؤمنان نسبت به آنان اولویت بیشتری دارد و همسران پیغمبر، مادران مؤمنان محسوب می‌شوند و خویشاوندان نسبت به همدیگر (از نظر ارث بردن بعضی از بعضی) از مؤمنان و مهاجران، در کتاب الله از اولویت بیشتری برخوردارند مگر اینکه بخواهید در حق دوستان خود کار نیکی انجام دهید. این، در کتاب مکتوب و مقدر است.

در این آیه کریمه، اولی در دو جا بکار برده شده است. مفهوم حاکم وخلیفه اینجا هم مخالف با عقل و نقل است؛ بلکه مفاهیم قریب تر، مرتبط تر، حق دارتر و سزاوارتر در اینجا هم متعین و مشخص است. حدیث صحیح بخاری شرح این آیه را بیشتر واضح نموده است. ایشان ج فرمودند:

«ما من مؤمن الا و انا اولي الناس به في الدنيا و الاخره، اقروا ان شئتم، النبي اولي بالمؤمنين من انفسهم فايما مؤمن ترك مالاً فليرثه عصبته من كانوا فان ترك دينا او ضياعا فلياتني فانا مولاه» [۸۳].

نیست هیچ مؤمنی مگر اینکه در دنیا و آخرت، نسبت به دیگران من به او از همه بیشتر نزدیکترم. اگر می‌خواهید که این آیه را بخوانید: ﴿ٱلنَّبِيُّ أَوۡلَىٰ بِٱلۡمُؤۡمِنِينَ مِنۡ أَنفُسِهِمۡۖ﴾ حال اگر مؤمنی مالی از خود به جای گذاشته بمیرد عصبات او (بستگان نزدیکش) وارثش خواهند شد هر چه که می‌خواهد باشد. البته اگر بدهکار شده از دنیا رفته یا چیزی از خود به جا گذاشته که احتمال از بین رفتنش است پیش من بیاید من یاورش خواهم بود.

این حدیث در حالی که ترجمه و مفهوم «اولی» را تعیین می‌کند معنای آیه کریمه را واضح می‌کند که قرب و ارتباط عمیق و صمیمی که نبی اکرم ج با مسلمانان امت خود دارد و آن قدر که ایشان به فکر صلاح و فلاح دنیوی و اخروی آنان هستند خود مؤمنین این قدر به فکر و خیال خود نیستند.

بنابراین با مراجعه به کتب لغت، غلط بودن این ادعای شیعه که مراد نبوی از کلمات «ولی،‌ مولی،‌ اولی» در حدیث غدیر خم «امام یا خلیفه» می‌باشد کاملاً به اثبات رسید.

[۷۶] مفردات القرآن راغب ص ۵۵۵ عربی طبع نورمحمد کراچی [۷۷] صحیح بخاری، کتاب الادب، باب تبل الرحم لبلالها ج ۱۰ ص ۴۲۰ [۷۸] النهایه فی غریب الحدیث و الاثر ۵: ۲۲۸ مطبوعه موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان قم - ایران [۷۹] حدیث معروف به غیر اذن ولیها راجع مشکوه المصابیح ص ۲۷۰ و جمع الفوائد ۱/۳۷۷ [۸۰] متفق علیه، مشکوه المصابیح ص ۵۵۱ [۸۱] مجمع الزوائد و منبع الفوائد ۱۰/۱۷۸ و قد رواه الطبرانی و احمد، مناجات مقبول. [۸۲] حدیثی در صحیح بخاری هست که رسول الله ج رو به زید بن حارثه س فرمودند: «أنت أخونا مولانا» یعنی تو برادر ما و مولای ما هستی. اینجا هم امکان ندارد که ترجمه مولی به ((حاکم)) یا ((امام)) کرده شود. بخاری، کتاب الصلح ص ۳۷۲ و مشکوه ص ۲۹۳ [۸۳] صحیح بخاری، به نقل از روح المعانی ۲۱/۱۵۱

تسلسل كلام نبوي

الفاظ عربی و ترجمه تمام روایات بحث خطبه غدیر را هر خواننده بی‌طرفی پیش روی خود گذاشته آن را مسلسل ترجمه کند ترجمه‌اش با ترجمه ما که جمهور امت آن را اتخاذ کرده, فرقی نخواهد داشت.

اگر طبق گفته نویسندگان شیعی،‌ کلمات «اولی» و «مولی» در حدیث موالات به معنای «حاکم» گرفته شود پس ترجمه «موالات» چه خواهد شد؟ معنای موالات چگونه ممکن است حکومت باشد؟ آنجا که بطور قطع ترجمه‌اش محبت است.

در صفحات پیش به نقل از ابن ماجه، احادیثی را نقل کردیم که دوباره در اینجا تقدیم حضورتان می‌شود:

۱- آیا من برای مؤمنین بیشتر از جان هایشان، محبوب (اولی) نیستم؟ عرض کردند: بله, ایشان فرمودند:

۲- آیا من برای هر فرد مؤمن بیشتر از جانش محبوب (اولی) نیستم؟ حاضرین عرض کردند: بله, ایشان فرمودند:

۳- هر کس را من محبوبش (مولی) باشم علی محبوب (ولی) اوست.

۴- ای الله! هر که با علی محبت (موالات) کند تو با او محبت (موالات) بفرما.

۵- و ای الله! هر که از علی نفرت (معاداه) کند تو از او نفرت (معاداه) کن [۸۴].

هر شخص دانای بی‌طرفی با توجه به این روایت به راحتی می‌تواند بفهمد که اگر در جملات اول و سوم معنای حاکم گرفته شود در جمله دوم چطور ممکن است ترجمه به حاکم مناسب باشد؟ در جمله چهارم ترجمه کردن موالات به حکومت یا به لفظی مترادف آن چگونه درست خواهد بود؟ در جمله پنجم ترجمه معاداه به ضد حکومت و یا به کلمه ای هم معنا با آن چطور ممکن است؟

البته اگر شخصی از عوامل زمینه ساز خطبه، موقعیت، سیاق و سباق آن قطع نظر کرده در یکی دو جمله خود خواهانه بخواهد حرف خود را به کرسی بنشاند علاجش چیست؟

افسوس که نویسندگان شیعه با این خطبه، این گونه برخورد کرده‌اند و به عوامل به وجود آورنده، موقعیت، سیاق و سباق خطبه، به همه این‌ها بی‌توجهی کرده و از تسلسل کلام نبوی کاملاً صرف نظر کرده در چند جمله، خودخواهانه خواسته‌اند بنیاد مذهب خود را بر آن بگذارند. «إنا لله وإنا إليه راجعون» (هداهم الله تعالی ووقاهم من الضلال والطغیان).

[۸۴] ابن ماجه.

استدلال شيعه در آينه عقل

استدلال شیعه، از لحاظ عقلی نیز غلط است برای اینکه:

۱- اگر حرف آقایان شیعه را بپذیریم که هدف از خطبه غدیر، تنها این بود که رسول الله ج در حضور صحابه کرام ش امامت و خلافت علی س را اعلام بفرماید (به قول شیعه اظهارش بر الله تعالی واجب بود و بر رسول اکرم ج نیز واجب گردانیده شده بود) این سوال کاملاً بجاست که درباره مهمترین مسئله (عقیده امامت و خلافت بلافصل) چرا کلماتی مبهم و غیر واضح به کار برده شده است؟ آخر چه امری مانع از این بود که پیغمبری عظیم المرتبت مانند رسول اکرم ج به جای الفاظ: ولی،‌ مولی و اولی،‌ کلماتی از قبیل: والی،‌ ولات، حاکم، حکام، امام، ائمه و خلیفه بلافصل بکار می‌بردند تا شک و شبهه ای باقی نمی‌ماند و این مسئله کاملاً واضح و آشکار می‌شد. رحمت عالم رسول اکرم ج مبعوث شده بودند تا تمام تعلیمات دینی را واضح و آشکارا به امت بیان کنند تا که امت به سهولت بتواند بر آن جامه عمل بپوشاند. رسول الله ج، مسائل بسیار جزئی از قبیل: وضو، غسل و تیمم را نیز صاف، واضح و با الفاظ کاملاً روشن بیان فرموده‌اند تا عمل بر آنها آسان گردد. این چگونه ممکن است که در خطبه‌ای در مجمع صحابه کرام، ایشان خواسته باشند خلافت بلافصل علی س را اعلام نمایند به همین منظور هم صحابه را جمع کرده باشند و محبت علی را در ملأ عام اعلام کنند اما به جای به کار بردن کلمات: والی،‌ حاکم، خلیفه و امام، الفاظی را استعمال کنند که فقط محبت علی از آن برآید؟

واقعیت این است که اگر رسول الله ج می‌خواستند سه ماه پیش از وفات خویش در موقعیت غدیر خم، امامت بلافصل علی س را اعلام نمایند هیچ نیروی مادی نمی‌توانست سد راه ایشان واقع گردد. اما اعلام امامت علی نه هدف ایشان بود و نه در کلام مبارک خود آن را اظهار فرمودند. ایشان می‌خواستند امت را به محبت و اکرام با اهل بیت و علی س متوجه سازند. ایشان واضح و آشکار آن را اعلام فرمودند؛ محبت با اهل بیت را بدین جهت که مهمترین طبقه از طبقات صحابه کرام به شمار می‌روند و محبت با علی را بدین سبب که قرار بود در آینده, بطور خلیفه راشد چهارم, فریضه قیادت و هدایت امت را به عهده بگیرد.

۲- اگر طبق گفته شیعه، الفاظ حدیث الموالات به حاکم و امام ترجمه کرده شود لازم می‌آید که در حیات رسول الله ج، علی س به امامت رسیده بود و امامت هر دو به یک وقت بر امت لازم شده بود؛ در حالی که خود شیعه نیز قائل به چنین عقیده ای نیست. شیعه برای این ادعای خود که حضرت علی س خلیفه بلافصل است دلیل آورد که علی س خلیفه بلافصل نه، بلکه در زندگی رسول اکرم ج مثل خود ایشان، امام واجب الاتباع و اولی بالتصرف شده بود. آیا این سخن، شگفت آور نیست؟!

و اگر فرقه شیعه بگوید که منظور و مراد رسول الله ج این بود که «بعد از من» خلیفه خواهد شد چنانکه در یک روایت آمده، پاسخ این است که اهل سنت و جماعت نیز منکرش نیستند که علی س بعد از رسول الله ج (به نوبت خود در مرتبه چهارم) خلیفه راشد بود. استدلال شیعه، زمانی تام می‌بود که در روایت لفظ «فوراً بعد از من» می‌آمد. علاوه بر این، در حاشیه عربی و فارسی ضمن بیان تشریح آن روایات، این حرف را با دلائل به اثبات رساندیم که در روایت لفظ «بعد از من» (بعدی) موهوم و موضوع است و از طرف راوی شیعه اضافه شده است. امام ترمذی (رح) در کتاب خود این راوی را شناسایی کرده و شراح حدیث، احوال او را به تفصیل نوشته‌اند [۸۵].

۳- اگر از حدیث الموالات، واقعتاً خلافت بلافصل علی س ثابت شود بطور طبیعی خود بخود این سوال پیدا می‌شود که پس از وفات رسول الله ج هنگامی که در سقیفه بنی ساعده، امت اسلامی داشت بر خلافت ابوبکر س اجماع می‌کرد چرا حتی یک نفر هم برای خلافت علی س از این حدیث موالات استدلال نجست؟

مطرح شدن دیگر آراء و نظریات در سقیفه بنی ساعده از روایات ثابت است؛ اما این ثابت نیست که فرد واحدی هم رأی به خلافت علی س داده و از این حدیث موالات، استدلال کرده باشد. در حالی که این حدیث موالات در مجمع عمومی صحابه کرام در موقعیت غدیر خم به طور خاص بیان شده بود. این همه، خود دلیلی واضح است بر اینکه حدیث الموالات اصلاً و قطعاً هیچ ربطی به مسئله خلافت نداشت بلکه به محبت و اکرام با اهل بیت و علی س مربوط می‌شد که در این امر، صحابه کرام ش هیچگاه اختلافی نداشتند. (رضی الله عنهم اجمعین)

۴- اگر حدیث الموالات ربطی به مسئله خلافت می‌داشت خود علی س در اثبات خلافت خویش، از این حدیث، استدلال می‌جست. چرا که این حضرات، در امور دینی نه تساهل پیشه شان بود و نه خموشی شیوه شان.

علی س از اینکه در شورای سقیفه بنی ساعده از او مشورت گرفته نشد رنجیده خاطر شد و آن را اظهار هم کرد. دیگر صحابه کرام با ملاحظه مرتبه و با اکرام و محبت به وی،‌ عذر اصلی [۸۶] خود را بیان داشته رفع اشکال کردند. اما این مطلب که علی س ادعای خلیفه بودن کرده باشد یا برای اثبات خلافت خویش، به عنوان دلیل، حدیث الموالات و خطبه غدیر را پیش کرده باشد در هیچ جا ثابت نشده است. این هم دلیل واضحی است که خطبه غدیر هیچ ربطی به مسئله خلافت ندارد.

سپس پس از وفات ابوبکر صدیق س، هنگام انعقاد خلافت عمر فاروق س، بعد از آن در وقت انعقاد خلافت عثمان س، علی س نه ادعای خلافت کرد و نه این خطبه را به عنوان دلیل ذکر کرد. اگر حدیث الموالات، دلیل بر خلافت می‌بود یقیناً از آن استدلال می‌شد.

مهمتر از این، هنگامی که خلافت راشده علی س منعقد شد و کار به اختلاف و قتال با معاویه س انجامید و در مقابل فریق مخالف، علی س موقف راستین خود را با دلایل واضح پیش کرد در هیچ جایی برای اثبات خلافت خود از این حدیث استدلال نگرفت. البته در مسجد جامع کوفه از حضار درباره حدیث الموالات استفسار فرمود. اما به ظاهر آنجا نیز مقصد همین بود که خاطر نشان سازد که محبت با من، محبت با رسول الله ج است. مقصود، اثبات خلافت خود نبود. برای اینکه در آن هنگام خلیفه بود؛ البته افتراق، چند دستگی‌ها و فتنه‌ها ادامه داشت.

این همه, بیانگر این است که استدلال شیعه از حدیث غدیر بر خلافت بلافصل علی چقدر غلط است. همچنین این هم واضح شد که شیعه دوست نادان یا دشمن دانای علی س است که آنچه را که علی س هم نتوانست بفهمد و نه در حیات خویش گفته باشد شیعه بر اثبات آن، اصرار و پافشاری می‌ورزد. (هداهم الله تعالی).

۵- حدیثی از بخاری شریف دلیل واضحی است بر اینکه «حدیث الموالات» هیچ ربطی به مسئله خلافت ندارد.

ان عبدالله بن عباس اخبره ان علي بن ابي طالب خرج من عند رسول الله ج في وجعه الذي توفي فيه فقال الناس يا ابا الحسن كيف اصبح رسول الله ج فقال اصبح بحمد الله بارئا، فاخذ بيده عباس بن عبد المطلب فقال له انت والله بعد ثلاث عبدا لعصا و اني لأري الي رسول الله ج سوف يتوفي من وجعه هذا، اني لاعرف وجوه بني عبدالمطلب عند الموت، اذهب بنا الي رسول الله ج فلسنا له فيمن هذا الامر ان كان فينا علمنا ذالك و ان كان في غيرنا علمناه فاوصي بنا، فقال علي انا والله لئن سالناها رسول الله ج فمنعناها لا يعطيناها الناس بعده، و اني والله لا اسألها رسول الله ج.

عبدالله بن عباس س می‌فرماید: در مرض الوفات رسول الله ج، علی س از نزد رسول الله ج بیرون آمد. مردم پرسیدند: ای ابوالحسن! حال رسول الله ج چطور است؟ او جواب داد: بحمد الله؛ بهتر از قبل است. عباس بن عبدالمطلب دست علی (رضی الله عنهما) را گرفته گفت: قسم به خدا! سه روز بعد، تو تابع کسی خواهی شد؛ بخدا! من دارم رسول الله ج را می‌بینم، به نظرم در همین بیماری وفات خواهند یافت. چرا که من چهره‌های بنو عبدالمطلب را وقت مرگ می‌شناسم. بیا نزد رسول اللهج برویم و از ایشان بپرسیم که این خلافت از آن چه کسی خواهد بود؟ اگر از آن ما شد معلوم خواهد شد و اگر خلافت به دیگران برسد باز هم به ما معلوم خواهد شد و رسول الله ج درباره ما به آنها وصیت خواهند کرد.

علی س جواب داد: قسم به خدا! اگر در نتیجه پرسش ما از رسول الله ج در این باره، ایشان ما را از آن منع کنند بعد از آن مردم، این خلافت را هیچگاه به ما نخواهند داد. به این خاطر قسم به خدا در این باره من از رسول الله ج سوالی نخواهم کرد.

از حدیث صحیح بخاری پیداست که گفتگوی عباس و علی (رضی الله عنهما) سه روز پیش از ارتحال نبوی بوده است؛ در حالی که خطبه غدیر سه ماه قبل ایراد شده بود. اگر در خطبه غدیر، خلافت بلافصل علی اعلام شده بود عباس س چرا گفت درباره خلافت از رسول اکرم ج بپرس؟ و علی س در پاسخ وی چرا نگفت چه نیازیست به پرسیدن؟ خلافت من که سه ماه پیش در غدیر خم اعلام شده است.

گفتگوی عباس و علی (رضی الله عنهما) علاوه بر واضح کردن بی‌ارتباطی خطبه غدیر با مسئله خلافت، این را نیز روشن می‌سازد که اهل بیت هم در فکر مسئله خلافت نبوی بودند. آنان می‌خواستند مسئله خلافت و امامت هر چه زودتر حل شود تا در میان امت، افتراق، تفرقه، هرج و مرج پدید نیاید. این گفتگو، این اصل اهل سنت و جماعت را که ما در آغاز مقاله خود بیان کردیم نیز تأیید می‌کند که تعیین امام و خلیفه بر عهده امت است. (بر الله تعالی واجب نیست). به همین خاطر، این دو نماینده جلیل القدر امت اسلامی در این فکر بودند که پس از ارتحال نبوی،‌ مسئله امامت و رهبری چگونه حل خواهد شد؟ رضی الله عنهما.

[۸۵] نگاه کنید به حاشیه صفحات پیش [۸۶] عذر واضح بود که اگر مسئله انعقاد بیعت، بیش از این منتفی می‌شد امکان قوی داشت که امت دچار هرج و مرج شود. در چنین حالاتی نصب فی الفور خلیفه بر امت واجب می‌گردد. (چنانچه قبل از تدفین آقای خمینی، خامنه ای به عنوان رهبر تعیین شد).

استدلال شيعه و اهل بيت

امید است از مطالعه مطالب گذشته، شما به این واقعیت پی برده باشید که طبق روایات صحیح و صریح از خطبه غدیر، علی س و عباس س چه برداشت کرده‌اند و از این طرف، شیعه چه می‌گوید؟

آیا هر خواننده بی‌طرف و با انصافی, بعد از آشنایی با این همه دلایل مذکور، می‌تواند قائل به این شود که در غدیر خم خلافت بلافصل علی س اعلام شده بود؟ حق و حقیقت همان است که با استناد به دلایل, بحمد الله نوشته شد که چون بنا بر واقعات مختلف، درباره ذات گرامی علی س، در طبیعت بعضی از حضرات تکدر پیدا شده بود رسول الله ج سه ماه قبل از تشریف بردن از این دنیا، پس از حجه الوداع در غدیر خم امت را به محبت با اهل بیت عموماً و به محبت با علی س خصوصاً متوجه کردند تا این که امت با انحراف از جاده مستقیم شکار افراط و تفریط نگردد؛ چنانکه شیعه و خوارج در همین مسئله، به افراط و تفریط آشکاری مبتلا گشته و شکار دام گمراهی شدند. والعیاذ بالله من ذلک.

به هر حال، خطبه غدیر خم چه بخش ثقلین آن و چه بخش موالات علی س، هیچکدام ربطی به مسئله خلافت ندارد بلکه به محبت و اکرام اهل بیت و علی س مربوط می‌شود. الحمد لله شما با دلایل واضح آن آشنا شدید.

در پایان, این بحث را با سخنان حسن مثنی – نوه جلیل القدر علی س – خاتمه می‌دهیم. به نظر ما با ارشاد این فرزند جلیل القدر خاندان اهل بیت، بحث خطبه غدیر خم به انتهای خود خواهد رسید طوری که بعد از آن، نیازی به اقامه دلیل نخواهد شد.

به حسن مثنی گفته شد که آیا در حدیث «من كنت مولاه فعلي مولاه» امامت (خلافت) علی س تصریح نشده است؟ در پاسخ فرمود:

«اما والله لو يعني النبي ج بذلك الاماره و السلطان لا فصح لهم به فان رسول الله ج كان انصح الناس للمسلمين، و لقال لهم، يا ايها الناس هذا ولي امري والقائم عليكم بعدي فاسمعوا له و اطيعوا ما كان من هذا شيئي فوالله لئن كان الله و رسوله اختارا علياً لهذا الامر ثم ترك علي امر الله و رسوله لكان علي اعظم الناس خطيئه».

هان! قسم به خدا، اگر منظور رسول الله ج از این (جمله یا خطبه) امارت یا حکومت می‌بود، صاف و واضح بیان می‌کردند. چرا که خیرخواه‌تر از رسول الله ج برای مسلمانان، کسی نیست. واضح به آنان می‌فرمودند: ای مردم! این شخص بعد از من حاکم و سرپرست شما خواهد بود. به حرفش گوش دهید و از او اطاعت کنید. اما چنین حرفی زده نشد. قسم به الله! اگر علی س برگزیده الله و رسولش برای امامت (بلافصل) می‌بود و آنگاه علی س حکم الله و رسولش را نادیده می‌گرفت خطاکارترین مردم بشمار می‌آمد [۸۷].

پس از آن گواهی سابق عباس و علی (رضی الله عنهما) از اهل بیت و ارشاد واضح حسن مثنی (رح)، هر خواننده بی‌طرفی به خوبی خواهد دانست که اهل بیت (رضی الله عهنم) از خطبه غدیر چه فهمیده‌اند و اینکه استدلال فرقه شیعه از خطبه غدیر خم بر عقیده امامت و خلافت بلافصل علی, چقدر غلط است.

از صفحات گذشته، بحمد الله این هم به اثبات رسید که اگر درستی تمام روایات خطبه غدیر که در ذخیره حدیث، محفوظ هستند، پذیرفته شود باز هم استدلال فرقه شیعه از این روایات به هیچ وجه درست نیست.

اگر به الفاظ خطبه غدیر نگاه شود یا به تسلسل کل خطبه نبوی یا به کتب لغت مراجعه شود یا در آئینه عقل بررسی شود یا تمامی طرز عمل و اسوه حسنه حضرات اهل بیت ملحوظ گردد؛ یقین این مطلب که این خطبه به عقیده امامت و خلافت بلافصل علی, هیچ ربط وتعلقی ندارد پخته تر می‌گردد. هر شخصی که بخواهد از این خطبه، عقیده امامت و خلافت بلافصل علی را به اثبات برساند در واقع هم بر علم و دیانت، ستم روا داشته و هم خواهان نابودی آخرت خودش شده. اعاذنا الله من ذلک.

[۸۷] ذکره العلامه ابن حجر الهیثمی الشافعی عن ابی نعیم، فی الصواعق المحرقه (ص ۴۸)، و ذکره ایضاً محب الدین الخطیب فی حاشیه العواصم من القواصم (ص ۱۶۸)، ناقل عن الحافظ البیهقی و الحافظ ابن عساکر، و نقله العلامه آلوسی فی روح المعانی (۶/۱۹۵)، عن ابی نعیم قلت ذکر الحافظ ابن عساکر فی التاریخ الکبیر و قال رواه البیهقی من طرق المتعدده فی بعضها زیاده و فی بعضها نقصان و المعنی واحد. (التاریخ الکبیر طبع روضه الشام ۴/۱۶۶).

خلاصه گفتار

اگر به دلایلی که در مورد عقیده امامت و خطبه غدیر، در این تحریر، بطور اختصار تقدیم شد به دیده انصاف نگاه شود هیچ شک و تردیدی در این باره باقی نمی‌ماند که موقف شیعه، با کتاب الله و سنت رسول الله ج و اجماع صحابه و تعامل اهل بیت, کاملاً مخالف است. شیعه برای اثبات موقف خود، از قرآن و سنت، هیچ دلیل واضحی ندارد. مگر اینکه تکیه بر روایت‌های موضوعی بکنند که خودشان در کتابهایشان جمع کرده‌اند و پایه گمراهی خود را بر آن نهاده‌اند.

ما در این نوشته خود، از بنیاد و اساس گمراهی شیعه «عقیده امامت» به اختصار بحث کردیم و حقیقت و ماهیت دلائل شیعه به ویژه نحوه استدلالشان را از حدیث غدیر برای اثبات این عقیده مزعومه را بحمد الله تعالی مختصراً به حضورتان تقدیم کردیم. از رحمت الله تعالی امیدواریم که برای یک خواننده بی‌طرف، این تحریر مختصر, کافی باشد. (تقبله الله تعالي و نفع به).

اگر کسی بخواهد مفصلاً از اختلافات سنی و شیعه آگاه شود به کتابهایی که به تفصیل در این موضوع نوشته شده مراجعه کند. از آنها نام چند کتاب مهم که ما نیز به هنگام تحریر از این کتابهای قیمتی و پرارزش استفاده کرده ایم در ذیل می‌آید:

۱) منهاج السنه النبویه حافظ ابن تیمیه

۲) العواصم من القواصم قاضی ابوبکر بن العربی

۳) الصواعق المحرقه علامه ابن حجر الهثیمی

۴) تحفة اثنا عشریة عبدالعزیز محدث دهلوی

۵) هدیه الشیعه رشید احمد گنگوهی

۶) هدایه الشیعه محمد قاسم نانوتوی

۷) هدایت الرشید خلیل احمد سهارنپوری

۸) مطرقه الکرامه مولوی خلیل احمد سهارنپوری

اللهم ارنا الحق حقا وارزقنا اتباعه و ارنا الباطل باطلاً و ارزقنا اجتنابه، و صلي الله و سلم و بارك علي حبيبنا و شفيعنا سيدنا محمد و آله و صحبه اجمعين