مشخصات کتاب

حکمت و فقه روزه

تأليف:

عبدالعزیز قاضی زاده

مقدمه

الحمد لله رب العالـمین والصلاة والسلام علی أشرف الأنبیاء والـمرسلین سیدنا محمد وعلی آله وأصحابه أجـمعین.

ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن کریم، و بعثت پیامبر اسلام ج است.

ماه مغفرت و آمرزش، ماه جود و کرم و بخشش، ماه عبادت و آبادی مساجد و منابر، ماه صبر و استقامت، ماه ایثار و از خود گذشتگی، ماه جهاد و تلاش، ماه رحمت و آزادی مسلمانان از آتش جهنم، و ماه سازندگی و تهذیب نفس که مسلمان می‌تواند در پرتو قرآن، کلام الله مجید، و در سایۀ عبادات صیام و قیام به معنویات و الطاف ربانی دست یابد و خود را مهذب و مصفی سازد و چنانکه سزاوار بندگان شایسته و نیکوکار خداست، تقصیر و نقص گذشتۀ خود را جبران نماید. چنین ماهی فرصتی است بسیار ارزشمند که نباید لحظه‌ای از آن را در غفلت گذراند. از این روی رسول‌الله ج می‌فرمایند: «آن کس که رمضان سبب آمرزش گناهانش نگردد، و از دنیا بدون استفاده از ماه مبارک رمضان برود، خداوند او را از رحمتش دور می‌گرداند».

چه قدر غافلند کسانی که از این ماه پر خیر و برکت و از فرصت مناسب آن استفاده نمی‌نمایند.

خداوند توفیق عبادت و استقامت بر شریعت نصیب همۀ ما فرماید، و در راه خدمت به اسلام و مسلمین همگی را موفق و مؤید بفرماید.

به مناسبت ماه مبارک رمضان، مصلحت ایجاب می‌کرد تا در پایان کتاب، مسایلی در احکام زکات فطر طبق مذهب امام شافعی / بیان نمایم، تا تکلیف مردم بر اساس مذهب روشن گردد. با توجه به آرا و نظریات مختلف علمای اسلام در مسایل فقهی عموماً و در مورد زکات فطر خصوصاً که محل احترام و ارزش هستند، از جهاتی قابل نقد، بررسی، تجزیه، تحلیل و ترجیح نیز می‌باشند، چون همۀ مردم قدرت استنباط احکام را ندارند و همچنین توانایی نقد و بررسی آرا و نظریات را ندارند، با مشاهده شدن بلاتکلیفی بسیاری از مردم در چگونگی پرداخت فطریۀ خود و تماس مکرر و اصرار عده‌ای بر اظهار نظر در این فریضۀ الهی، شرعاً نوشتن این مطالب را هر چند در وقت کم و مشغولیت زیاد، بر خود لازم دانستم. امیدوارم آنچه به رشتۀ تحریر درمی‌آورم دَین و وظیفه‌ای باشد که تأخیر آن جایز نمی‌باشد. «تأخیر بیان از وقت حاجت» یک مسألۀ اصولی است که فقها بر اساس آن نباشد اظهار نظرشان را از وقت نیاز به تأخیر اندازند. در ضمن توفیق خود را در نوشتن این بیانیه خالصانه از خداوند پاک و منزه در این ایام پر برکت خواستارم و توفیق خدمتگزاری به دین مبین اسلام برای خود و دیگران نیز خواهانم.

در پایان از مدیریت محترم انتشارات ایلاف جناب آقای مجید احمدی گله‌داری که در ویرایش، چاپ و نشر این کتاب همکاری لازم را مبذول داشته‌اند، تشکر و قدردانی می‌کنم و توفیق روزافزون ایشان را در نشر علوم سودمند از خداوند بلندمرتبه مسألت می‌نمایم.

آیات روزه، بقره: ۱۸۳-۱۸٧

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ١٨٣ أَيَّامٗا مَّعۡدُودَٰتٖۚ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٖ فَعِدَّةٞ مِّنۡ أَيَّامٍ أُخَرَۚ وَعَلَى ٱلَّذِينَ يُطِيقُونَهُۥ فِدۡيَةٞ طَعَامُ مِسۡكِينٖۖ فَمَن تَطَوَّعَ خَيۡرٗا فَهُوَ خَيۡرٞ لَّهُۥۚ وَأَن تَصُومُواْ خَيۡرٞ لَّكُمۡ إِن كُنتُمۡ تَعۡلَمُونَ١٨٤ شَهۡرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِيٓ أُنزِلَ فِيهِ ٱلۡقُرۡءَانُ هُدٗى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَٰتٖ مِّنَ ٱلۡهُدَىٰ وَٱلۡفُرۡقَانِۚ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهۡرَ فَلۡيَصُمۡهُۖ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٖ فَعِدَّةٞ مِّنۡ أَيَّامٍ أُخَرَۗ يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُ ٱلۡيُسۡرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ ٱلۡعُسۡرَ وَلِتُكۡمِلُواْ ٱلۡعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُواْ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَىٰكُمۡ وَلَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ١٨٥ وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌۖ أُجِيبُ دَعۡوَةَ ٱلدَّاعِ إِذَا دَعَانِۖ فَلۡيَسۡتَجِيبُواْ لِي وَلۡيُؤۡمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمۡ يَرۡشُدُونَ١٨٦ أُحِلَّ لَكُمۡ لَيۡلَةَ ٱلصِّيَامِ ٱلرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَآئِكُمۡۚ هُنَّ لِبَاسٞ لَّكُمۡ وَأَنتُمۡ لِبَاسٞ لَّهُنَّۗ عَلِمَ ٱللَّهُ أَنَّكُمۡ كُنتُمۡ تَخۡتَانُونَ أَنفُسَكُمۡ فَتَابَ عَلَيۡكُمۡ وَعَفَا عَنكُمۡۖ فَٱلۡـَٰٔنَ بَٰشِرُوهُنَّ وَٱبۡتَغُواْ مَا كَتَبَ ٱللَّهُ لَكُمۡۚ وَكُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ ٱلۡخَيۡطُ ٱلۡأَبۡيَضُ مِنَ ٱلۡخَيۡطِ ٱلۡأَسۡوَدِ مِنَ ٱلۡفَجۡرِۖ ثُمَّ أَتِمُّواْ ٱلصِّيَامَ إِلَى ٱلَّيۡلِۚ وَلَا تُبَٰشِرُوهُنَّ وَأَنتُمۡ عَٰكِفُونَ فِي ٱلۡمَسَٰجِدِۗ تِلۡكَ حُدُودُ ٱللَّهِ فَلَا تَقۡرَبُوهَاۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ ءَايَٰتِهِۦ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمۡ يَتَّقُونَ١٨٧﴾ [البقرة: ۱۸۳-۱۸٧]

«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر شما روزه واجب شده است، چنانکه بر کسانی که پیش از شما بوده‌اند واجب بوده است، تا باشد که پرهیزگار شوید. (۱۸۴) روزۀ واجب در «أیام معدودات: روزهای اندک شمار ماه رمضان» است، پس کسی که از شما بیمار و یا مسافر باشد و از رخصت بیماری و سفری استفاده نمود، و روزه نگرفت به شمار آن روزها باید قضا نماید، و بر کسانی که توانایی روزه‌داری ندارند، (مانند سالمندان ناتوان و یا بیمارانی که امید به بهبودی ندارند)، لازم است در برابر هر روز فدیه بدهند، (و فدیه خوراک مسکینی است که در فقه روزه به مقدار ۶۵۰ گرم قوت «گندم، یا برنج» تعیین شده است و هر که کار خیر را پذیرا شود، و بر مقدار فدیۀ لازم بیفزاید و یا علاوه بر روزۀ واجب روزه سنت را بگیرد، برای او بهتر است،) و روزه داشتن برای شما بهتر است، اگر به حقایق و حکمت عبادت و روزه آگاه باشید. (۱۸۵) (آن چند روز معین و اندک)، ماه مبارک رمضان است که روزۀ آن بر شما واجب شده است. ماهی که قرآن در آن نازل شده است تا مردم را راهنمایی کند، و نشانه‌های روشنی از ارشاد به حق و حقیقت باشد (و میان حق و باطل در همۀ دوران جدایی افکند). پس هر که از شما این ماه را دریابد (و رمضان ثابت گردد و او از اهل تکلیف باشد)، واجب است روزۀ ماه را بگیرد و اگر بیمار و یا مسافر باشد، می‌تواند روزه نگیرد و در برابر روزهایی که روزه نگرفته است قضا نماید. خداوند آسایش شما را می‌خواهد، و خواهان زحمت شما نیست، (و خداوند ماه رمضان را رخصت آن را برای شما روشن داشته است)، تا تعداد روزهای رمضان را کامل گردانید و آنچه از رمضان کم کردید قضا نمایید. و خدا را بر اینکه شما را به احکام دین که سعادتتان در آن است هدایت فرمود، بزرگ دارید؛ («یعنی تکبیر بگویید و عظمت خدای را در دل و بر زبان جاری گردانید») و بر نعمت‌های او شکرگزار باشید. (۱۸۶) و هنگامی که بندگانم از تو (ای محمد ج) دربارۀ من بپرسند (که من نزدیکم یا دور، بگو:) من به بندگانم نزدیک هستم و دعای دعاکننده را اجابت می‌کنم، (و نیاز او را برآورده می‌سازم)، پس آنان دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا آنان راه یابند و هدایت شوند. (۱۸٧) آمیزش و نزدیکی با همسرانتان در شب روزه‌داری حلال گردیده است. آنان لباس شمایند و شما لباس آنان هستید، خداوند می‌دانست که شما از لذایذ نفسانی می‌کاستید و معتقد بودید که شب‌ها بعد از خواب رفتن همخوابی با همسران حرام است و بر خود خیانت می‌کردید، خداوند توبۀ شما را پذیرفت و شما را بخشید. (پس هم اکنون که به نص صریح همخوابی در شب روزه آزاد است)، با آنان آمیزش کنید و چیزی را بخواهید که خدا برایتان نوشته است. (همچون بقای نسل و حفظ دین و عفت و آبرو و پاداش اخروی). و بخورید و بیاشامید تا آنگاه که رشتۀ سپیدۀ بامداد از رشتۀ سیاه شب برای‌تان از هم جدا و آشکار گردد، سپس روزه را تا شب ادامه دهید. زمانی که در مساجد به عبادت اعتکاف مشغولید، (اگر به خانه سری زدید، با زنان همخوابی نکنید، زیرا جماع اعتکاف را باطل می‌کند) این احکام روزه و اعتکاف حدود و مرزهای الهی است و به آنها نزدیک نشوید، خداوند این چنین آیات خود را برای مردم روشن می‌سازد، باشد که پرهیزگار شوید».

حکمت روزه

روزه عبادت بدنی است که شخص با نیت تقرب به درگاه خدا در طول روز شرعی «از فجر صادق تا مغرب» از کلیۀ چیزهایی که روزه را باطل می‌کند خودداری می‌ورزد.

روزه در واقع یک انقلاب درونی است که سازندگی دارد. در حقیقت روزه آن است که حکمت آن روشن باشد. روزۀ حقیقی آن است که تربیت جسمانی و روحانی را در بر داشته باشد. روح را پاک کند و نفس را آرام سازد. تن را سالم و روح را تقویت نماید. عزم و ارادۀ انسان را استوار نماید و بر صبر و بردباری او بیفزاید.

بارزترین حکمت روزه، نوع‌دوستی است تا به فکر تهیدستان و بینوایان و محتاجان و یتیمان و گرسنگان باشد، و برای رفع نیازشان بکوشد.

فایده‌های روزه

شارع حکیم در هر عبادت مصلحت‌ بندگان را در نظر داشته است، و شخص مکلف در انجام تکالیف خود، افزون بر فرمانبری از خدا، فوایدی نیز کسب می‌نماید که در این جا به بعضی از آنها اشاره می‌شود.

۱- روزه وسیلۀ شکرگزاری است، زیرا پرهیز از لذت‌های سه‌گانۀ «خوردنی، آشامیدنی، جنسی» در طور روزهای رمضان سبب می‌شود که ارزش و قدرت نعمت‌ها را بداند، و خداوند را که صاحب نعمت است و بخشندۀ نعمت‌هاست سپاسگزار باشد، و به همین سبب در آخرین جملۀ آیۀ:﴿وَلَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ﴾.

سورۀ بقره دربارۀ روزه آمده است که به این معنا اشاره دارد.

۲- روزه سبب تقوا و پرهیزگاری است، زیرا نفس هرگاه به خاطر رضای پروردگار و خوف از عذاب او در ترک حلال مطیع و فرمانبردار باشد، ناگزیر در پرهیز از حرام نیز فرمانبردار و مطیع او خواهد بود و جملۀ: ﴿لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ﴾.

و یا: ﴿لَعَلَّهُمۡ يَتَّقُونَ﴾.

بر این معنا تأکید می‌نماید.

۳- از فواید روزه غلبه بر نفس و کاهش شهوت است.

۴- از فواید روزه همکاری و همدردی با فقرا و گرسنگان است تا به وسیلۀ روزه انسان به فکر محتاجان باشد، و از ثروت و مال خود که خداوند منان در اختیارش گذاشته، محتاجان را بی‌نصیب نسازد.

به حضرت یوسف ÷ گفتند: با این همه ثروت و هستی، چرا بیشتر روزها را روزه می‌گیری و خودت را گرسنه می‌سازی؟ فرمودند: تا به فکر گرسنگان بیفتم.

فقه روزه

۱- روزۀ رمضان رکن مهم مسلمانی است که منکر آن کافر و تارک آن فاسق و گناهکار است.

۲- روزه بر هر فرد مسلمان که توانایی بر روزه‌داری داشته باشد واجب و فرض عین است.

۳- روزه بر زن در حالت حیض و نفاس واجب نیست، و در آن حالت روزه درست نیست و حرام است و بعد از رمضان در حالت پاکی قضای آن واجب است.

۴- حدوث حیض و نفاس، همچنان که در مفطرات روزه می‌آید، روزه را باطل می‌سازد.

۵- اگر به وسیلۀ قرص ضد حاملگی که برای زن ضرر نداشته باشد و تجویز شود و حیض زن از موعد مقرر به تأخیر افتد، روزه گرفتن در چنین روزهایی که عادتش به تأخیر افتاده، واجب و درست است.

۶- روزه بر بیماری که قدرت روزه گرفتن را ندارد واجب نیست، اگر امید به بهبود دارد، پس از شفا یافتن قضا می‌گیرد و اگر بیماری مزمن است و امید به بهبود ندارد، باید در برابر هر روز فدیه «طعام به مسکین» دهد (۶۵۰ گرم گندم یا برنج).

٧- بیماری که بیماری مزمن دارد و یا سالمندی که توانایی بر روزه گرفتن را ندارد در حکم برابرند، یعنی از روزه معاف شرعی‌اند و در ازای هر روز فدیه می‌دهند.

۸- زن باردار و زن شیرده در حکم روزه چهار حالت دارند:

الف: هرگاه هیچ نوع زیانی در اثر روزه‌داری به ایشان و فرزندشان نرسد، لازم است روزه بگیرند و رخصتی در ترک روزه ندارند.

ب: هرگاه زیان متوجه خود زن شود و جنین یا طفل زیان نبیند، حق افطار را دارد و قضا لازم می‌گردد.

ج: هرگاه در اثر روزه‌داری جنین یا طفل زیان بیند، حق افطار را دارد و علاوه بر قضا، فدیه نیز لازم می‌گردد.

د: هرگاه «مادر و فرزند» هر دو زیان بینند، فقط قضا لازم می‌‌گردد و فدیه لازم نمی‌شود.

٩- مسافری که سفرش ۱۶ فرسنگ یا بیشتر باشد و سفر او برای معصیت نباشد، می‌تواند از رخصت فطر استفاده نماید، مشروط به اینکه پیش از اذان صبح سفر خود را آغاز نموده باشد. و با وجود این روزه گرفتن بهتر است، مگر اینکه روزه او را بی‌تاب سازد، می‌تواند افطار نماید و قضا لازم می‌گردد (۱ فرسنگ = ۶ کیلومتر).

۱۰- روزه بر کسی که تمام روز بی‌هوش باشد، یا بر شخص دیوانه واجب نیست.

۱۱- اگر شخص بی‌هوش لحظه‌ای در روز به هوش آمد، روز‌ه‌اش درست است.

۱۲- اگر فرض شود، کسی تمام روز خواب رود و شب نیت روزه نموده باشد، روزه‌اش درست است.

۱۳- روزه بر کودک نابالغ واجب نیست، ولی وظیفۀ والدین است که فرزندان خود را از سن هفت سالگی به روزه‌داری تشویق نمایند. و چون احتمال بلوغ از سن نه سالگی است، لذا احتیاط آن است که کودکان را از سن هفت سالگی به روزه گرفتن عادت دهند.

۱۴- رکن روزه دوتاست و یا به عبارت دیگر دو چیز در روزه واجب است:

الف: نیت.

ب: امساک و خودداری از مفطرات.

۱۵- طریقۀ نیت: نیت به معنای عزم و ارادۀ قلبی بر انجام دادن عبادت است، و لفظ آن که مؤکد نیت قلبی باشد عبارت است از: نیت کردم فردا روزه باشم، روزۀ ادای فرض ماه مبارک رمضان امسال برای خداوند بلندمرتبه.

۱۶- امساک به معنای خودداری از تمام چیزهایی است که روزه را باطل می‌کند، از صبح صادق تا مغرب شرعی.

۱٧- آنچه از مفطرات روزه می‌باشد و روزه را باطل می‌کنند عبارتند از:

۱- خوردن و آشامیدن و رسیدن هر ماده‌ای به جوف «خالی‌گاه» که ورود آن از راه‌های باز طبیعی بدن باشد، حتی استنشاق بخور و دود سیگار و...

۲- جماع و نزدیکی زناشویی.

۳- استمنا.

۴- حدوث حیض، نفاس و زایمان.

۵- جنون و دیوانگی.

۶- بی‌هوشی مطلق تمام روز که لحظه‌ای به هوش نیاید.

٧- استفراغ به عمد.

۸- سرم و آمپولی که رفع تشنگی و گرسنگی نماید.

۱۸- آنچه روزه را باطل نمی‌کند به قرار زیر است:

۱- استحمام و زیر آب رفتن به شرطی که آب از منافذ طبیعی بدن وارد «جوف» نشود.

۲- استعمال سرمه در چشم و یا قطره و پماد چشمی.

۳- سوزن و آمپول در رگ یا در عضله برای علاج و درمان.

۴- خوردن و آشامیدن به طریق فراموشی، مشروط بر اینکه به محض متوجه شدن دست بردارد و لقمه را فرونبرد.

۵- چیره شدن استفراغ.

۶- استعمال حنا بر دست یا پا و یا روغن‌مالی پوست بدن.

٧- ورود گرد و غبار یا پشه که بدون قصد و اختیار وارد حلق روزه‌دار گردد.

۸- محتلم شدن در روز، و تأخیر در غسل جنابت که در شب واجب شده به بعد از اذان صبح، گرچه بهتر است پیش از اذان صبح غسل نماید.

۱٩- کفارۀ روزه: مردی که روزۀ رمضان خود را به وسیله جماع عمدی باطل ساخت، علاوه بر گنهکاری، امساک بقیۀ روز و قضای آن، کفاره نیز بر او لازم می‌گردد. کفاره به ترتیب زیر است:

الف: آزاد کردن بردۀ مسلمان.

ب: در صورت نیافتن برده، دو ماه پی در پی روزه گرفتن.

ج: در صورت عدم توانایی شصت مسکین اطعام دادن، هر مسکینی یک مد: ۶۵۰ گرم گندم یا برنج.

۲۰- فدیۀ روزه: فدیه به معنای اطعام مسکین است و در برابر هر روز یک مد طعام واجب می‌گردد.

۲۱- فدیه بر سه قسم است:

۱- فدیه‌ای که موجب اسقاط قضا می‌گردد.

۲- فدیه‌ای که موجب اسقاط قضا نمی‌گردد.

۳- فدیۀ تأخیر قضا.

۲۲- قسم اول فدیه، شامل دو نفر می‌باشد:

۱- بیمار مزمن.

۲- سالمند ناتوان که در برابر هر روز فدیه می‌دهد و روزه‌اش قضا ندارد.

۲۳- قسم دوم که علاوه بر قضا، فدیه نیز لازم است شامل سه نفر می‌باشد:

الف: زن باردار که به خاطر ترس از جنین روزه نگرفته است.

ب: زن شیرده که به خاطر ترس از فرزند شیرخوار روزه نگرفته است.

ج: نجات‌دهنده‌ای که غریقی را نجات داده و موجب شکسته شدن روزه‌اش شده است. در هر سه مورد علاوه بر قضای روزه، فدیه نیز لازم می‌گردد.

۲۴- فدیۀ تأخیر مخصوص کسانی است که در قضای روزه سستی کرده‌اند و سال یا سال‌‌هایی بر آن گذشته است. و به تعداد سال‌ها برای هر روز یک فدیه لازم می‌گردد، مثلاً اگر پنج روز قضا دارد و یک سال بر آن گذشته است، پنج مد فدیه لازم است، و اگر دو سال گذشته است، برای پنج روز، ده فدیه لازم است.

۲۵- تذکر: فدیۀ لازم، حتماً باید قوت غالب «گندم یا برنج» باشد و به هیچ وجه قیمت جایز نیست. خداوند می‌فرماید: ﴿وَعَلَى ٱلَّذِينَ يُطِيقُونَهُۥ فِدۡيَةٞ طَعَامُ مِسۡكِينٖ﴾ [البقرة: ۱۸۴]. «و بر کسانی که توانایی روزه گرفتن ندارند، غذا دادن هر مسکین لازم است».

و طعام شامل قوت و غذای غالب مردم است. والله اعلم.

سنت‌های روزه

برای روزه‌دار سنت است موارد زیر را رعایت نماید:

۱- تناول غذای سحر و تأخیر در آن: هر چند دیرتر باشد بهتر است تا میان سحری و اذان صبح فاصله زیاد نباشد که به خواب رود و از نماز جماعت صبح محروم گردد.

۲- تعجیل در فطر و شتابیدن برای افطار بعد از غروب کامل آفتاب.

۳- افطار کردن بر چند دانه رطب یا خرما.

۴- خواندن دعای افطار:

«اللهم لك صمت وبك آمنت وعليك توکلت وعلى رزقك أفطرت، ذهب الظمأ، وابتلّت العروق، وثبت الأجر إن شاءالله». «خدایا، برای تو روزه گرفتن و به تو ایمان آوردم و بر توکل کردم و بر روزی تو افطار کردم. تشنگی از بین رفتن و رگ‌ها سیراب شد و به خواست خدا پاداش تثبیت شد».

۵- پرهیز از چیزهایی که با اهداف روزه مغایرت دارد مانند: غیبت، خبرچینی، سخن بیهوده و... زیرا این اعمال در همه حالت حرام است و شایسته نیست شخص روزه‌دار ثواب عبادت روزه‌اش را با دروغ، غیبت، و... باطل و ناقص سازد.

۶- احسان و صدقه دادن به خویشاوندان مستحق و همسایگان، فقرا، مسکینان و...

٧- مشغولیت به کارهای نیک، دانش‌اندوزی، تلاوت قرآن، یاد خدا و صلوات بر پیامبر ج و آل اطهار و یاران برگزیده و راستینش.

۸- اعتکاف یا ماندن در مسجد به قصد طاعت و عبادت.

آداب روزه

شخص مسلمان برای دستیابی بیشتر و بهتر به معنویات، لازم است که خود را کاملاً برای روزه‌داری آماده کند. با رعایت نکات زیر بهتر می‌توان این آمادگی را به دست آورد:

۱- آمادگی کامل برای روزه‌داری، یعنی به بهانه‌های مختلف مانند، تمارض، خود را به مریضی زدن، و با اظهار کسالت و ناراحتی خود را از نعمت روزه‌داری محروم ننمایند.

۲- احکام و فقه روزه را دقیقاً فراگیرد، و در کلاس‌های درس که در شب‌های رمضان تشکیل می‌گردد شرکت نماید تا روش صحیح روزه‌داری را بداند و بدان عمل نماید.

۳- اعتکاف و حضور در نمازهای پنج‌گانه و شرکت در تراویح و تلاوت قرآن و نماز قیام تا بهره‌های معنوی را کسب نماید.

۴- حلم و بردباری که از اهداف مهم روزه است از اخلاق خود سازد و با کسی درگیر نشود و ناسزا نگوید.

۵- اگر دشنام و ناسزایی شنید، جواب نگوید، زیرا شایستۀ روزه‌دار نیست که بد را به بدی پاسخ دهد، بلکه بگوید: من روزه‌ام.

۶- غذای افطار برای فقرا، در حد توانایی‌اش فراهم نماید. در حدیث است: «هر کس فقیر روزه‌داری را افطار داد، مانند ثواب روزۀ او اجر دارد».

٧- در نفقه دادن به خانواده آسان گیرد و دست باز داشته باشد، به شرطی که جنبۀ اسراف نداشته باشد. تا همۀ مردم این ماه مبارک را به شادی و بی‌نیازی بگذرانند.

مکروهات روزه

۱- چشیدن غذا در روز رمضان.

۲- تأخیر عمدی در افطار که از وقت فضیلت بگذرد.

۳- حجامت و فصد، سرمه و قطره در چشم، و تزریق سرم و آمپول در حال روزه.

۴- زیاده‌روی در مضمضه و استنشاق.

۵- به کار بردن عطر و بوی خوش و استعمال زینت.

۶- مسواک زدن بعد از ظهر.

«بهتر است مسواک و خمیر دندان بعد از غذای سحر استفاده شود».

روزه‌های سنت

۱- دوشنبه و پنج‌شنبه از هر هفته.

۲- سه روز از هر ماه «ایام البیض» ۱۳، ۱۴، ۱۵ هر ماه.

۳- تاسوعا و عاشورا «نهم و دهم محرم».

۴- روز عرفه «نهم ذیحجه».

۵- روزۀ شش «۶» روز بعد از عید فطر در ماه شوال.

روزه‌های مکروه

۱- اختصاص روز جمعه و یا شنبه به روزه‌داری.

۲- روزۀ تمام سال که هر روز، روزه باشد، اگر از این روزه‌داری زیان می‌بیند و یا حقی از او فوت می‌شود کراهت دارد.

روزه‌های حرام

۱- روزۀ روز شک، سی‌ام‌ شعبان که صحبت از دیدن هلال رمضان می‌شود، اما به ثبوت شرعی نرسیده است.

۲- روز عید فطر.

۳- روز عید قربان.

۴- سه روز «ایام التشریق» ۱۱، ۱۲، ۱۳ حج.

۵- زن در حالت حیض و نفاس.

قداست رمضان

رمضان ماه خیر و برکت و بهار عمر و فرصت مناسب برای کسب معنویات و جبران ما فات می‌باشد.

در حدیث شریف است که رسول‌الله ج فرمودند: «کسی که رمضان سبب آمرزش گناهانش نگردد و بمیرد، خداوند او را از رحمتش دور می‌گرداند».

چه قدر تبهکارند کسانی که قدر این نعمت‌ها را ندانند و قداست رمضان را لکه‌دار سازند، و با تظاهر به عمل ننگین خود روزه‌خواری نمایند. تظاهر به روزه‌خواری، یعنی اعلام جرم علیه خود. تظاهر به روزه‌خواری از گناهان بزرگ است که نظام حکومت اسلامی باید شدیداً با آن مبارزه کند و بر عموم مسلمین نیز همکاری با نظام مقدس اسلامی واجب است، تا در احیای شعایر اسلامی همگی وظیفۀ خود را ادا کرده باشند.

و بر فرد مسلمان واجب است در ازالۀ منکرات با حکومت اسلامی همکاری لازم را بنماید تا عامل فساد ریشه‌کن گردد.

ویژگی رمضان

ماه مبارک رمضان دارای ویژگی‌هایی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

۱- نزول قرآن و بعثت پیامبر اسلام ج.

۲- وجوب روزه به مدت یک ماه.

۳- نماز تراویح و قیام رمضان.

۴- وجود شب قدر در شب‌های رمضان.

۵- وجوب کفارۀ سنگین بر مردی که در روز رمضان نزدیکی کند. طبق تفصیلی که در بحث کفاره گذشت «شماره ۱٩ از فقه روزه».

۶- امساک بقیۀ روز از خصایص رمضان است که در موارد زیر واجب است در بقیۀ روز چیزی نخورد:

الف: کسی که در شب نیت روزه ننموده است.

ب: اگر در روز سی‌ام شعبان خبر ثبوت ماه رسید.

ج: کسی که عمداً روزه را باطل ساخت، بقیۀ روز بعد از توبه کردن، لازم است امساک نماید.

د: نابالغی که در حالت روزه‌داری بالغ شود، لازم است روزه را تا شب ادامه دهد.

٧- وجوب پرداخت زکات فطر.

زکات فطر

از ویژگی‌های رمضان پرداخت زکات فطر است که به مناسبت پایان ماه مبارک و شکرانۀ این نعمت بزرگ و توفیق عبادت و همدردی با فقرا و مستمندان در روز عید مشروع شده است که برای هر نفر، دادن یک صاع (۵/۲ کیلوگرم) از قوت غالب شهر «گندم یا برنج» بر همۀ مسلمانان واجب است.

مسایلی دربارۀ زکات فطر و احکام آن

زکات فطر یا فطریه از ویژگی‌های ماه مبارک رمضان است که به مناسبت پایان ماه روزه و به شکرانۀ توفیق عبادت و طاعت خدای متعال در ماه ضیافت الله که نعمتی است بسیار بزرگ و ارزشمند و نیز برای همدردی با فقرا و مسکینان در روز عید، واجب و مشروع شده تا کمکی به مستمندان و نیازمندان باشد و نیز سبب طهارت و پاکیزگی روزه‌دار گردد.

مهم‌ترین مسایل و احکام فطریه به شرح زیر بیان می‌گردد:

مسألۀ ۱: تعریف زکات فطر: زکات فطر، صدقۀ فطر، فطریه، زکات فِطرَت، سر روزه، سر فطره، نام‌های مختلفی است که مفهوم واحدی دارند و آن عبارت است از: پرداخت مقدار معین از قوت (غذای) غالب شهر به عنوان واجب شرعی که به مستحق داده می‌شود.

مسألۀ ۲: زکات فطر یا صدقۀ فطر یا... به عید سعید فطر نسبت داده شده است، زیرا که همزمان با غروب آفتاب شب عید واجب می‌گردد.

مسألۀ ۳: زکات فطرت منسوب به فطرت و سرشت مسلمان است، چون هر مسلمان زکات سرانه را می‌پردازد.

مسألۀ ۴: زکات فطر در سال دوم هجری واجب و مشروع شده است.

مسألۀ ۵: دلیل وجوب صدقۀ فطر، اجماع عملی مسلمانان با استناد به روایت‌های متعدد که دلالت بر وجوب آن دارند.

مسألۀ ۶: فایده و حکمت عملی پرداخت زکات فطر، طهارت و پاکیزگی روزه‌دار است که نقصان روزه را جبران می‌کند. همانند سجدۀ سهو که نقصان نماز را جبران می‌کند.

مسألۀ ٧: فایدۀ اجتماعی زکات فطر، تعاون و همکاری در تأمین غذای بینوایان در روز عید و رمز فراموش نکردن فقرا و نیازمندان است که به شکل عمومی و تکلیف شرعی واجب شده است.

مسألۀ ۸: وقت وجوب زکات فطر غروب آفتاب شب عید است.

مسألۀ ٩: کسی که بعد از غروب آفتاب شب عید فوت کند زکات فطرش واجب است.

مسألۀ ۱۰: نوزادی که قبل از غروب آفتاب شب عید به دنیا آید فطریه‌اش لازم است.

مسألۀ ۱۱: جنین در شک مادر فطریه ندارد، مگر از باب استحسان نظر به فتوای حضرت عثمان‌بن عفان .

مسألۀ ۱۲: نوزاد پس از غروب آفتاب شب عید، فطریه ندارد.

مسألۀ ۱۳: وقت ادای سر فطره پیش از رفتن به میعادگاه عید برای نماز عید می‌باشد و بعد از نماز عید تا غروب آفتاب روز عید ادا، ولی مکروه می‌باشد. حتی‌الامکان حتماً قبل از نماز عید بین فقرا پخش گردد.

مسألۀ ۱۴: تأخیر در پرداخت فطریه از روز عید حرام و به قضا می‌افتد.

مسألۀ ۱۵: وقت وجوب فطریه، شب عید فطر می‌باشد ولیکن مانعی نیست که چند روز قبل از عید به مستحقان داده شود، البته با شرایطی که فقها بیان کرد‌ه‌اند.

مسألۀ ۱۶: زکات فطر چون زکات سرانه است، یعنی بر عموم مسلمانان (مرد، زن، پیر، جوان، بالغ، نابالغ، نوزاد، آزاد، برده، غنی، فقیر، مسکین) واجب است.

مسألۀ ۱٧: فقیری از دادن زکات فطر معاف است که غذای شب و روز عید را نداشته باشد.

مسألۀ ۱۸: فقیری که غذای شب و روز عید را ندارد، چنانچه با کمک‌های مردمی که فطریه به او می‌دهند، افزون بر نیاز خود را دارا شد، بر او واجب است که زکات فطر خود را ادا کند.

مسألۀ ۱٩: زکات فطر به سبب اینکه زکات بدن، یعنی زکات سرانه است، نصابی ندارد، بلکه معیار در توانایی پرداخت آن، افزون بر نیاز بودن غذای شب و روز عید می‌باشد.

مسألۀ ۲۰: هر شخص وظیفه دارد فطریۀ خود و کلیۀ افراد تحت پوشش را که مخارج روزانۀ آنها به طریق شرعی بر او واجب است، بپردازد، مانند: همسر، فرزندان و.

مسألۀ ۲۱: اگر سرپرست خانواده‌ای نتواند زکات فطر تمام اعضای خانواده‌اش را بدهد، از مقداری که موجود است فطریه افرادی را که به ترتیب ذکر می‌شود، می‌پردازد: خودش، همسرش، کوچک‌ترین فرزندش، پدرش، مادرش، و سپس فرزندان بزرگ‌تر تا هر جا که برسد و کفایت کند، حتی اگر کمتر از یک صاع (۲ کیلو و نیم) داشته باشد همان مقدار را به جای فطریۀ خودش می‌دهد.

مسألۀ ۲۲: فطریۀ زن مطلقه، طلاق رجعی (یک طلاقه و دو طلاقه) و یا مطلقه، طلاق بائن (سه طلاقه) که حامله باشد بر شوهر واجب است، چون نفقه ایشان در زمان عدت بر شوهر طلاق‌دهنده می‌باشد.

مسألۀ ۲۳: فطریۀ مهمانان شب و روز عید بر صاحبخانه نیست و همچنین فطریۀ کسانی که در طول ماه مبارک رمضان در منزل کسی زندگی می‌کنند با اینکه غذای سحری و افطاری نیز تناول می‌کنند، مگر از باب فضیلت و احسان.

مسألۀ ۲۴: مقدار واجب فطریۀ سرانه، یک صاع نبوی است و آن پیمانه‌ای است که در وزن معادل سه چارک محلی، یعنی ۲۵۰۰ گرم (دو کیلو و نیم) از قوت غالب شهر، یعنی برنج می‌باشد.

مسألۀ ۲۵: قوت غالب باید از دانۀ سالم بی‌عیب باشد، بنابراین برنج کرم‌زده و یا شکسته و خورده شده یا آرد برنج گرچه به مصرف می‌رسد جایز نیست.

مسألۀ ۲۶: فطریه باید به کسانی که مستحق زکات هستند داده شود و دقت گردد تا بر اساس نیاز نیازمندان اولویت‌بندی شود.

مسألۀ ۲٧: فطریۀ هر کدام از اعضای خانواده را با نیت جدا کنید و سپس همه را با هم مخلوط کنید و سپس بین مستحقان تقسیم نمایید.

مسألۀ ۲۸: افرادی که نیت شان معتبر است، مانند: عاقل، بالغ و بچه‌ای که قدرت تشخیص دارد، خودشان نیت فطریه را می‌کنند و افرادی که نیتشان معتبر نیست، خردسال و دیوانه، ولی آنها نیت می‌کند.

مسألۀ ۲٩: انتقال فطریه از شهری به شهر دیگر با وجود مستحقان جایز نمی‌باشد.

مسألۀ ۳۰: پرداخت قیمت فطریه، یعنی به جای قوت غالب، پرداخت نقد و یا جنس دیگر، در مذهب امام شافعی / و همچنین در مذهب امام مالک و امام احمدبن حنبل رحمة‌الله علیهما جایز نمی‌باشد.

مسألۀ ۳۱: با توجه به وجود آرا و نظریات مختلف در توجیه تجویز قیمت فطریه به نظر این جانب، چنانکه رأی اکثریت علما در دنیای اسلام است، در هیچ شرایطی پرداخت قیمت فطریه جایز نمی‌باشد. به دلیل و طبق قاعدۀ اصولی: «لا اجتهاد مع النّصّ»؛ یعنی با وجود دلیل منصوص، اجتهاد جایز نمی‌باشد.

مسألۀ ۳۲: اگر مؤسسه یا افرادی متعهد گردند که فطریۀ مردم را به طریق نقد عادلانه و کارشناسی شده جمع‌آوری نمایند و سپس بر اساس مقررات فقهی اقدام به خرید قوت غالب شهر نمایند و وکالت در خرید قوت و توزیع آن داشته باشند، بلامانع می‌باشد.

موفق و مؤید باشید

عبدالعزیز قاضی‌زاده ـ امام جمعه اوز

۱٧/۸/۸۳ برابر با ۲۳ رمضان ۱۴۲۵ھ