توضیحاتی در مورد زکات
تأليف
محمد محمود اوزى
بسم الله الرحمن الرحیم
إن الحمد لله نحمده، و نستعينه، ونستغفره، ونعوذ بالله من شرور أنفسنا، ومن سيئات أعمالنا، من يهده الله فلا مضل له، ومن يضلل فلا هادي له، وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له، وأشهد أن محمداً عبدُه ورسولُه.
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِۦ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنتُم مُّسۡلِمُونَ ١٠٢﴾ [آل عمران: ١٠٢]. ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ ٱتَّقُواْ رَبَّكُمُ ٱلَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفۡسٖ وَٰحِدَةٖ وَخَلَقَ مِنۡهَا زَوۡجَهَا وَبَثَّ مِنۡهُمَا رِجَالٗا كَثِيرٗا وَنِسَآءٗۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ ٱلَّذِي تَسَآءَلُونَ بِهِۦ وَٱلۡأَرۡحَامَۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ عَلَيۡكُمۡ رَقِيبٗا ١﴾ [النساء: ١]. ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَقُولُواْ قَوۡلٗا سَدِيدٗا ٧٠ يُصۡلِحۡ لَكُمۡ أَعۡمَٰلَكُمۡ وَيَغۡفِرۡ لَكُمۡ ذُنُوبَكُمۡۗ وَمَن يُطِعِ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥ فَقَدۡ فَازَ فَوۡزًا عَظِيمًا ٧١﴾ [الأحزاب: ٧٠ – ٧١].
زكات یكى از اركان اسلام است، كه شخص توانگر بدون پرداخت زكات اسلامش كامل نمى‌شود، رسول اللهص مى‌فرماید: «بُنِيَ الإِسلامُ عَلى خَمْسٍ: شَهادَةِ أَنْ لا إِلهَ إلاَّ الله، وَأَنَّ محمداً رسولُ الله، وَإقامِ الصلاةِ، وإِيتاءِ الزَّكاةِ، وَحَجِّ الْبيْتِ، وصَوْمِ رَمَضانَ»([ ۱]). «اسلام بر پنج اصل بنا نهاده شده است: شهادت دادن به اینكه نیست معبودى كه شایسته پرستش باشد بحق مگر الله، و اینكه محمدص فرستاده خداست، و نمازگزاردن، و دادن زكات، و رفتن بسوى خانه خدا براى اداى حج و عمره، و روزه رمضان گرفتن». و چنانچه كسى وجوب زكات را انكار نماید كافر و مرتد شناخته مى‌شود.
و همچنین اگر فردى در پرداخت آن بخل ورزد و یا كامل پرداخت ننماید مستحق عذاب خداوند خواهد شد، خداوند مى‌فرماید: ﴿وَلَا يَحۡسَبَنَّ ٱلَّذِينَ يَبۡخَلُونَ بِمَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضۡلِهِۦ هُوَ خَيۡرٗا لَّهُمۖ بَلۡ هُوَ شَرّٞ لَّهُمۡۖ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِۦ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِۗ وَلِلَّهِ مِيرَٰثُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۗ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ خَبِيرٞ ١٨٠﴾ [آل عمران:۱۸۰]. «آنان كه نسبت به آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا فرموده بخل مى‌ورزند، گمان نكنند كه این كار به سود آنها است، بلكه براى آنها شر است؛ بزودى در روز قیامت آنچه را در باره آن بخل ورزیده‌اند طوق گردنشان مى‌شود و میراث آسمانها و زمین از آنِ خداست، و خداوند، از آنچه انجام مى‌دهید، آگاه است». و مى‌فرمـایـد: ﴿وَٱلَّذِينَ يَكۡنِزُونَ ٱلذَّهَبَ وَٱلۡفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ فَبَشِّرۡهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٖ ٣٤ يَوۡمَ يُحۡمَىٰ عَلَيۡهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكۡوَىٰ بِهَا جِبَاهُهُمۡ وَجُنُوبُهُمۡ وَظُهُورُهُمۡۖ هَٰذَا مَا كَنَزۡتُمۡ لِأَنفُسِكُمۡ فَذُوقُواْ مَا كُنتُمۡ تَكۡنِزُونَ ٣٥﴾ [التوبة: ۳۴- ۳۵]. «و مردمى كه زر و سیم را مى‌اندوزند، و آن را در راه خدا انفاق نمى‌كنند، به عذابى دردناک بشارتشان ده، روزى كه آن زر و سیم در آتش جهنم گداخته شود، و پیشانی و پهلو و پشت آنها با آن داغ کرده شود، و گفته شود: اینست آنچه اندوخته كردید براى خویش، پس بچشید سزاى آنچه اندوختید». در صحیح بخارى آمده است كه پیامبرص فرمودند: «مَنْ آتَاهُ الله مَالاً فَلَمْ يُؤَدِّ زَكَاتَهُ، مُثِّلَ لَهُ مَالُهُ شُجَاعًا أَقْرَعَ، لَهُ زَبِيبَتَانِ يُطَوِّقُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، يَأْخُذُ بِلِهْزِمَتَيْهِ - يَعْنِى بِشِدْقَيْهِ – يَقُولُ: أَنَا مَالُكَ أَنَا كَنْزُكَ ([ ۲])». «كسیكه خداوند به او مالى عطـا فرمایـد و زكاتش را ندهد، روز قیامت آن مال بصورت مار كچلى كه دو نقطه سیاه بر روى چشم دارد ظاهر مى‌شود، و دور گردنش مى‌پیچد سپس استخوان بیخ دو گوشش را می‌گیرد و می‌گوید: من مال تو ام من گنج توام». همچنین امام مسلم روایت مى‌كند كه پیامبر ص فرمودند: «مَا مِنْ صَاحِبِ ذَهَبٍ وَلاَ فِضَّةٍ لاَ يُؤَدِّيْ مِنْهَا حَقَّهَا إِلاَّ إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ صُفِّحَتْ لَهُ صَفَائِحَ مِنْ نَارٍ فَأُحْمِىَ عَلَيْهَا فِى نَارِ جَهَنَّمَ فَيُكْوَى بِهَا جَنْبُهُ وَجَبِينُهُ وَظَهْرُهُ، كُلَّمَا بَرَدَتْ أُعِيدَتْ لَهُ فِى يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ حَتَّى يُقْضَى بَيْنَ الْعِبَادِ». «هر دارنده طلا و نقره‌اى كه حق آن (زكاتش) را پرداخت نكند، روز قیامت برایش قطعه‌هائى از آتش ساخته مى‌شود كه در آتش جهنم داغ مـى‌گـردد، و پـهلـو و پیشـانـی و پشتش با آن داغ کرده شود، و چون سرد شود دوباره داغ كرده شود، در آن روزى كه به اندازه پنجاه هزارسال است، تا در میان بندگان حکم صورت گیرد».
[۱] روايت بخارى و مسلم. [۲] روايت بخاري و مسلم.
۱) به انجام رسیدن یكى از اركان اسلام كه سعادت دنیا و آخرت انسان در گرو آن است.
۲) تقرب جستن به خداوند و افزوده شدن ایمان، که انجام هر عبادتی این نتیجه را به همراه خواهد داشت.
بدست آوردن ثوابی بزرگ، خداوند می‌فرماید: ﴿يَمۡحَقُ ٱللَّهُ ٱلرِّبَوٰاْ وَيُرۡبِي ٱلصَّدَقَٰتِ﴾ [البقرة: ۲۷۶]. «خداوند ربا را نابود می‌کند، و صدقات را افزونی می‌بخشد». و می‌فرماید: ﴿وَمَآ ءَاتَيۡتُم مِّن رِّبٗا لِّيَرۡبُوَاْ فِيٓ أَمۡوَٰلِ ٱلنَّاسِ فَلَا يَرۡبُواْ عِندَ ٱللَّهِۖ وَمَآ ءَاتَيۡتُم مِّن زَكَوٰةٖ تُرِيدُونَ وَجۡهَ ٱللَّهِ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُضۡعِفُونَ ٣٩﴾ [الروم: ۳۹] «وآنچه داده باشید از راه ربا برای اینکه با مال مردم به مال خود بیفزائید نزد خدا زیاد نخواهد شد و آنچه را که از زکات لوجه الله بدهید، پس اینگونه کسانى داراى پاداش مضاعفند».
و رسول اللهص مى‌فرماید: «مَنْ تَصَدَّقَ بِعَدْلِ تَمْرَةٍ مِنْ كَسْبٍ طَيِّبٍ - وَلاَ يَقْبَلُ الله إِلاَّ الطَّيِّبَ - وَإِنَّ الله يَتَقَبَّلُهَا بِيَمِينِهِ، ثُمَّ يُرَبِّيهَا لِصَاحِبِهِ كَمَا يُرَبِّى أَحَدُكُمْ فَلُوَّهُ حَتَّى تَكُونَ مِثْلَ الْجَبَلِ»([ ۳]). «كسیكه به اندازه خرمائى از كسب حلال صدقه دهد، و خداوند جز پاک (حلال) را نمى‌پذیرد، همانا خداوند آن را با دست راستش پذیرفته و آنرا براى صاحبش پرورش می‌دهد، همچنانكه یكى از شما كره اسب خود را پرورش مى‌دهد، تا اینكه مثل كوه بزرگ شود».
۴- پرداخت زکات گناهان را پاک می‌کند. رسول اللهص می‌فرمایند: «وَالصَّدَقَةُ تُطْفِيءُ الْخَطِيئَةَ كَمَا يُطْفِيءُ الْمَاءُ النَّارَ» ([ ۴]). «وصدقه گناه را خاموش مى‌سازد همچنانکه آب آتش را خاموش می‌کند». کلمه صدقه در اینجا به زکات نیز تعبیر می‌شود.
[۳] روايت بخارى ومسلم. [۴] روايت ترمذى.
۱- با پرداخت زکات انسان خود را در صف سخاوتمندان قرار می‌دهد.
۲- ایجاد مهر و محبت نسبت به محتاجین، زیرا که انسان قبل از پرداخت زکات دلش بحال فقیر می سوزد، سپس در حال رحم و مهر و محبت زکات را تقدیم مستمند می‌کند.
۳- كسب محبوبیت نزد دیگران، و طبیعی است که انسان هرچه بیشتر به دیگران خدمت نماید نزد آنان محبوبتر می‌گردد، و پرداخت زکات خود نوعی خدمت به مردم است.
۴- با ادای فریضه زکات خصلت بخل از انسان زدوده می شود، خداوند می‌فرماید: ﴿خُذۡ مِنۡ أَمۡوَٰلِهِمۡ صَدَقَةٗ تُطَهِّرُهُمۡ وَتُزَكِّيهِم بِهَا﴾ [التوبة: ۱۰۳]. «از مال‌هایشان صدقه‌ای بگیر تا ایشان را با آن پاک گردانی و پرورش دهى».
۱- نیاز فقرا که در بیشتر کشورها، طبقه اكثریت جامعه را تشكیل مى‌دهند بر طرف مى‌سازد.
۲- جامعه اسلامى را قدرتمند و سرافراز مى‌نماید، لذا صرف زكات براى جهاد در راه خدا یكى از مصارف هشتگانه زكات است.
۳- حقد و حسد را از دلهاى فقرا نسبت به توانگران از بین مى‌برد، زیرا كه مشاهده فقیر به منحصر بودن استفاده ثروت توسط توانگر و محرومیت وى از آن حقد وحسد را در دل او (فقیر) مى‌كارد و منجر به ایجاد دشمنى بین فقرا و ثروتمندان مى‌شود، اما اگر فقیر خود را هر ساله شریک جزئى از اموال توانگر بداند نه تنها نسبت به ثروتمنـد حسد و دشمنى نمى‌ورزد، بلكه خود را موظف به حفظ و دفاع از اموال آنها مى‌داند زیرا كه انتظار دارد در آخر نفعى از آن به وى برسد.
۴- با پرداخت زكات، اموال رشد كرده و در آن بركت داده مى‌شود، امام مسلم روایت مى‌كند که پیامبرص فرموند: «مَا نَقَصَتْ صَدَقَةٌ مِنْ مَالٍ». «هیچ صدقه‌اى مال را کم نمی‌كند».
۵- یكى دیگر از فوائد اجتماعى زكات این است كه از ركود ثروت جلوگیرى كرده و آن را به گردش در مى‌آورد، و دائره استفاده از آن را وسعت مى‌بخشد، و اینچنین همه اقشار مردم از ثروت استفاده مى‌كنند. فوائد دینى، تربیتى، و اجتماعى زكات دلالت بر عظمت این ركن اسلامى مى‌دهد كه اداى آن براى اصلاح افراد و جامعه امرى ضروریست.
س۱- در چه چیزهائى زكات تعلق مى‌گیرد؟
ج- اموالى كه زكات در آن تعلق مى‌گیرد به چهار بخش تقسیم مى‌شود:
۱- نقدینه ها (طلا، نقره و پول).
۲- زكات حیوانات (شتر، گاو، گوسفند).
۳- محصولات کشاورزى (غلات) از نوعى كه انسان آن را تولید مى‌كند، خشک و غله مى‌شود و مدت زمان زیادى بدون استفاده از وسایل خنک كننده و مواد نگهدارنده فاسد نمى‌شود مانند: خرما، كشمش، گندم، جو، برنج، و....
۴- اموال التجاره (كالاهاى تجارتى): منظور هر چیزیست كه به هدف فروش و تجارت خرید، وبه همان هدف نگهدارى شود.
س۲- آیا در اموال یتیمان و كسانیكه به سن بلوغ نرسیده‌اند زكات واجب است؟
ج- شرایط وجوب زكات عبارتند از:
۱- مسلمان بودن ۲- به حد معین رسیدن مال ۳- گذشتن یک سال از ملكیت مال، كه در این صورت بالغ بودن از شروط وجوب زكات نیست، پس زكات در اموال یتیمان و كسانیكه به سن بلوغ نرسیده‌اند در صورت واجد شرایط بودن واجب بوده، و باید كسانی كه سرپرستى آنان را برعهده دارند به نیابت از آنها زكات مالشان را پرداخت نمایند.
س۳- شروع تعلق زكات در طلا، نقره و پول چقدر است؟ و در آن مقدار چقدر واجب می‌گردد؟
ج- شروع وجوب زكات در طلا = ۲۰ مثقال و یا ۸۰ گرم، در نقره = ۵۶۰ گرم، و در پول به مقدار قیمت ۸۰ گرم طلا، یا ۵۶۰ گرم نقره می‌باشد، وهرگاه طلا، نقره و پول به آن مقدار و ما فوق رسد: ۵/۲% واجب مى‌گردد.
س۴- آیا در زیورآلات طلا و نقره كه خانمها آن را جهت زینت و زیور خود استفاده مى‌كنند زكات واجب است؟.
ج- در چنین طلا و نقره‌اى در صورتیكه به مقدار عرف خانمهاى مشابه باشد زكات واجب نیست.
س۵- مقدار زكاتى كه در طلا و نقره واجب مى‌شود آیا باید از جنس طلا ونقره به مستحق داده شود یا اینكه قمیت پولى آن نیز كفایت مى‌كند؟
ج- قیمت پولى آن نیز كفایت مى‌كند.
س۶- شخصى مدت چند سال است پولى را كه به حد نصاب زكات رسیده است پس انداز نموده تا بدان وسیله پسرش را داماد کند آیا در ایـن پـول زکات واجب است؟
ج- آری، در پول مذکور زکات واجب است گرچه هدف از جمع آن داماد نمودن پسرش و یا خرج آن در جهت دیگر باشد زیرا تا زمانیكه آن پول نزد وى باقیست ملک او بحساب مى‌آید و باید زكات آن را بپردازد.
س۷- آیا در فلزات گرانبها غیر از طلا و نقره مانند الماس زكات واجب است؟
ج- در چنین فلزاتى زكات تعلق نمى‌گیرد مگر اینکه کسى آن را بعنوان كالاى تجارتى در اختیار داشته باشد.
س۸- شرایط وجوب زكات در حیوانات (شتر، گاو، وگوسفند) چیست؟
ج- شرایط وجوب زكات در حیوانات همان شرایطى است كه در جواب سؤال شماره (۲) ذكر شد باضافه دو شرط دیگر كه مخصوص زكات حیوانات (شتر، گاو، وگوسفند) مى‌باشد كه عبارتند از:
۱- اینكه اكثر مدت سال در گیاه زار (علف) صحرا و بیابان چرانیده شود. ۲- اینكه نگهدارى آن حیوانات جهت شیردادن، زاد و ولد ویا فربه نمودن باشد و نه باركشى، شخم زدن، سوارى و یا هر نوع استفاده كارى، كه در این صورت زكات در آن حیوانات تعلق نمى‌گیرد.
س۹- آیا مى‌توان حیوانى كه جهت زكات به مستحقین جدا مى‌شود ذبح كرد و گوشت آن را بین آنها توزیع نمود؟.
ج- چنین كارى جائز نیست، بلكه باید حیوان مخصوص زكات، زنده تقدیم مستحق شود، و مى‌توان یک حیوان را به چند مستحق داد، سپس آنها مى‌توانند به گونه‌اى كـه صـلاح مى‌دانـنـد در مورد آن تصمیم بگیرند.
س۱۰- شروع تعلق زكات در حیوانات (شتر، گاو، و گوسفند) چقدر است؟ و در آن مقدار چقدر واجب می‌گردد؟.
ج- سه جدول آتى جواب سؤال را بیان مى‌كند:
جدول شماره (۱) بیان كننده زكات شتر:
| مقدار واجب | رأس | مقدار واجب | نفر |
| (۱) ماده شتر دو ساله | از ۳۶ تا ۴۵ | (۱) گوسفند | از ۵ تا ۹ |
| (۱) ماده شتر سه ساله | از ۴۶ تا ۶۰ | (۲) گوسفند | از ۱۰ تا ۱۴ |
| (۱) ماده شتر چهار ساله | از ۶۱ تا ۷۵ | (۳) گوسفند | از ۱۵ تا ۱۹ |
| (۲)ماده شتر دو ساله | از ۷۶ تا ۹۰ | (۴) گوسفند | از ۲۰ تا ۲۴ |
| (۲) ماده شتر سه ساله | از ۹۱ تا ۱۲۰ | (۵) گوسفند | از ۲۵ تا ۳۵ |
بعد از ۱۲۰ در هر (۴۰) شتر یک ماده شتر دو ساله و در هر (۵۰) شتر یک ماده شتر سه ساله واجب مى‌شود، بعنوان مثال: در (۱۷۰) شتر (۳) ماده شتر دو ساله و (۱) ماده شتر سه ساله زکات تعلق می‌گیرد، زیرا كه در (۱۷۰) سه چهل و یک پنجاه وجود دارد. ضمناً گوسفندى كه در ازاى شتر داده مى‌شود در صورتیكه بز باشد لازم است كه دو ساله باشد و اگر میش باشد یک ساله.
جدول شماره (۲) بیان كننده زكات گاو:
| مقدار واجب | رأس |
| یک گاو یک ساله نر یا ماده | از ۳۰ تا ۳۹ |
| یک گاو ماده دو ساله | از ۴۰ تا ۵۹ |
| دو گاو یک ساله نر یا ماده | از ۶۰ تا ۶۹ |
بعد از آن، در هر سى گاو یک گاو یک ساله نر یا ماده، و در هر چهل گاو یک گاو ماده دوساله تعلق مى‌گیرد؛ مثلاً در هفتاد گاو یک گاو یک ساله نر یا ماده و یک گاو ماده دو ساله واجب است زیرا كه در هفتاد، یک (۳۰) و یک (۴۰) وجود دارد.
جدول شماره (۳) بیان كننده زكات گوسفند:
| مقدار واجب | رأس |
| یک گوسفند | از ۴۰ تا ۱۲۰ |
| دو گوسفند | از ۱۲۱ تا ۲۰۰ |
| سه گوسفند | از ۲۰۱ تا ۳۹۹ |
| چهار گوسفند | از ۴۰۰ تا ۴۹۹ |
بعد از آن در هر صد گوسفند یک گوسفند زكات واجب مى‌شود، مثلاً در (۵۰۰) گوسفند (۵) گوسفند و در (۶۰۰) گوسفند (۶) گوسفند و همچنین...
گوسفند، بز و میش را شامل مى‌شود و گوسفندی که جهت زكات داده مى‌شود چنانچه بز باشد لازم است دو ساله باشد و اگر میش باشد یک ساله، و هچنین باید ماده باشد مگر اینكه گوسفندانش همه نر باشند.
س۱۱- در صورتیكه فردى بهیمة الانعام (شتر، گاو، و گوسفند) را بعنوان كالاى تجارتى در اختیار داشته باشد چه نوع زكاتى در آن تعلق مى‌گیرد؟
ج- در اینگونه حیوانات (شتر، گاو، و گوسفند) زكـات كالاهاى تجارتى تعلق مى‌گیرد و نه زكات بهيمـة الانعام (شتر، گاو، وگوسفند).
س۱۲- شرایط زكات در محصولات كشاورزى چیست؟.
ج۱- اینكه از نوعى باشد كه انسان آن را مى‌كارد، خشک و غله مى‌شود و مدت زمان زیادى بدون استفاده از وسایل خنك‌كننده و مواد نگهدارنده فاسد نمى‌شود مانند: خرما، كشمش، گندم، جو، برنج، و..... .
۲- به حد نصاب (معین) رسد. وحد نصاب محصولات كشاورزى پنج وسق برابر با ۱۶۰۰رطل و یا تقریباً ۸۰۰ كیلو و یا دویست مَنْ مى‌باشد.
۳ - آثار قابل استفاده بودن در آن ظاهر شده باشد.
س۱۳- آیا حول (گذشت سال) از شرایط وجوب زكات در محصولات كشاورزى مى‌باشد؟.
ج- حول (گذشت سال) در زكات محصولات كشـاورزى شـرط نـیـست بـلكـه بـایــد هنگام برداشت محصول زكاتش پرداخت شود.
س۱۴- چنانچه بعد از پرداخت زکات محصولات کشاورزی (غلات) هنگام برداشت محصول، آن محصول چند سال در حال نصاب نزد صاحب محصول باقی بماند آیا باید هر سال زكات آن پرداخت گردد؟.
ج- واجب نیست كه هر سال زكات آن پرداخت گردد، و این از خصوصیات زكات محصولات است كه فقط یكبار و آن نیز هنگام برداشت، پرداخت مى‌شود.
س۱۵- بعد از به حد نصاب رسیدن محصول چه مقدار زكات در آن تعلق مى‌گیرد؟.
ج- اگر آبرسى محصول بدون دخالت و تلاش انسان (با آب باران، چشمه، و...) صورت گرفته باشد زكات آن ده یک است، یعنى در هر ۱۰ كیلو ۱ كیلو، اما اگر با تلاش و دخالت انسان (بوسیله تلمبه و...) آبیارى شده باشد بیست یک است، (هر۲۰ كیلو ۱ كیلو) و اگر به هر دو صورت آبرسى شده باشد پانزده یک (هر ۱۵ کیلو ۱ كیلو) مى‌باشد.
س۱۶- شرایط تعلق زكات در كالاهاى تجارتى (مال التجاره) چیست؟.
۱- اینكه مدت یک سال از ملكیت مال التجاره كه به هدف تجارت در اختیار مالک قرار گرفته بگذرد.
۲- اینكه آخر سال به حد نصاب رسیده باشد گرچه در میان سال به علت نوسان گاهى مال التجاره به كمتر از حد نصاب رسد.
س۱۷- حد نصاب (مقدار معین) تعلق زكات در مال التجاره (كالاى تجارتى) چقدر است؟ و در آن مقدار به بعد چقدر واجب مى‌شود؟.
ج- حد نصاب (مقدار معین) تعلق زكات در مال التجاره همان حد نصاب طلا و نقره است، یعنى اگر تاجرى به قیمت ۸۰ گرم طلا ویا ۵۶۰ گرم نقره، مال التجاره در اختیار داشته باشد از آن مقدار به بعد ۵/۲% واجب مى‌شود.
س۱۸- آیا تاجر زكات را باید از كاركرد پرداخت نماید یا از سرمایه؟.
ج- هم از كاركرد و هم از سرمایه، یعنى تاجر آخر سال سرمایه و كاركرد را حسابرسى كرده و با هم جمع می‌کند و اگر در حد نصاب باشد ۵/۲% را بعنوان زكات به مستحقین پرداخت مى‌كند.
س۱۹- منظور از سرمایه و كاركردى كه زكات در آن واجب است چیست؟.
ج- منظور از سرمایـه و كاركردى كـه در آن زكات واجب است موجودی نقدی و کالاهائى است که مورد خرید وفروش قرار مى‌گیرد، اما آن كالاهائى كه بعنوان وسائل كار از آن استفاده مى‌شود و مورد خرید و فروش قرار نمى‌گیرد مانند ماشین، رایانه، تلفن و... كه مورد استفاده مغازه و شركت قرار دارد، و همچنین آنچه از شركت و یا مغازه برداشت و خرج شده است زكات تعلق نمى‌گیرد.
س۲۰- آیا زكات مال التجاره از كالا و جنس پرداخت مى‌شود یا از قیمت آن؟.
ج- از قیمت آن، زیرا همانگونه كه تعیین نصاب مال التجاره بر اساس قیمت آن است زكات آن نیز باید از قیمت آن پرداخت شود، همچنین پرداخت قیمت بنفع فقراست زیرا كه فقیر مى‌تواند با قیمت (پول) مایحتاج خود را فراهم كند اما ممكن است نیازى به جنس نداشته باشد و مجبور شود جهت برآورده كردن نیاز خود جنس را زیر قیمت بفروش برساند.
س۲۱- شخصى اول محرم مبلغى كه به حد نصاب رسیده بدست آورده است، و بعد از چند ماه با همان مبلغ مغازه‌اى را تاسیس و شروع به تجارت مى‌كند، آیا مبدأ حول (گذشت سال) جهت حسابرسى زكات مغازه از تاریخ بدست آمدن مبلغ شروع مى‌شود یا از تاریخ تاسیس مغازه و شروع تجارت؟.
ج- از تاریخ بدست آوردن مبلغ، زیرا كه مبدأ حول (گذشت سال) در مال التجاره از تاریخ بدست آمدن مبلغ نقدى آن است، این در صورتیست كه آن مبلغ قبل از شروع تجارت به حد نصاب (معین) رسیده باشد، در غیر اینصـورت یعنــى اگر شروع تجارت با مبلغی باشد که به حد نصاب نرسیده باشد مبدأ حول (گذشت سال) در مال التجاره از تاریخ شروع تجارت مى‌باشد.
س۲۲- اگر کسى قطعه زمینى را جهت ساخت خانه مسكونى مورد استفاده خود خریدارى نماید، اما بعد از مدتى تغییر نظر دهد وآن را به معرض فروش گذارد آیا بعد از تصمیم فروش، آن زمین در صنف مال التجاره قرار گرفته و زکات در آن واجب می‌شود؟.
ج- خیر، آن زمین در صنف مال التجاره (كالاى تجارتى) قرار نمى‌گیرد و زكات در آن واجب نیست، زیرا كه شرط مال التجاره بودن در هر مالى این است كه آن را به هدف فروش (تجارت) خرید، و به همان هدف نگهدارى نماید، یعنى اگر در ابتدا به هدف فروش (تجارت) خریدارى نماید سپس تغییر نظر دهد و آن را جهت ساخت خانه مسكونى مورد استفاده خود قرار دهد نیز زكات تعلق نمى‌گیرد.
س۲۳- شخصى مالک ساختمانها و ماشینهاى زیادی است، كه آن ساختمانها را اجاره داده، و ماشینها را بكار انداخته و از آن درآمد كسب مى‌كند، آیا در قیمت ساختمانها و زمینها زكات واجب است؟.
ج- در صورتیكه ساختمانها جهت اجاره دادن و ماشین ابزار كار باشد در قیمت آنها زكات تعلق نمى‌گیرد، بلكه در درآمد آنها هنگامی كه به حد معین رسد و یک سال از ملكیت آن بگذرد زكات تعلق مى‌گیرد.
س۲۴- شخصى مبلغى را از دیگرى طلبكار است، آیا لازم است كه زكات طلب خود را بپردازد؟.
ج- چنانچه بدهکار توانگر باشد بگونه‌ای که طلبکار بتواند در هر حال که بخواهد طلب خود را از بدهکار بستاند لازم است که طلبکار زکات طلب خود را بپردازد زیرا آن مبلغ همانند مالیست که نزد کسی بامانت گذاشته باشد، اما اگر بدهكار تنگدست، و از كسانى باشد كه در پرداخت بدهى خود امروز و فردا مى‌كند، در این هنگام تا زمانیكه طلب خود را دریافت نكرده است لازم نیست زكات خود را بپردازد. همچنین است زكات مهریه عندالمطالبه‌اى كه به حد نصاب بوده و سال نیز بر آن گذشته باشد در صورتیكه شوهر توانگر، و حاضر به پرداخت مهریه در هر حال كه زن مطالبه كند باشد بر زن واجب است كه زكات مهریه خود را پرداخت نماید.
س۲۵- شخصى مبلغى را كه به حد نصاب رسیـده وحول (سال) نیز بر آن گذشته است در اختیار دارد اما از طرفى مبلغى نیز بدهكار است آیا باید زكات هر آنچه را در اختیار دارد بپردازد یا مى‌تواند بدهكارى را از كل آنچه در اختیار دارد كم كند و زکات باقیمانده را بپردازد یعنى زكات كل آنچه در اختیار دارد منهاى بدهكارى؟.
ج - مى‌تواند بدهكارى را از كل آنچه در اختیار دارد كم كند و زکات باقیمانده را بپردازد همچنین اگر تاجرى بعنوان مثال سرمایه‌اش (۵۰۰.۰۰۰) باشد اما از طرفى مبلغ (۵۰.۰۰۰) طلبكار و (۱۵۰.۰۰۰) به این و آن بدهكار است در این صورت بعد از اضافه كردن طلب، مى‌تواند مبلغ (۱۵۰.۰۰۰) بدهكارى را از (۵۵۰.۰۰۰) كم كند و زكات (۴۰۰.۰۰۰) را بپردازد.
س۲۶- توانگرى طلبكار فرد تنگدستی است كه چند سال است در پرداخت بدهى خود امروز و فـردا مى‌كند، آیا طلبكار مى‌تواند بحساب زكات از طلب خود چشم پوشی نماید؟.
ج- چشم پوشی از طلب به حساب زکات جائز نیست، زیرا كه در این صورت زكـات دهنـده، زكات را وسیله‌اى جهت حفظ مال خود قرار داده، و مالى را كه باید به مستحقین پرداخت نماید نزد خود نگاهداشته است، كه زكات باید به محتاجین و مستحقین پرداخت شود.
س۲۷- حقوق بگیران (مستمری بگیرانی) كه ماهیانه مقدارى از حقوق خود را پس انداز مى‌كنند از آنجائیكه مبدأ حول (گذشت سال) پس انداز هر ماه متفاوت است چگونه زکات خود را پرداخت می‌کنند؟.
ج- پس از به حد نصاب رسیدن پس اندازها آنها می‌توانند به دو روش زکات خود را پرداخـت کنند: اول اینکه براى پس انداز هر ماه مبدأ حول جداگانه‌اى قرار دهند و ماهیانه زكات پس انداز هر ماه را به مستحقین دهند و چنانچه در میان سال، پس اندازها از حد نصاب كمتر شود مبدأ حـول لغو مى‌گردد و بعد از حد نصاب جدید مبدأ حول جدید شروع مى‌شود. روش دوم اینكه یک ماه از سال مثلاً رمضان را انتخاب كنند و زكات پس انداز همه ماهها را در آن ماه پرداخت نمایند كه این روش آسانتر وان شاء الله اجر آن نیز بیشتر خواهد بود چون كه سریعتر و قبل از موعد به توزیع زكات مبادرت شده است، اما روش اول مشقت و سختى را بهمراه دارد.
س۲۸- مستحقین زكات چه کسانی هستند؟.
ج- مستحقین زکات هشت گروهند:
۱- فقرا، آنها كسانى هستند كه هیچ ندارند.
۲- مساکین، كسانیكه دخلشان به خرجشان نمى‌رسد مثل كسیكه درآمدش در روز (۹۰) است و خرجش (۱۰۰).
۳- عاملین علیها (کسانیكه از طرف حاكم مأمور جمع آورى زكاتند).
۴- مؤلفة قلوبهم (تازه مسلمانانى که براى جلب محبت و تقویت ایمانشان به آنها زكات داده مى‌شود).
۵- بردگانی که خود را از صاحبانشان می‌خرند، که با دادن زکات براى آزاد كردن آنها مبادرت مى‌شود.
۶- بدهکاران، بشرط اینكه بدهكارى، در جهت معصیت (گناه) ایجاد نشده باشد، مگر اینكه بدهكار توبه كرده، و راستى توبه وى ثابت شده باشد.
۷- مجاهدان، كسانیكه در راه خـدا جـهـاد مـى‌كنـنـد.
۸- وامـانــدگان در راه، یعنى مسافرانى كه در اثر علتى (سرقت، گم شدن اموال و...) در راه مانـده‌اند و توشه كافى براى رسیدن به مقصد یا برگشت به وطن را ندارند هر چند افرادى فقیر و بى‌بضاعتى نیستند.
س۲۹- آیا صرف زكات جهت ایجاد عمران و آبادى و انجام امور خیریه عام المنفعه جائز است؟.
ج- صرف زكات در جهات مذكور جائز نیست، بجز ایجاد مدارس شرعى و تأمین مخارج طلاب و حقوق مدرسین و آنچه در راه نشر علم شرعى باشد، زیرا كه آموزش و آموختن علوم شرعى از جمله جهاد فى سبیل الله بشمار مى‌رود و خداوند در سوره توبه آیه ۱۲۲ آن را با جهاد یكسان دانستـه و مـى‌فرمایــد: ﴿وَمَا كَانَ ٱلۡمُؤۡمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَآفَّةٗۚ فَلَوۡلَا نَفَرَ مِن كُلِّ فِرۡقَةٖ مِّنۡهُمۡ طَآئِفَةٞ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي ٱلدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوۡمَهُمۡ إِذَا رَجَعُوٓاْ إِلَيۡهِمۡ لَعَلَّهُمۡ يَحۡذَرُونَ ١٢٢﴾ [التوبة: ۱۲۳]. «شایسته نیست، مؤمنان همـگى (به سوى میدان جهاد) بیرون بروند، چرا از هر گروهى، طایفه‌اى از آنان (به كارزار) نمى‌روند (و طایفه‌اى بمانند) تا در دین (و معارف و احكام اسلام) آگاهى پیدا كنند و قوم خود را وقتى به سوى آنان بازگشتند بیم دهند، باشد كه آنان [از كیفر الهى] بترسند». بعد از تأكید در امر شركت در میدان جهاد و عدم تخلف از آن، مؤمنان بیش از پیش مصمم به شركت در میدانهاى جهاد شدند، حتى در جنگها (سریه‌هائى) كه پیغمبر ص شخصا شركت نمى‌كردند همگى به سوى میدان مى‌رفتند و پیامبر ص را تنها مى‌گذاردند، آیه فوق نازل شد و اعلام كرد كه شایسته نیست همـه مسلمـانـان بسوى میدان جنگ بروند بلكه گروهى در مدینه بمانند، و معارف و احكام اسلام را از پیامبر ص بیاموزند، و به دوستان مجاهدشان پس از بازگشت تعلیم دهند. در این آیه، خداوند آنهائى را كه بخاطر تفقه و دانش آموختن براى جهاد در میدان خارج نمى‌شوند، با كسانیكه در میدان جهاد شركت مى‌كنند یكسان قرار داده است زیرا همانگونه که جهت گسترش و حفظ دین، جهاد در میدان لازم است، علم نیز از لوازم گسترش دین و دفاع از آن است، و دشمن از هر دو وسیله نظامى و فرهنگی علیه اسلام و مسلمین استفاده مى‌كند و مجاهدان نیز باید در هر دو عرصه نظامى و فرهنگى آمادگی دفاع از اسلام و مسلمین را داشته باشند، لذا صرف زكات جهت جـهاد در هر دو عرصه نظامى و علمى از مصارف هشتگانه زكات است.
س۳۰- فردى در خارج از وطـن خـود مقیـم و مشغول به كار است، آیا زكات مالش را به وطنش ارسال كند، و یا اینكه لازم است آن را در محل اقامت خود پرداخت نماید؟.
ج- هر جا كه مصلحت اقتضا كند زكات را همانجا توزیع نماید، بعنوان مثال، اگر اهل وطـن پرداخت كننده زكات، مستحقتر و یا ازخویشاوندان وى باشند بهتر است كه زكات را در وطنش توزیع كند.
س۳۱- آیا زكات دهنده‌اى مى‌تواند كلیه زكات خود را به بدهكارى بپردازد كه تمامى بدهكاریهاى خود را ادا نماید؟.
ج- بدهكارى كه نتواند بدهى خود را ادا نماید، در صورتى كه مسلمان باشد از مستحقین زكات است و جائز است كه زكات دهنده‌اى همه زكات خود را یكجا به آن بدهكار پرداخت كند تا بتواند بدهى خود را ادا نماید.
س۳۲- آیا پرداخت زكات به برادر، عمو، و دیـگر خویشاوندان جائز است؟.
ج- آرى، پرداخت زكات به برادر، خواهر، عمو، عمه و سایر خویشاوندان در صورتیكه مستحق باشند جائز است، بجز پدر و مادر و فرزندان كه در حالت فقر آنان بر شخص توانگر واجب است كه از مال خاص خـود آنان را تأمین نماید.
س۳۳- مرد توانگرى در دادن مخارج زن و فرزند خود كوتاهى مى‌كند و یا اصـلاً خرجـى آنها را نمى‌دهد آیا جائز است كه از مال زكات به آن زن داد تا خرج خود و فرزندانش نماید؟.
ج- در صورتیكه مردى در خرجى زن و فرزند خود كوتاهى كند و یا اصـلاً مخـارج آنـها را ندهد، آن زن و فرزند از جمله فقرا به حساب مى‌آیند و جائز است براى رفع حاجت آنان، از مال زكات به آنها پرداخت شود.
س۳۴- جوانى قصد ازدواج دارد آیا مى‌توان با اموال زكات در امر ازدواج او را یارى نمود؟.
ج- چنانچه آن جوان استطاعت مالى جهت ازدواج خود را نداشته باشد جائز است با اموال زكات در این امر او را یارى كرد.
س۳۵- زن توانگرى همسر مردیست فقیر، آیا آن زن مى‌تواند زكات مال خود را به شوهرش دهد؟.
ج- زن مى‌تواند زكات مال خـود را به همسـر فقیرش پرداخت نماید بدلیل اینكـه خداوند مـى‌فرماید: ﴿إِنَّمَا ٱلصَّدَقَٰتُ لِلۡفُقَرَآءِ وَٱلۡمَسَٰكِينِ﴾ [التوبة: ۶۰]. «جز این نیست كه صدقات براى فقرا و مساكیـن است». وشوهر فقیر نیز از جمله فقرا است.
س۳۶- مستحقى، نیاز خود را نزد كسى مطرح نمى‌كند و حاجتش را به رو نمـى‌آورد و بعلـت عدم آگاهى از نیاز وى، كسى زكات مالش را به او نمى‌دهد، چنانچه كسى از نیازش آگاه شود آیا جائز است كلیه زكاتش را به او دهد تا نیازش بر طرف شود؟.
ج- در صورتیكه مصلحت اقتضا كند جائز است كه تمامى زكات مال را به یک نیازمند تقدیم كرد همانند مثال سؤال فوق.
س۳۷- آیا در پرداخت زكات نیت شرط است؟.
ج- آرى، لازم است كه هنگام پرداخت زكات و یـا جدا نمودن جزئى از مـال بعنـوان زكات، در دل نیت كند كه این مالى را كه جدا مى نماید و یا پرداخت مى‌كند از جمله اموال زكات است.
وصلى الله وسلم على نبينا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين
۲۶/۷/۱۴۲۹ﻫ. ق = ۸/۵/۱۳۸۷ﻫ . ش