نماز
تأليف:
صالح خلیفه
مترجم:
اسحاق دبیری
بسم الله الرحمن الرحیم
شرائط نماز و واجبات و ارکان و اذکاری که مستحب است پس از نماز خوانده شود، و نیز نمازهایی که دارای سبب هستند مانند نماز عیدین، نماز استسقاء، نماز استخاره، نماز خورشیدگرفتگی یا ماه‌گرفتگی و نماز میت در این رساله گنجانده شده است.
و به دنبال آن رساله عالم بزرگوار شیخ عبدالعزیز بن باز/ در مورد روش نماز رسول اللهص، و احکام نماز و طهارت مریض خواهد آمد.
از خداوند متعال عفو و مغفرت را برای خود و برای آن‌ها و پدران و مادرانمان و برای هر کسی که این کتاب را مطالعه و به آن عمل می‌نماید و برای تمام مسلمین مسئلت می‌نمایم.
إسحاق بن عبدالله دبیری
ریاض ۱/٧/۱۳۸۴ هجری شمسی
حمد و ثنا و ستایش سزاوار خداوند است و بس. درود و سلام بر روان پاک پیامبر خدا آل و یاران و پیروان او باد.
اما بعد: بر هیچ زن و مرد مسلمانی منزلت و جایگاه نماز پوشیده نیست. نماز ستون محکم دین و یکی از ارکان مهم آن است، و نماز آخرین وصیت پیامبرص برای امتش است، و نماز اولین عمل انسان است که در روز قیامت در مورد آن بازخواست خواهد شد، که اگر نماز انسان مورد قبول قرار گرفت سایر اعمال وی مقبول، و اگر نمازش فاسد و مردود شد در قیامت زیان‌مند می‌شود. چنانکه در حدیث صحیح آمده است نماز نور است پیامبرص می‌فرماید: «الصَّلاةُ نُورٌ». نماز در روز قیامت صاحبش را در زیر سازه مرحمت خداوند قرار می‌دهد و نمازگزار در ضمن آن هفت گروهی است که در قیامت خداوند آن‌ها را در زیر سایۀ رحمت خود قرار می‌دهد. پیامبرص در مورد آن می‌فرماید: «وَرَجُلٌ قَلْبُهُ مُعَلَّقٌ بِالْمَسَاجِدِ». «مردی که دل به مساجد بسته است در ردیف آن هفت گروهی است که خداوند آن‌ها را در زیر سایه رحمت خود قرار می‌دهد». و نشانه شأن و منزلت نماز این است که تنها فریضه‌ای است که خداوند در کتاب خود آن را به ایمان نامگذاری کرده است و می‌فرماید: ﴿وَمَا كَانَ ٱللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَٰنَكُمۡ﴾ [البقرة: ۱۴۳].
«خداوند نماز شما را ضایع نمی‌گرداند».
و پیامبرص هدایت و رحمت آن را به عهد و پیمان میان نمازگزاران و کافران توصیف نموده: «الْعَهْدُ الَّذِى بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ الصَّلاَةُ فَمَنْ تَرَكَهَا فَقَدْ كَفَرَ».
«عهد و پیمانی که در میان ما مسلمانان و میان کافران هست، نماز است که هر کسی آن را ترک کند کافر می‌شود».
و پیامبرص توضیح داده که ترک نماز منجر به شرک و کفر می‌شود و فرموده: «بَيْنَ الرَّجُلِ وَبَيْنَ الشِّرْكِ أَوِ الْكُفْرِ تَرَكُ الصَّلاَةِ».
«فرق میان انسان مسلمان و شرک و کفر ترک نماز است».
پیامبرص با وجود آن همه مهربانی که داشته است، قصد نموده که کسانی در مسجد به نماز حاضر نمی‌شوند خانه‌هایشان را بر سر آن‌ها خراب کند و بسوزاند و خداوند در قرآن بیان فرموده که ترک نماز سبب داخل شدن در آتش می‌شود. و درباره اهل دوزخ می‌فرماید: ﴿مَا سَلَكَكُمۡ فِي سَقَرَ ٤٢ قَالُواْ لَمۡ نَكُ مِنَ ٱلۡمُصَلِّينَ ٤٣﴾ [المدثر: ۴۲-۴۳].
«چه چیزی شما را به دوزخ وارد نمود؟! می‌گویند ما از نمازگزاران نبودیم».
خواننده محترم این موضوع مبارک که در پیش روی دارید، شامل فائده‌های فراوان و ویژگی‌های خاصی است که مؤلف آن جناب آقای شیخ صالح الخلیفه -خداوند توفیق را به او عنایت فرماید-. در این رساله آنچه که متعلق به نماز است مانند شروط و ارکان واجبات و سنت‌ها و اذکار مستحب بعد از نماز در آن بیان داشته است. به اضافه احکام نمازهایی که دارای سبب هستند. مانند نماز عیدین و نماز (استسقاء)، نماز طلب باران و نماز ماه‌گرفتگی و غیره.
و بنده آن را مطالعه نموده و دیدم که جمع‌بندی خوبی کرده، و آن را با شیوه زیبا و عبارات روان و واضح تقدیم داشته است، و از خداوند مسئلت می‌نمایم که آن را در میزان اعمال صالح وی قرار دهد. بنابراین لازم است که هر زن و مرد مسلمانی که می‌خواهد در مورد نماز به بحث و جستجو بپردازد و از آن آگاهی پیدا کند این رساله نفیس را به دست آورده و دیگران را به آن تشویق و راهنمایی کند و از خداوند متعال مسئلت می‌نمایم که به منت و کرم خود اخلاص در اقوال و اعمال را نصیب ما فرماید.
آخرین دعای من این است که می‌گویم حمد و ستایش یزدانی را سزا است که خداوندگار جهانیان است و درود و رحمت بر روان پاک پیامبر ما محمد و آل و یاران او باد.
نوشته: عبدالمحسن بن محمد العجیمی
مدیر اداره ارشاد شعبه هیئت امر بمعروف و نهی از منکر منطقه ریاض
امام و خطیب مسجد جامع فاطمه الزهراء
محلة المرسلات - شنبه ۸/۶/۱۴۲۶هـ.ق
حمد و ستایش تنها لایق ذات الله است و درود و سلام بر محمد و آل و یاران او باد.
اما بعد: این رساله مختصر را که برادر دینی جناب شیخ صالح بن علی الخلیفه نوشته است مطالعه نمودم که در آن ارکان نماز و واجبات نماز و سنت‌های قولی و فعلی و اذکار و ادعیه مشروع پس از نماز فرض را ذکر نموده. آنچه را که اختیار و انتخاب نموده مورد استفاده است و نیز به بحث و بیان نمازهایی که دارای سبب هستند مانند نماز عیدین، نماز طلب باران، نماز آیات (کسوف)، نماز استخاره و نماز میت پرداخته است. چرا که این رساله دارای فائده علمی است و بسیاری از مردم به نسبت این عبادت جاهل و نادان هستند. خداوند به مؤلف جزای خیر عطا فرماید و با علم او به مسلمانان نفع برساند -خداوند عالم‌تر است- و درود و سلام خداوند بر محمد و آل و یاران او باد.
عبدالله بن عبدالرحمن الجبرین ۳/٩/۱۴۲۴ هـ.ق
حمد و ستایش سزاوار خداوند و پروردگار جهانیان است و او را سپاس‌گذارم که مرا توفیق بخشید برای تألیف این کتاب که در آن به بحث و بیان رکن دوم از ارکان اسلام که واجب است بر هر مرد و زن مسلمانی که به خوبی آن را بشناسد می‌پردازد و آن عبارت از نماز و شروط و ارکان واجبات و سنت‌های آن است به اضافۀ نمازهایی که دارای سبب هستند مانند نماز عیدین، نماز آیات (خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی) نماز (استسقاء)، طلب باران، نماز استخاره، و نماز میّت. بسیاری از مسلمانان به خوبی با این نمازها آشنائی ندارند و واجب است که آن‌ها را یاد بگیرند و به فرزندان و خانواده خود یاد دهند و بنده لازم است تشکر کنم از برادران بزرگوار که عبارتند از جناب شیخ عبدالمحسن العجیمی خطیب و پیش‌نماز مسجد جامع فاطمه الزهراء که این کتاب را مطالعه و تصحیح و برای آن مقدمه نوشته است.
و همچنین جناب شیخ حمد العبدالله الوهیبی خطیب و پیش‌نماز مسجد شیخ محمد بن عبدالوهاب در محله ملک فهد و شیخ خالد العلی الخلیفه خطیب و پیش‌نماز مسجد الروضه و استاد فهد السلامه پیش‌نماز مسجد حسن بن طالب در محله الصحافه و از خداوند می‌خواهم که در دنیا و آخرت آن‌ها را موفق گرداند.
صلاه در لغت به معنی دعاء است. خداوند در قرآن می‌فرماید: ﴿وَصَلِّ عَلَيۡهِمۡۖ إِنَّ صَلَوٰتَكَ سَكَنٞ لَّهُمۡ﴾ [التوبة: ۱۰۳].
«برای آنان دعاء و طلب آمرزش کن که قطعاً دعا و طلب آمرزش تو مایه آرامش ایشان می‌شود».
شرعاً صلاه (نماز) عبارت است از گفتار و کردار مخصوصی در اوقات مخصوص که با تکبیر یعنی گفتن (الله اکبر) شروع می‌شود و با تسلیم یعنی گفتن «السلام علیکم ورحمة الله» ختم می‌شود.
پنج فرض در شبانه روز بر پیامبرص و امتش در شبی که او به مسجد الأقصی و از آنجا به آسمان‌ها برده شد فرض گردید که در میزان حسنات انسان‌ها پنجاه فریضه محسوب می‌شود و رسول اللهص اندازه رکعات و اوقات نمازها را مشخص فرموده که عبارت است از ظهر چهار رکعت، عصر چهار رکعت، مغرب سه رکعت، عشاء چهار رکعت، صبح دو رکعت. إن شاءالله بعداً در جایی دیگر از این کتاب تعیین اوقات نمازها را بیان می‌کنیم: پیامبرص فرموده: «مَنْ صَلَّى الْعِشَاءَ فِى جَمَاعَةٍ فَكَأَنَّمَا قَامَ نِصْفَ اللَّيْلِ وَمَنْ صَلَّى الصُّبْحَ فِى جَمَاعَةٍ فَكَأَنَّمَا صَلَّى اللَّيْلَ كُلَّهُ» «کسی که نماز عشاء را همراه جماعت بخواند همانند کسی است که تا نیمى از شب را نماز خوانده باشد و کسی که نماز صبح را همراه جماعت بخواند مانند کسی است که تمام شب بیدار و نماز خوانده است».
و این لطف و مرحمتی از جانب پروردگار است برای این که نمازی تا نماز دیگر کفارۀ لغزش‌هایی است که در آن فاصله انسان مرتکب می‌شود مادامیکه از گناهان کبیره پرهیز شود.
نماز رکن دوم از ارکان پنجگانۀ اسلام بعد از شهادتین است و به دنبال آن زکات، سپس روزه رمضان، سپس حج بیت الله الحرام برای کسی که توانایی مالی و جسمی داشته باشد. خداوند در سوره بقره می‌فرماید: ﴿الٓمٓ ١ ذَٰلِكَ ٱلۡكِتَٰبُ لَا رَيۡبَۛ فِيهِۛ هُدٗى لِّلۡمُتَّقِينَ ٢ ٱلَّذِينَ يُؤۡمِنُونَ بِٱلۡغَيۡبِ وَيُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَمِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ يُنفِقُونَ ٣﴾ [البقرة: ۱-۳].
«الم (بزرگ است خداوندى که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده) (۱) آن کتاب با عظمتى است که شک در آن راه ندارد، و مایه هدایت پرهیزکاران است(۲) (پرهیزکاران) کسانى هستند که به غیب (آنچه از حس پوشیده و پنهان است) ایمان مىآورند، و نماز را برپا مىدارند، و از تمام نعمت‌ها و مواهبى که به آنان روزى دادهایم، انفاق مىکنند(۳)».
و خداوند در سوره معارج می‌فرماید: ﴿إِذَا مَسَّهُ ٱلشَّرُّ جَزُوعٗا ٢٠ وَإِذَا مَسَّهُ ٱلۡخَيۡرُ مَنُوعًا ٢١ إِلَّا ٱلۡمُصَلِّينَ ٢٢ ٱلَّذِينَ هُمۡ عَلَىٰ صَلَاتِهِمۡ دَآئِمُونَ ٢٣﴾ [المعارج: ۲۰-۲۳].
«هنگامیکه بدی به او رسد سخت بی‌تاب و بی‌قرار می‌گردد* و زمانیکه خوبی به او می‌رسد مانع دیگران مىشود (و بخل مىورزد)* مگر نمازگزاران، آن‌ها که نمازها را به موقع می‌خوانند و بر آن مداومت و مواظبت دارند».
و خداوند فرموده: ﴿حَٰفِظُواْ عَلَى ٱلصَّلَوَٰتِ وَٱلصَّلَوٰةِ ٱلۡوُسۡطَىٰ وَقُومُواْ لِلَّهِ قَٰنِتِينَ ٢٣٨﴾ [البقرة: ۲۳۸].
«در انجام نمازها بویژه نماز عصر محافظت ورزید و فروتنانه برای خدا بپاخیزید».
نماز ستون اسلام و رکنی است که بواسطۀ آن میان اسلام و کفر جدایی انداخته می‌شود. چنانکه پیامبرص می‌فرمایند: «بین الرجل والشّركِ (أو الکفر) تركُ الصّلاةِ». «میان انسان مسلمان و شرک یا کفر ترک نماز است» [۱] [به روایت امام مسلم].
و پیامبرص فرموده: «الْعَهْدُ الَّذِى بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ الصَّلاَةُ فَمَنْ تَرَكَهَا فَقَدْ كَفَرَ».«عهد و پیمانی که میان ما مسلمانان و کافران هست نماز است، و هر کسی نماز را ترک کند کافر می‌شود».
و نماز اولین عملی است که در روز قیامت در مورد آن از بندگان بازخواست می‌شود که اگر نمازش صحیح و مورد قبول قرار گرفت بقیۀ اعمال وی صحیح و مورد قبول قرار می‌گیرند و اگر نماز مورد قبول قرار نگرفت، سایر اعمال وی مردود می‌شوند همچنان که پیامبرص فرموده: «إِنَّ أَوَّلَ مَا يُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مِنْ عَمَلِهِ صَلاَتُهُ فَإِنْ صَلُحَتْ فَقَدْ أَفْلَحَ وَأَنْجَحَ وَإِنْ فَسَدَتْ فَقَدْ خَابَ وَخَسِرَ». «اولین چیزی که در روز قیامت از اعمال انسان بازخواست می‌شود نماز او است، که اگر نماز مورد قبول قرار گرفت، به تحقیق آن انسان رستگار و پیروز شده است، و اگر نماز فاسد و مورد قبول قرار نگرفت به تحقیق آن انسان ضررمند شده است». [به روایت از ترمذی] نماز پس از شهادتین بزرگ‌ترین ارکان اسلام است و رابطه میان بنده و پروردگار است که بر وی فرض نموده و خداوند جایگاه نماز را بزرگ گردانیده و بیشتر از هشتاد مورد در قرآن نمازگزاران را مدح و ستایش نموده و نماز همانند سر در بدن است.
از پیامبرص سؤال شد که چه عملی نیکوتر است، فرمود: «الصلاة في وقتها» «نماز به موقع» و سؤال شد پس از نماز؟ فرمود: «بر الوالدین». «نیکی با پدر و مادر» عرض شد پس از نیکی با پدر و مادر ای رسول خدا؟ فرمود: «الجهاد في سبیل الله». «جهاد در راه خدا». نماز نور چشم مسلمانان موحد است.
نماز نور چشم موحدان است و مؤمنین با پیروی از پیامبرص هرگاه دچار غم و اندوهی شدند به نماز پناه می‌برند و به وسیلۀ نماز غم و اندوه خود را برطرف می‌کنند و نماز گناهان را محو می‌کند.
چنانکه پیامبرص فرموده: «أَرَأَيْتُمْ لَوْ أَنَّ نَهَرًا بِبَابِ أَحَدِكُمْ، يَغْتَسِلُ فِيهِ كُلَّ يَوْمٍ خَمْسًا، مَا تَقُولُ ذَلِكَ يُبْقِى مِنْ دَرَنِهِ. قَالُوا لاَ يُبْقِى مِنْ دَرَنِهِ شَيْئًا . قَالَ: فَذَلِكَ مِثْلُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ ، يَمْحُو اللَّهُ بِهَا الْخَطَايَا».
«به من بگویید که اگر رودخانه‌ای از نزدیک خانۀ یکی از شما روان باشد و روزانه پنج بار در آن غسل کند آیا چرک و کثافتی بر روی آن باقی می‌ماند؟ پیامبرص فرمود: این نمونه نمازهای پنجگانه است که خداوند بواسطۀ آن‌ها گناهان را محو می‌سازد». [متفق علیه].
و پیامبرص به ما دستور فرموده که از نمازهایمان مواظبت کنیم و فرموده: «مَنْ حَافَظَ عَلَيْهَا كَانَتْ لَهُ نُوراً وَبُرْهَاناً وَنَجَاةً مِنَ النَّارِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَمَنْ لَمْ يُحَافِظْ عَلَيْهَا لَمْ تَكُنْ لَهُ نُوراً وَلاَ نَجَاةً وَلاَ بُرْهَاناً، وَكَانَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَعَ قَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَأُبَىِّ بْنِ خَلَفٍ». «کسی که بر نمازهای پنجگانه مواظبت کند در روز قیامت نمازهایش برای او نور و دلیل و مایۀ نجات هستند. اما کسی که بر آن‌ها مواظبت نکند نه نوری و نه دلیلی برای نجات وی وجود ندارد و همراه قارون و فرعون و ابی بن خلف حشر می‌شود». [به روایت امام احمد و طبرانی].
و پیامبرص فرموده: «مَا مِنِ امْرِئٍ مُسْلِمٍ تَحْضُرُهُ صَلاَةٌ مَكْتُوبَةٌ فَيُحْسِنُ وُضُوءَهَا وَخُشُوعَهَا وَرُكُوعَهَا إِلاَّ كَانَتْ كَفَّارَةً لِمَا قَبْلَهَا مِنَ الذُّنُوبِ مَا لَمْ يُؤْتِ كَبِيرَةً وَذَلِكَ الدَّهْرَ كُلَّهُ». «هیچ فرد مسلمانی نیست که هنگام نمازهای فریضه به خوبی وضو می‌گیرد و به خوبی خشوع و رکوع آن را انجام می‌دهد مگر اینکه آن نماز کفارۀ گناهان پیشین می‌شود مادامیکه گناه کبیره را انجام ندهد و این در طول عمر تکرار می‌شود».
پیامبرص در حالیکه نزدیک بود به ملکوت اعلی بپیوندد می‌فرمود: «الصَّلاَةَ الصَّلاَةَ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ». «از نمازهایتان محافظت کنید و با بردگان و کنیزان خود به خوبی رفتار نمائید».
و همچنین خلیفه دوم عمر فاروقس هنگامیکه نزدیک بود جانش را به جان‌‌آفرین تسلیم کند بعد از ضربه زدن مجوسی خبیث فیروز ابولؤلؤ می‌فرمود: «لاَ حَظَّ فِى الإِسْلاَمِ لِمَنْ تَرَكَ الصَّلاَةَ». «در اسلام براى کسی که نماز را ترک کند سهمی نیست».
از جمله احادیثی که درباره نماز از پیامبرص روایت شده‌اند این است که می‌فرمود: «حُبِّبَ إِلَىَّ مِنْ دُنْيَاكُمُ الطِّيب والنساء وَجُعِلَتْ قُرَّةُ عَيْنِىَ فِى الصَّلاَةِ ». «در این دنیای شما سه چیز در نزد من محبوب هستند: ۱. بوی خوش، ۲. زن و ۳. نور چشم من در نماز است»، و فرمود: «أَرِحْنَا بِهَا يَا بِلالُ». «یعنی برای برپایی نماز اقامه بگو ای بلال».
بپرهیز ای برادر مسلمان از اینکه نماز بی‌روح و بی‌جان بخوانی، سعی کن با قلب در نمازهایت حضور پیدا کنی زیرا تو با پروردگارت در حال مناجات هستی.
پیامبرص می‌فرماید: «فإنَّ الـمسلم إذا کبّر تکبیرة الإحرام ثم صلی صلاته کلها ثمّ انصرف فقد لا یحسب له إلاَّ عشرها أو تسعها أو ثمنها أو سبعها أو سدسها أو خمسها أو ربعها». «بتحقیق مسلمان هرگاه تکبیر احرام گفت سپس نمازش را خواند سپس از نماز برگشت ممکن است برای او حساب نمی‌شود مگر یک دهم یا یک نهم یا یک هشتم یا یک هفتم یا یک ششم یا یک پنجم یا یک چهارم نمازش».
بعضی‌ها هستند بحدی در نمازشان غافل هستند، که بعد از نماز، نمازشان را به کهنه‌ی پیچیده می‌شود و به روی آن‌ها انداخته می‌شود.
بر مسلمان واجب است بعد از اینکه وضوی کامل گرفت با نشاط و سرحال وارد نماز شود.
پیامبرص می‌فرماید: «لاَ يُصَلِّيَنَّ أَحَدُكُمْ بِحَضْرَةِ الطَّعَامِ وَلاَ وَهُوَ يُدَافِعُ الأَخْبَثَيْنِ». «نباید کسی از شما در حالیکه خوراکی آماده است یا نیاز به قضای حاجت دارد نماز بخواند زیرا این‌ها باعث از بین رفتن خشوع و فروتنی در نماز می‌شوند در حالیکه خشوع و فروتنی اصل و مغز نماز است».
[۱] اگر شخصی نماز نخواند و مدعی اسلام باشد میان آن شخص و شخص کافری فرقی وجود ندارد. (مترجم)
رسول اللهص می‌فرماید: «حُبِّبَ إِلَىَّ مِنْ دُنْيَاكُمُ النِّسَاءُ وَالطِّيبُ وَجُعِلَتْ قُرَّةُ عَيْنِىَ فِى الصَّلاَةِ». «در این دنیای شما سه چیز در نزد من محبوب گشته‌اند زن صالح، بوی خوش، و نور چشمان من در نماز قرار دارد». [به روایت امام احمد].
هرگاه چیزی رسول اللهص را اندوهگین می‌کرد فوراً به نماز پناه می‌برد و می‌فرمود: «أَرِحْنَا بِهَا يَا بِلالُ». یعنی: «اذان بگو و بوسیله نماز مرا در آسایش و راحتی قرار بده».
در این دنیا نماز مایه آسایش و نور چشمان او بود، و ایشان از نماز و طولانی شدن آن لذت می‌بردند.
از ام‌المؤمنین عائشه صدیقهل روایت شده که: شبی از شب‌ها رسول اللهص بلند شد و وضو گرفت و شروع به نماز خواندن نمود، این قدر گریست تا اینکه دامنش خیس شد، و به حدّی به گریه ادامه داد تا اینکه مکانی که در آن نماز می‌خواند خیس شد. بلال آمد اذان گفت و نماز را اعلام کرد هنگامی ک دید رسول اللهص گریه می‌کند گفت ای رسول خدا چرا گریه می‌کنی در حالیکه خداوند گناهان قبلی و بعدی تو را بخشیده رسول اللهص فرمود: «أَفَلا أَكُونُ عَبْدًا شَكُورًا» «آیا نباید من بنده شاکر و سپاسگزار خدای خود باشم؟».
از ام‌المؤمنین عائشهل روایت شده می‌فرماید: رسول اللهص شبانه اینقدر نماز می‌خواند تا پاهای مبارکش شکافته می‌شد. عائشهل می‌گوید عرض کردم ای رسول خداص چرا اینقدر خودت را آزار می‌دهی در حالیکه خداوند گناهان پیشین و بعدی تو را بخشیده. فرمود: «أَفَلا أَكُونُ عَبْدًا شَكُورًا» «آیا نباید من بنده شاکر و سپاسگزار باشم؟». هنگامیکه وقت نماز می‌رسید بلند می‌شد انگار که فردی غریب است.
عائشهل می‌فرماید: «کان رسول الله ج یحادثنا ونحادثه فإذا حضرت الصلاة فکأنَّه لا یعرفنا ولا نعرفه». «ما و رسول اللهص با همدیگر صحبت می‌کردیم هنگامیکه وقت نماز فرا می‌رسید انگار که نه ما او را می‌شناسیم، نه او ما را می‌شناسد، زیرا نماز مایه آسایش و نور چشمان و آخرین وصیت او برای امتش بود».
می‌فرمود: «الصَّلاَةَ الصَّلاَةَ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ». «مواظب نمازتان باشید و با بردگان و کنیزانتان به نیکی رفتار نمائید».
خداوند می‌فرماید: ﴿رِجَالٞ لَّا تُلۡهِيهِمۡ تِجَٰرَةٞ وَلَا بَيۡعٌ عَن ذِكۡرِ ٱللَّهِ وَإِقَامِ ٱلصَّلَوٰةِ وَإِيتَآءِ ٱلزَّكَوٰةِ يَخَافُونَ يَوۡمٗا تَتَقَلَّبُ فِيهِ ٱلۡقُلُوبُ وَٱلۡأَبۡصَٰرُ ٣٧﴾ [النور: ۳٧].
«مردانی که نه تجارت آن‌ها را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و اداى زکات باز می‌دارد، و نه خرید و فروش، آن‌ها از روزی می‌ترسند که دلها و چشم‌ها در آن دگرگون و زیر و رو می‌شود».
و رسول اللهص فرموده: «إِذَا قَالَ الْمُؤَذِّنُ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ. فَقَالَ أَحَدُكُمُ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ. ثُمَّ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ. قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ ثُمَّ قَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ. قَالَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ. ثُمَّ قَالَ حَىَّ عَلَى الصَّلاَةِ. قَالَ لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ. ثُمَّ قَالَ حَىَّ عَلَى الْفَلاَحِ. قَالَ لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ. ثُمَّ قَالَ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ. قَالَ اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ. ثُمَّ قَالَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ. قَالَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ. مِنْ قَلْبِهِ دَخَلَ الْجَنَّةَ». «هرگاه مؤذن گفت: (اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ) شما هم بگویید (اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ) هرگاه مؤذن گفت (أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ) شما بگویید (أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ) هرگاه مؤذن گفت (أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ) شما هم بگویید (أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ) هرگاه مؤذن گفت (حَىَّ عَلَى الصَّلاَةِ) شما بگویید (لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ) هرگاه مؤذن گفت (حَىَّ عَلَى الْفَلاَحِ) شما بگویید (لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ) هرگاه مؤذن گفت (اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ) شما هم بگویید (اللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ) هرگاه مؤذن گفت (لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ) شما بگویید (لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ) هرکس آن را همراه مؤذن تکرار نماید داخل بهشت می‌شود».
إن شاء الله از این به بعد به تفصیل از نماز و طهارت و متعلقات آن‌ها بحث می‌کنیم.
از باب طهارت شروع می‌کنیم زیرا پاکیزگی قبل از شروع به نماز واجب است.
خداوند متعال می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا قُمۡتُمۡ إِلَى ٱلصَّلَوٰةِ فَٱغۡسِلُواْ وُجُوهَكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ إِلَى ٱلۡمَرَافِقِ وَٱمۡسَحُواْ بِرُءُوسِكُمۡ وَأَرۡجُلَكُمۡ إِلَى ٱلۡكَعۡبَيۡنِۚ وَإِن كُنتُمۡ جُنُبٗا فَٱطَّهَّرُواْۚ وَإِن كُنتُم مَّرۡضَىٰٓ أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوۡ جَآءَ أَحَدٞ مِّنكُم مِّنَ ٱلۡغَآئِطِ أَوۡ لَٰمَسۡتُمُ ٱلنِّسَآءَ فَلَمۡ تَجِدُواْ مَآءٗ فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدٗا طَيِّبٗا فَٱمۡسَحُواْ بِوُجُوهِكُمۡ وَأَيۡدِيكُم مِّنۡهُۚ مَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيَجۡعَلَ عَلَيۡكُم مِّنۡ حَرَجٖ وَلَٰكِن يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمۡ وَلِيُتِمَّ نِعۡمَتَهُۥ عَلَيۡكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ ٦﴾ [المائدة: ۶].
«ای مؤمنان هنگامیکه برای نماز بپاخواستید صورت‌ها و دست‌های خود را همراه با آرنج‌ها بشوئید و سرهای خود را مسح کنید و پاهای خود را همراه با قوزک‌ها بشوئید. اگر یکی از شما بیمار بودید یا اینکه مسافر باشید یا اینکه یکی از شما از قضاى حاجت برگشته‌اید یا آمیزش جنسى با زنان کرده‌اید و در این صورت آب نیافتید با خاک پاک تیمم کنید و با آن بر صورت‌ها و دست‌های خود بکشید. خداوند نمىخواهد شما را به زحمت بیفکند، بلکه مىخواهد شما را پاک سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید، شاید شکر او را بجا آورید!».
اولاً بسم‌الله می‌گوید و دستان خویش را سه بار می‌شوید، سپس صورتش را سه بار می‌شوید، سپس دو دست را همراه آرنج‌ها سه بار می‌شوید، سپس تمام سر را با گوشها یک بار مسح می‌نماید، سپس پاها همراه با قوزک‌ها را سه بار می‌شوید، یک بار هم کافی است و باید از راست شروع کند. واجب است اعضاها را متوالی و پشت سر هم پیش از آنکه اعضای قبلی خشک شود بشوید. اگر آب قطع یا تمام شد، قبل از اینکه وضو کامل شود و پیش از یافتن آب اعضای وضو خشک شدند هنگامیکه آب را یافت واجب است از نو وضو بگیرد و باید ترتیب را رعایت نماید. هنگامیکه از وضو فارغ شد می‌گوید: «أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ» رسول اللهص می‌فرماید: «مَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ يَتَوَضَّأُ فَيُبْلِغُ - أَوْ فَيُسْبِغُ - الْوُضُوءَ ثُمَّ يَقُولُ أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُ اللَّهِ وَرَسُولُهُ إِلاَّ فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ الْجَنَّةِ الثَّمَانِيَةُ يَدْخُلُ مِنْ أَيِّهَا شَاءَ». «نیست هیچ‌کس از شما که وضوی کامل بگیرد سپس بگوید: «أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُ اللَّهِ وَرَسُولُهُ». مگر اینکه درهای بهشت بر روی وی گشوده می‌شوند از هر کدام که بخواهد وارد بهشت می‌شود». [به روایت امام مسلم] و ترمذی جمله: «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي مِنَ التَّوَّابِينَ ، وَاجْعَلْنِي مِنَ الْمُتَطَهِّرِينَ». را اضافه نموده است: «پروردگارا مرا از زمره توبه‌کنندگان و پاکیزگان قرار بده».
رسول اللهص می‌فرماید: «إِذَا تَوَضَّأَ الْعَبْدُ الْمُسْلِمُ - أَوِ الْمُؤْمِنُ - فَغَسَلَ وَجْهَهُ خَرَجَ مِنْ وَجْهِهِ كُلُّ خَطِيئَةٍ نَظَرَ إِلَيْهَا بِعَيْنَيْهِ مَعَ الْمَاءِ - أَوْ مَعَ آخِرِ قَطْرِ الْمَاءِ - فَإِذَا غَسَلَ يَدَيْهِ خَرَجَ مِنْ يَدَيْهِ كُلُّ خَطِيئَةٍ كَانَ بَطَشَتْهَا يَدَاهُ مَعَ الْمَاءِ - أَوْ مَعَ آخِرِ قَطْرِ الْمَاءِ - فَإِذَا غَسَلَ رِجْلَيْهِ خَرَجَتْ كُلُّ خَطِيئَةٍ مَشَتْهَا رِجْلاَهُ مَعَ الْمَاءِ - أَوْ مَعَ آخِرِ قَطْرِ الْمَاءِ - حَتَّى يَخْرُجَ نَقِيًّا مِنَ الذُّنُوبِ». «هرگاه بنده مسلمان وضو گرفت یا بندۀ مؤمن برخاست و وضو گرفت و شروع نمود صورت خویش را شست هر گناهی که با چشمان خود انجام داده همراه با آب، یا آخرین قطره آب بیرون می‌رود، و هرگاه دستان خود را شست هر گناهی را که با دستان خویش انجام داده است همراه با آب، یا آخرین قطره آب بیرون می‌رود، و هرگاه پای خویش را شست هر گناهی را که با پاها برای آن حرکت نموده همراه آب، یا آخرین قطره آب بیرون می‌رود تا اینکه همۀ گناه او پاک می‌شوند». [به روایت امام مسلم].
رسول اللهص فرمود: «مَنْ تَوَضَّأَ فَأَحْسَنَ الْوُضُوءَ خَرَجَتْ خَطَايَاهُ مِنْ جَسَدِهِ حَتَّى تَخْرُجَ مِنْ تَحْتِ أَظْفَارِهِ». «هرکسی وضو بگیرد و به خوبی آن را انجام دهد گناهان وی از بدنش خارج می‌شوند حتی از زیر ناخن‌ها گناهان خارج می‌شوند». [به روایت امام مسلم].
برادر مسلمان مواظب باش پاکیزگی قلبی و بدنی خودت را به نیکی انجام بده تا به محبت خداوند سبحان نایل آیی.
خداوند سبحان در قرآن می‌فرماید:
﴿إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلتَّوَّٰبِينَ وَيُحِبُّ ٱلۡمُتَطَهِّرِينَ﴾ [البقرة: ۲۲۲].
«همانا خداوند توبه‌کاران و پاکان را دوست می‌دارد».
و می‌فرماید: ﴿فِيهِ رِجَالٞ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُواْۚ وَٱللَّهُ يُحِبُّ ٱلۡمُطَّهِّرِينَ﴾ [التوبة: ۱۰۸].
«در مسجد قبا کسانی هستند که می‌خواهند روح و جسم خود را پاکیزه دارند خداوند هم پاکیزگان را دوست می‌دارد».
برادر مسلمان با وضو و پاکیزگی رو به مسجد حرکت کن تا به رضایت خداوند و به بهشت وی نایل آیی.
۱- اسلام: که نقطه مقابل آن کفر میباشد.
۲- عقل: که مقابل آن دیوانگی یا زوال عقل میباشد.
۳- تمییز: مقابل آن کوچکی است.
۴- نیت: محل نیت قلب و تلفظ به آن بدعت میباشد.
۵- همراهی با وضو تا آخر: یعنی هنگام شروع تا آخر و بدنبال هم انجام گیرد.
۶- انقطاع موجب وضو: [۲].
٧- پاک نمودن با آب یا با سنگ پیش از وضو هنگام نیاز به آن.
۸- پاک بودن و مباح بودن آب و آن بر دو نوع میباشد: ۱- آبی که خود پاک و پاک‌کننده هم هست مانند آب دریا و رودخانه، ۲- آبی که نجس است و به هر چیزی اصابت کند آن را هم نجس می‌نماید مانند ادرار.
٩- برطرف نمودن هر چیزی که مانع رسیدن آب به پوست می‌شود مانند چربی زیاد و رنگ و غیره.
۱۰- رسیدن هنگام نماز برای کسی که دائم‌الحدث میباشد مانند سلسل البول یا زنی که دائم مستحاضه میباشد بر زنی که دائم در حال استحاضه میباشد و نه زنى که در حال حیض است، واجب است براى هر نماز وضو بگیرد.
[۲] قطع شدن آن چیزی که سبب می‌شود که باید وضو گرفت مانند ادرار یا مدفوع. (مترجم)
۱- شستن صورت، و آب کشیدن به دهان و بینی برخی از صورت محسوب می‌شود.
۲- شستن هر دو دست همراه با آرنج‌ها.
۳- مسح تمام سر و گوشها از سر محسوب می‌شوند.
۴- شستن هر دو پا همراه با قوزک‌های آن‌ها.
۵- ترتیب.
۶- موالات و پشت سر هم انجام دادن وضو.
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا قُمۡتُمۡ إِلَى ٱلصَّلَوٰةِ فَٱغۡسِلُواْ وُجُوهَكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ إِلَى ٱلۡمَرَافِقِ وَٱمۡسَحُواْ بِرُءُوسِكُمۡ وَأَرۡجُلَكُمۡ إِلَى ٱلۡكَعۡبَيۡنِۚ وَإِن كُنتُمۡ جُنُبٗا فَٱطَّهَّرُواْۚ وَإِن كُنتُم مَّرۡضَىٰٓ أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوۡ جَآءَ أَحَدٞ مِّنكُم مِّنَ ٱلۡغَآئِطِ أَوۡ لَٰمَسۡتُمُ ٱلنِّسَآءَ فَلَمۡ تَجِدُواْ مَآءٗ فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدٗا طَيِّبٗا فَٱمۡسَحُواْ بِوُجُوهِكُمۡ وَأَيۡدِيكُم مِّنۡهُۚ مَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيَجۡعَلَ عَلَيۡكُم مِّنۡ حَرَجٖ وَلَٰكِن يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمۡ وَلِيُتِمَّ نِعۡمَتَهُۥ عَلَيۡكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ ٦﴾ [المائدة: ۶] [۳].
[۳] ترجمه آیات در صفحه ۲۱ گذشت.
نواقض وضو شش تا هستند که عبارتند از:
۱- آنچه که از پس و پیش انسان خارج می‌شود مانند ادرار یا مدفوع یا باد.
۲- خارج شدن نجاست زیاد از بدن.
۳- زوال یا نماندن عقل بواسطۀ خواب یا غیره.
۴- دست زدن به عورت بدون مانع خواه عقب باشد یا جلو.
۵- خوردن گوشت شتر.
۶- مرتد شدن و از اسلام برگشتن. خدا ما و مسلمانان را از آن دور کند.
یادآوری:
جناب شیخ عبدالعزیزبن باز/ می‌گوید: صحیح آن است که غسل میت وضو را باطل نمی‌کند و این قول اکثریت اهل علم است بخاطر نبودن دلیل بر آن.
اما اگر دست غسل‌کننده بدون مانع به عورت میت برخورد کند وضو باطل می‌شود. و واجب است که غسل‌کننده بدون حائل و مانع عورت میت را لمس نکند. همچنین لمس زن به مطلقی وضو را باطل نمی‌کند، خواه با شهوت یا بدون شهوت باشد، مادامیکه چیزی از او خارج نشود، و این صحیح‌ترین قول علماء است. زیرا پیامبرص بعضی از زنان خود را بوسیده سپس نماز خوانده و وضو نگرفته است.
اما آنچه در قرآن آمده در سوره‌های نساء و مائده که می‌فرماید:
﴿أَوۡ لَٰمَسۡتُمُ ٱلنِّسَآءَ﴾ [النساء: ۴۳].
بنابر صحیح‌ترین اقوال علماء منظور جماع است و این قول ابن عباسب است.
وضو تنها یک واجب دارد و آن گفتن (بسم‌الله) است و اگر کسی فراموش کرد که «بسم الله» بگوید وضو صحیح و نیازی به اعاده ندارد. بدلیل فرموده پیامبرص که می‌فرماید: «رُفعَ عن أمتي الخطاء والنسیان وما استکرهوا علیه». «از امت من تکلیف اشتباه و فراموشی و چیزی که به آن‌ها تحمیل می‌شود برداشته شده است» [۴].
[۴] یعنی بخاطر آن مؤاخذه نمی‌شوند. (مترجم)
شروط نماز نه تا هستند که عبارتند از:
۱- اسلام، که مقابل آن کفر است، همه اعمال کافر مردود بحساب می‌آیند هر چند که اعمال بسیار و خوبی انجام دهد. خداوند می‌فرماید: ﴿وَقَدِمۡنَآ إِلَىٰ مَا عَمِلُواْ مِنۡ عَمَلٖ فَجَعَلۡنَٰهُ هَبَآءٗ مَّنثُورًا ٢٣﴾ [الفرقان: ۲۳].
«ما به سراغ تمام اعمالی که آن‌ها انجام داده‌اند می‌رویم و همه را همچون ذرات غبار پراکنده در هوا می‌سازیم».
۲- عقل، که مقابل آن دیوانگی است، تکلیف از دیوانه برداشته شده است بدلیل فرموده پیامبرص که: «رُفِعَ الْقَلَمُ عَنْ ثَلاثَةٍ: النّائم حتی یستیقظ، والـمجنون حتی یفیق، والصغیر حتی یبلغ». «تکلیف از سه دسته برداشته شده است: ۱- از خوابیده تا اینکه بیدار شود. ۲- از دیوانه تا اینکه خوب شود و به حالت عادی برگردد. ۳- از بچه تا اینکه به حد بلوغ برسد».
۳- تمیز، که مقابل آن کوچکی است، اندازه تمیز از سن هفت سالگی است. در دوران تمیز باید پدر و مادر فرزندان خود را به انجام دادن نماز وادار کنند. پیامبرص می‌فرماید: «مُرُوا أبنائكم بِالصَّلاَةِ لِسَبْعٍ، وَاضْرِبُوهُمْ عَلَيْهَا لِعَشْرٍ». «فرزندان خود را در هفت سالگی به نمازخواندن وادار کنید، و اگر به سن ده سالگی رسیدند و نماز نخواندند آن‌ها را با زدن و تنبیه به خواندن نماز وادار کنید».
۴- برطرف نمودن حدث، یعنی بی‌وضوئی و جنابت خداوند می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا قُمۡتُمۡ إِلَى ٱلصَّلَوٰةِ فَٱغۡسِلُواْ وُجُوهَكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ إِلَى ٱلۡمَرَافِقِ وَٱمۡسَحُواْ بِرُءُوسِكُمۡ وَأَرۡجُلَكُمۡ إِلَى ٱلۡكَعۡبَيۡنِۚ وَإِن كُنتُمۡ جُنُبٗا فَٱطَّهَّرُواْۚ وَإِن كُنتُم مَّرۡضَىٰٓ أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوۡ جَآءَ أَحَدٞ مِّنكُم مِّنَ ٱلۡغَآئِطِ أَوۡ لَٰمَسۡتُمُ ٱلنِّسَآءَ فَلَمۡ تَجِدُواْ مَآءٗ فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدٗا طَيِّبٗا فَٱمۡسَحُواْ بِوُجُوهِكُمۡ وَأَيۡدِيكُم مِّنۡهُۚ مَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيَجۡعَلَ عَلَيۡكُم مِّنۡ حَرَجٖ وَلَٰكِن يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمۡ وَلِيُتِمَّ نِعۡمَتَهُۥ عَلَيۡكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ ٦﴾ [المائدة: ۶] [۵].
۵- برطرف کردن نجاست از بدن و لباس و مکان نماز.
۶- پوشیدن عورت، عورت مرد فاصلۀ ناف تا زانو میباشد، اما عورت زن آزاده تمام بدن وی میباشد بجز صورت آن، اما عورت کنیز همچون عورت مردان میباشد.
٧ - فرا رسیدن وقت.
۸- رو به قبله نمودن. خداوند می‌فرماید:
﴿وَحَيۡثُ مَا كُنتُمۡ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمۡ شَطۡرَهُ﴾ [البقرة: ۱۴۴]. «هر جا باشید، روی خود را به هنگام نماز به جانب قبله کنید».
٩- نیّت: محل نیت قلب است و تلفظ به نیت بدعت میباشد.
[۵] ترجمه آیات در صفحه ۲۱ گذشت.
رکن چیست؟ رکن عملی است که بخشی از نماز را تشکیل می‌دهد. واجب است بر نمازگزار حتماً آن را انجام دهد، و اگر عمداً آن را ترک کند نماز باطل می‌شود، و اگر تکبیر احرام را به عمدی یا اشتباهی ترک کرد، باز نماز باطل است، و اگر اشتباهی رکنی را ترک نمود و در رکعت بعدی به آن رکن رسید، رکعت قبلی باطل، و رکعت بعدی بجای آن محسوب می‌شود. اما اگر در رکعت بعدی به رکن ترک شده نرسید، واجب است آن رکن را و آنچه بدنبال آن می‌آید تکرار نماید، و واجب است پس از سلام دادن سجده سهو ببرد.
ارکان نماز چهارده تا هستند که عبارتند از:
۱- ایستادن در نمازهای فرض برای کسی که توانایی دارد.
۲- تکبیر احرام.
۳- خوانده سوره فاتحه.
۴- رکوع.
۵- بلند شدن از رکوع.
۶- سجده کردن بر اعضای هفتگانه.
٧- اعتدال و طمأنینه. (آرامش در سجده بدون عجله).
۸- نشستن میان دو سجده.
٩- حفظ آرامش در تمام ارکان.
۱۰- ترتیب.
۱۱- تشهد آخر.
۱۲- نشستن برای تشهد آخر.
۱۳- فرستادن درود بر پیامبرص.
۱۴- سلام دادن به طرف راست و چپ.
پیامبرص فرموده: «مَنْ صَلَّى الفرض أَرْبَعِينَ يَوْمًا فِى جَمَاعَةٍ يُدْرِكُ التَّكْبِيرَةَ الأُولَى كُتِبَتْ لَهُ بَرَاءَتَانِ بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَبَرَاءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ». «هر کسی چهل روز همراه با جماعت نمازهای فرض را بخواند و همراه با امام به تکبیر اول برسد برای وی برائت از دو چیز نوشته می‌شود، برائت از آتش جهنم و برائت از نفاق». [به روایت از ترمذی]
تکبیر اولی نشانه داخل شدن بر نماز است و نمازگزار باید احساس کند که اکنون در مقابل پروردگار جهانیان ایستاده و تمام مشاغل و افکار دنیایی را فراموش کند. پیامبرص فرموده: «إن أحدكم إذا قام يصلي إنما يقوم يناجي ربه فلينظر كيف يناجيه». «هرگاه کسی از شما بلند شد و شروع به خواندن نماز نمود با پروردگار خود مناجات می‌کند پس باید بداند که چگونه با پروردگار خود به راز و نیاز می‌پردازد». [به روایت حاکم].
شیخ‌الاسلام ابن قیم جوزی/ می‌گواید پیامبر خداص هرگاه بلند می‌شد برای خواندن نماز رو به قبله می‌کرد در جایگاه نماز می‌ایستاد و دست‌هایش را در مقابل گوش‌های خود قرار می‌داد و نوک انگشتان را رو به قبله می‌نمود و فاصلۀ میان انگشتان را رعایت می‌کرد و می‌فرمود: «الله أکبر» و نمی‌گفت نیت دارم نماز فلانی یا فلانی را انجام دهم. سپس دست چپ را به دست راست خود می‌گرفت و آن‌ها را روی سینه قرار می‌داد.
در اینجا لازم به توضیح است برای برخی از نمازگزاران محترم و آن اینکه:
اگر کسی داخل مسجد شد در حالیکه امام در رکوع بود او یک بار تکبیر می‌گوید و به امام می‌پیوندد، و این تکبیر برای وی اگر نیت تکبیر احرام را داشته باشد جائز میباشد، و باید مطمئن باشد اگر تکبیر دوم را بگوید امام از رکوع بلند می‌شود، اما اگر وقت کافی داشته باشد واجب است تکبیر احرام را بگوید، سپس برای رکوع تکبیر جداگانه‌ای را بگوید، و اگر با وجود وقت کافی به یک تکبیر به امام پیوست آن تکبیر به تکبیر احرام محسوب می‌شود. زیرا تکبیر احرام از ارکان نماز است، اما تکبیر رکوع از واجبات نماز است و بر مأموم لازم نیست که به تنهائی برای ترک آن سجدۀ سهو ببرد، مگر هنگامی که اشتباه کند در حال قضاى رکعتی که ناتمام مانده است، در این حال به سجده سهو می‌رود. والله اعلم.
واجب چیزی است که انجام دادن آن در نماز واجب میباشد، بطوریکه اگر نمازگزار عمداً آن را ترک کند نمازش باطل می‌شود، و اگر اشتباهی ترک نمود و فوراً بیاد آورد پیش از اینکه محل آن را ترک کند آن را انجام می‌دهد، و دیگر اشکالی برای وی پیش نمی‌آید. و اگر آن را بیاد آورد بعد از مفارقۀ محل واجب، و پیش از اینکه به رکن بعدی برسد برمی‌گردد و واجب ترک شده را انجام می‌دهد، سپس نمازش را تکمیل می‌نماید، و سجده سهو می‌برد و سلام می‌دهد. و اگر بعد از رسیدن به رکن بعدی واجب متروک را بیاد آورد دیگر آن واجب ساقط شده و نباید برای آن برگردد بلکه نماز خود را ادامه می‌دهد و پیش یا پس از سلام سجدۀ سهو می‌برد.
واجبات نماز هشت تا هستند که عبارتند از:
۱- گفتن تمام تکبیرات بجز تکبیر احرام (که آن رکن میباشد).
۲- گفتن «سمع الله لـمن حمده» برای امام و مأموم.
۳- گفتن «ربنا ولك الحمد» برای امام و مأموم.
۴- گفتن «سبحان ربي العظیم» در رکوع.
۵- گفتن «سبحان ربي الأعلی» در سجده.
۶- گفتن «ربّ اغفر لي ...» در میان دو سجده.
٧- تشهد اول.
۸- نشستن برای تشهد اولی.
۱- حرکات کم مانند اصلاح لباس.
۲- سرفه در وقت ضرورت.
۳- اصلاح نمودن صف بصورتیکه کسی را که در کنارت قرار دارد به جلو یا عقب بکشی.
۴- گذاشتن دست روی دهان در وقت خمیازه کشیدن.
۵- منع کردن کسی که می‌خواهد در جلو نماز رد شود.
۶- کشتن مار و عقرب اگر در حالت نماز خواندن پیدا شود و به او حمله کرد.
٧- خاراندن پوست با دست، و این جزء حرکات کم و مورد عفو است.
۸- اشاره نمودن با دست برای کسی که بر نمازگزار سلام می‌کند بدلیل فعل شخص پیامبرص.
٩- زدن دست راست بر روی دست چپ برای زنان در وقت ضرورت.
۱- به راست و چپ نگاه کردن با سر یا با چشم، اما به آسمان نگاه کردن در نماز حرام است.
۲- دست را روی کمر قرار دادن.
۳- بستن موی دراز و آستین لباس تا اینکه به زمین نخورد.
۴- بهم پیچیدن انگشتان و به صدا در آوردن آن‌ها.
۵- مالیدن دست به روی سنگ‌ریزه‌های سجدهگاه بیشتر از یک مرتبه.
۶- بازی کردن با هر چیزی که خشوع و فروتنی نماز را از بین می‌برد. مانند بازی با ریش و لباس و غیره یا نگاه کردن به نقش و نگار فرش و دیوار و نگاه به ساعت.
٧- قرآن خواندن در حالت رکوع و سجده بدلیل فرموده پیامبرص: «نهیتُ أنْ أقرأ القرآن في السجود». «من منع شده‌ام که در حالت رکوع و سجده قرآن بخوانم».
۸- در وقت نیاز به قضای حاجت.
٩- نماز در وقت حاضر شدن طعام.
۱۰- بر روی باسن‌های خود تکیه کند و آن عبارت است از نشست همانند نشستن سگ.
۱۱- همانند درنده دست‌های خود را پهن ننماید.
۱- سخن گفتن به عمدی، اما کسی که فراموش کند سخن بگوید نمازش باطل نمی‌شود.
۲- خنده با صدای بلند، اما لبخند نماز را باطل نمی‌سازد.
۳- خوردن.
۴- نوشیدن.
۵- ظاهر شدن عورت.
۶- منحرف شدن از قبله.
٧- بازی بسیار و پی در پی در نماز.
۸- باطل شدن وضوع با شنیدن صدا یا بو.
٩- نماز باطل می‌شود به زیاد نمودن رکوع یا سجده یا بپاخواستن یا نشستن عمدی.
۱۰- عمداً از امام پیشی گرفتن.
برای هر نمازی وقت مشخصی تعیین شده است. بر هیچ فرد مسلمانی واجب نیست که نماز را پیش از دخول وقت ادا نماید، اگر پیش از دخول وقت نماز ادا شود به نماز سنت محسوب می‌شود. خداوند می‌فرماید: ﴿إِنَّ ٱلصَّلَوٰةَ كَانَتۡ عَلَى ٱلۡمُؤۡمِنِينَ كِتَٰبٗا مَّوۡقُوتٗا﴾ [النساء: ۱۰۳].
«بی‌گمان نماز بر مؤمنان فرض و دارای اوقات معلوم و معین است».
از ام‌المؤمنین عائشهل روایت شده که:«ما با پیامبرص با هم صحبت می‌کردیم و هرگاه وقت نماز می‌رسید انگار که نه ما او را می‌شناسیم و نه او ما را می‌شناسد».
پس لازم است بر مسلمان صادق که به اوقات نماز اهتمام دهد و بدون تنبلی و سنگینی و با نشاط کامل برای انجام آن حریص باشد.
از پیامبرص سؤال شد که انجام چه عملی بهتر است فرمود: «الصَّلَاةُ عَلَى وَقْتِهَا». «نماز بموقع». و گفته شد: پس از نماز. فرمود: «بِرُّ الْوَالِدَيْنِ». «نیکی با پدر و مادر». و گفته شد پس از آن. فرمود: «الْجِهَادُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ». «جهاد در راه خدا».
پیامبرص نماز به موقع را پیش از نیکی با پدر و مادر و جهاد در راه خدا بیان فرمودند.
جائز نیست برای مسلمان که نماز را از وقت خود به تأخیر بیندازد زیرا تأخیر نماز تعدّی و تجاوز به حدود خداوند و استهزاء به آیات او میباشد. اگر بدون عذر نماز به تأخیر انداخت گناهکار و نمازش مردود و غیر مقبول است. و ذمه او از آن نماز تبرئه نمی‌شود.
پیامبرص فرموده: «وقت صلاة الظهر إذا زالت الشمس إلی أن یکون ظل الشيء کطوله، ووقت العصر من بعد وقت الظهر حتی تصفر الشمس، ووقت الـمغرب من غروب الشمس حتی یغیب الشفق، ووقت العشاء من غیاب الشفق إلی نصف اللیل الأوسط، ووقت الصبح من طلوع الفجر حتی تطلع الشمس». «هرگاه خورشید از وسط آسمان تجاوز نمود، نماز ظهر شروع می‌شود و ادامه دارد تا اینکه سایه هر چیزی به اندازه طول آن چیز شود، بعد از وقت ظهر وقت عصر شروع می‌شود تا اینکه خورشید به زردی می‌گراید، وقت مغرب از غروب خورشید شروع می‌شود تا اینکه شفق غائب می‌شود. وقت عشاء بعد از غیبت شفق تا نصف شب ادامه دارد، وقت صبح از طلوع فجر تا طلوع خورشید ادامه دارد». [روایت از مسلم].
به این ترتیب:
۱- فجر: فجر شروع می‌شود به ظاهر شدن سپیده از طرف شرق تا اینکه خورشید طلوع می‌کند و جائز نمی‌باشد که نماز صبح را به آخر وقت تأخیر داد.
۲- ظهر: شروع می‌شود به گذشتن آفتاب از وسط آسمان رو به مغرب تا اینکه سایه هر چیزی به اندازه طول آن شود.
۳- عصر: شروع می‌شود به تمام شدن وقت ظهر تا اینکه آفتاب رو به زردی می‌گراید، و جائز نیست که تا آخر وقت آن را به تأخیر انداخت، بلکه باید آن را خواند مادامیکه هنوز آفتاب سپیده است و رو به زردی نگراییده.
۴- مغرب: شروع می‌شود به غروب آفتاب و وقت آن تمام می‌شود به غایب شدن شفق احمر و جائز نیست آن را تا آخر وقت تأخیر داد.
۵- عشاء: شروع می‌شود به تمام شدن وقت مغرب یعنی پس از غیبت شفق احمر تا نصف شب و نباید تا بعد از نصف شب تأخیر داده شود.
لازم است هر کسی که وارد مسجد می‌شود سنت تحیت المسجد را بخواند چنانکه پیامبرص امر فرموده: «إذَا دَخَلَ أَحَدُكُمْ الْمَسْجِدَ فَلَا يَجْلِسْ حَتَّى يُصَلِّيَ رَكْعَتَيْنِ». «هرگاه کسی از شما وارد مسجد شد ننشیند تا اینکه دو رکعت نماز بخواند». [متفق علیه].
از جابرس روایت شده که گفت: در مسجد خدمت پیامبرص رسیدم. فرمود: «صَلِّ رَكْعَتَيْنِ». یعنی: «دو رکعت نماز بخوان». [متفق علیه].
سنت تحیت المسجد حتی در اوقات ممنوعه خوانده می‌شود زیرا جزء نمازهایی است که دارای سبب هستند. هرگاه کسی وارد مسجد شد و مؤذن اذان می‌گفت بهتر آن است که همراه مؤذن کلمات اذان را تکرار کند سپس بگوید: «اللَّهُمَّ رَبَّ هَذِهِ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ ، وَالصَّلَاةِ الْقَائِمَةِ آتِ مُحَمَّدًا الْوَسِيلَةَ وَالْفَضِيلَةَ والدرجة العالیة من الجنّة». پس از آن تحیت المسجد را بخواند.
اما اگر در روز جمعه وارد مسجد شد و مؤمن مشغول گفتن اذان دوم بود برای تکرار کلمات اذان منتظر نماند، بلکه دو رکعت تحیت المسجد را بخواند زیرا تکرار کلمات اذان به همراه مؤذن سنت میباشد، ولی گوش فرا دادن به خطیب واجب است، و نباید برای ادای سنت واجبی را ترک نمود.
پیامبرص فرموده: «مَا مِنْ عَبْدٍ مُسْلِمٍ يُصَلِّي للهِ تَعَالى كُلَّ يَوْمٍ ثِنْتَيْ عَشرَةَ رَكْعَةً تَطَوُّعاً غَيرَ الفَرِيضَةِ، إلاَّ بَنَى الله لَهُ بَيْتاً في الجَنَّةِ، أو إلاَّ بُنِيَ لَهُ بَيْتٌ فِي الجَنَّةِ». «هیچ بنده‌ای مسلمان نیست که روزانه دوازده رکعت نماز سنت را بجای آورد مگر اینکه خداوند در بهشت خانه‌ای را برای وی می‌سازد، یا اینکه برای وی خانه‌ای ساخته می‌شود». [به روایت امام مسلم].
سنت‌های رواتب عبارتند از: دو رکعت قبل از فجر، چهار رکعت قبل از ظهر که در هر دو رکعت باید سلام داد، و دو رکعت بعد از ظهر، دو رکعت بعد از مغرب، دو رکعت بعد از عشاء.
بدان -خداوند تو را مبارک و خجسته بگرداند- نمازهای سنت نواقص نمازهای فریضه را تکمیل می‌گرداند. بدلیل فرموده پیامبرص که می‌فرماید: «أول ما یحاسب عنه العبد یوم القیامة الصلاة، فإن کان ما أتمها قال الله لـملائکته أنظروا هل تجدون لعبدی من تطوع فتکملون بها فریضته؟ ثم الذکاة، ثم یؤخذ الأعمال بعد ذلك». «اولین چیزی که در روز قیامت از اعمال بندگان بازخواست می‌شود نماز است. اگر نماز کامل نباشد خداوند به فرشتگان می‌فرماید: بنگرید و ببینید آیا بنده من نماز سنت دارد که با آن نمازهای فریضۀ وی را تکمیل کنید؟ سپس به زکات و سپس به بقیۀ اعمال رسیدگی می‌شود». [به روایت امام احمد و ابوداود].
در هنگام اقامت چه باید گفت
در هنگام گفتن اقامه باید کلمات را تکرار کرد همچون اذان زیرا پیامبرص اقامه را به اذان نام برده و فرموده: «بَيْنَ كُلِّ أَذَانَيْنِ صَلاةٌ» «میان هر دو اذان نمازی وجود دارد». که منظور به اذانین إقامه و اذان میباشد و باید آنچه را که در هنگام اذان انجام داد هنگام اقامه نیز انجام دهد و بر پیامبرص درود بفرستد سپس از خداوند برای وی طلب وسیله نماید و آن عبارت است از دعای وارده که می‌فرماید: «اللَّهُمَّ رَبَّ هَذِهِ الدَّعْوَةِ التَّامَّةِ وَالصَّلاَةِ الْقَائِمَةِ آتِ مُحَمَّدًا الْوَسِيلَةَ وَالْفَضِيلَةَ وَابْعَثْهُ مَقَامًا مَحْمُودًا الَّذِى وَعَدْتَهُ». سپس دعا کند زیرا در این وقت دعا مستجاب می‌شود. بدلیل فرمودۀ پیامبرص که می‌فرماید: «الدُّعَاءَ لاَ يُرَدُّ بَيْنَ الأَذَانِ وَالإِقَامَةِ». «دعاء میان اذان و اقامه مردود نمی‌شود». [روایت ابوداود و ترمذی].
اولاً: سنت‌های فعلی:
۱- بلند کردن دست‌ها به هنگام تکبیر احرام.
۲- بلند کردن دست‌ها به هنگام رکوع.
۳- بلند کردن دست‌ها به هنگام بلند شدن از رکوع.
۴- گذاشت دست راست به روی دست چپ.
۵- قرار دادن دو دست روی سینه بعد از تکبیر احرام.
۶- نگاه کردن به سجدهگاه.
٧- گذاشتن دو دست بر روی زانوها هنگام رکوع.
۸- هموار نمودن پشت و سر در حالت رکوع.
٩- دور نگه دشتن آرنج‌ها از بدن در حال رکوع.
۱۰- گذاشتن زانو بر زمین پیش از اینکه دست به زمین بخورد اگر توانست [۶].
۱۱- بلند کردن دو دست پیش از زانو در حال به پا خواستن و بلند شدن.
۱۲- دور نگه داشتن آرنج‌ها در حالت سجده از بغل‌ها و نمازگزاران.
۱۳- گذاشتن دو دست بر روی زمین در مقابل شانه‌ها در حال سجده و چسباندن انگشتان بهم.
۱۴- رو به قبله نمودن دست و پا.
۱۵- روی کفل نشستن در تشهد آخر.
۱۶- نشستن روی پاشنه در تشهد اول.
۱٧- نشستن روی پاشنه در تمامى جلسات نماز.
۱۸- گذاشتن دست راست بر روی ران راست در حال بستن دو تا از انگشتان و حلقه نمودن با انگشت شست و میانه و بازگذاشتن انگشت سبابه.
۱٩- گذاشتن دست چپ روی ران چپ و گستراندن انگشتان.
۲۰- رو گرداندن به راست و چپ در سلام دادن.
۲۱- نشستن برای استراحت در وقت بلند شدن به رکعت دوم و چهارم.
ثانیاً: سنت‌های قولی
سنت‌های قولی عبارتند از:
۱- میباشد: «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ، وَتَبَارَكَ اسْمُكَ، وَتَعَالَى جَدُّكَ، وَلا إِلَهَ غَيْرُكَ». «خداوند تو را تسبیح و تنزیه و ستایش می‌کنم و نام تو مبارک و شکوهمند و عظمت تو بر تو از همه چیز است و هیچ معبودی بجز تو نیست». و یا بگوید: «اللَّهُمَّ بَاعِدْ بَيْنِى وَبَيْنَ خَطَايَاىَ كَمَا بَاعَدْتَ بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ ، اللَّهُمَّ نَقِّنِى مِنَ الْخَطَايَا كَمَا يُنَقَّى الثَّوْبُ الأَبْيَضُ مِنَ الدَّنَسِ، اللَّهُمَّ اغْسِلْ خَطَايَاىَ بِالْمَاءِ وَالثَّلْجِ وَالْبَرَدِ». «خدایا مرا به اندازه فاصله بین مشرق و مغرب از گناهانم و اشتباهاتم دور گردان. خدایا مرا از گناهانم پاک گردان به همانگونه که جامۀ سفید از چرک و آلودگی تمیز و پاک گردانده می‌شود. خدایا مرا از گناهانم بشوی به همانگونه که جامه با آب و برف و تگرگ شسته می‌شود». منظور این است که تو هرگاه یکی از دعاهای استفتاح را خواندید بدانید که داری چه می‌گویی و معنای آن را بفهمی و فقط یک عادتی نباشد بدون اینکه معنای آن را بفهمی.
۲- به خدا پناه بردن از شر شیطان، خداوند می‌فرماید: ﴿فَإِذَا قَرَأۡتَ ٱلۡقُرۡءَانَ فَٱسۡتَعِذۡ بِٱللَّهِ مِنَ ٱلشَّيۡطَٰنِ ٱلرَّجِيمِ ٩٨﴾ [النحل: ٩۸].
«پس هنگامیکه خواستی قرآن بخوانی از وسوسه‌های شیطان مطرود به خدا پناه ببر».
و فرموده:
﴿وَإِمَّا يَنزَغَنَّكَ مِنَ ٱلشَّيۡطَٰنِ نَزۡغٞ فَٱسۡتَعِذۡ بِٱللَّهِۚ إِنَّهُۥ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ٢٠٠﴾ [الأعراف: ۲۰۰]. «و هرگاه وسوسه‌ای از شیطان به تو رسد، به خدا پناه بر، او شنونده و داناست».
«أعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرجیم». «پناه می‌گیرم به تو ای پروردگارا از شر شیطانی که از رحمت تو دور شده است».
استعاذه: یعنی گفتن أعوذ بالله سه تا صیغه دارد که عبارتند از:
أ- «أعُوذُ بِک مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیم».
ب- «أعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیم مِنْ نَفْخِهِ ونَفْثِهِ وَهَمْزِهِ».
ت- «أَللّهُمَّ إنّي أَعُوذُ بِکَ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیم، مِنْ نَفْخِهِ ونَفْثِهِ وَهَمْزِهِ».
۳- گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم».
۴- گفتن آمین بعد از ﴿وَلَا ٱلضَّآلِّينَ﴾
۵- قرائت سوره‌ای یا چند آیه از قرآن بعد از سوره فاتحه.
۶- با صدای بلند خواندن در جای خود، و با صدای آهسته خواندن در جای خود.
٧- گفتن: «سبحان ربي العظیم» و «سبحان ربي الأعلی» بیشتر از یک بار در رکوع و سجده.
۸ - طلب مغفرت نمودن در میان دو سجده بیشتر از یک بار.
٩ - گفتن «مِلْءَ السّمواتِ والأَرضِ» بعد از حمد خداوند در اعتدال در رکوع.
۱۰- پناه گرفتن به خدا در تشهد آخر که عبارت است از: «أَعُوذُ باللهِ مِنْ عَذابِ جَهنّم، ومِنْ عذابِ القَبْرِ، وَمِنْ فِتْنَةِ الـمحیا والـممات، ومن فتنة الـمسیح الدّجال».
«بار الها من به تو از عذاب دوزخ و از عذاب قبر و از فتنه‌های زندگی و مرگ و از بدی فتنه دجال پناه می‌برم».
برخی از اهل علم گفتن این دعا را واجب دانسته‌اند امام احمد/ گفته کسی که از خدا به این چهار چیز پناه نبرد در نماز باید نمازش را اعاده نماید.
[۶] در این مسأله بین علماء اختلاف وجود دارد، و هر کدام انجام داد إن شاء الله خوب است.
واجب است در هنگام نماز به جای سجده نگاه کرد بدلیل فعل پیامبرص «إذا صلی طَأْطَأَ رَأسَهُ وَرَمی ببصره نحو الأرض». «هرگاه که پیامبرص نماز می‌خواند سرش را پایین می‌آورد رو به زمین نگاه می‌کرد». [به روایت ابو داود] و فرمود: «مَا بَالُ أَقْوَامٍ يَرْفَعُونَ أَبْصَارَهُمْ إِلَى السَّمَاءِ فِي صَلَاتِهِمْ لَيَنْتَهُنَّ عَنْ ذَلِكَ أَوْ لَتُخْطَفَنَّ أَبْصَارُهُمْ».
«چرا بعضى از مردم، در نماز، به طرف آسمان، نگاه می‌کنند، یا از این کار خود دست بکشند، یا اینکه چشمان آن‌ها ربوده می‌شود». [به روایت امام بخاری].
سواک سنتی است از جانب پیامبرص که فرموده: «لَوْلاَ أَنْ أَشُقَّ عَلَى أُمَّتِى - أَوْ عَلَى النَّاسِ - لأَمَرْتُهُمْ بِالسِّوَاكِ قبل كُلِّ صَلاَةٍ». «اگر بر امت من، یا بر مردم مشقت نمی‌بود به آن‌ها امر می‌کردم که قبل از هر نمازی سواک بزنند». [متفق علیه].
و پیامبرص فرموده: «السِّوَاكُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ». «سواک پاک‌کننده دهان و سبب رضایت پروردگار است». [به روایت نسائی و ابن خزیمه].
برادر مسلمان بر داخل شدن صف اول حریص باش تا مشمول درود خداوند و فرشتگان شوی. پیامبرص فرموده: «إنَّ الله وملائکته یصلون علی الصّفِ الأول». «خداوند و فرشتگان درود می‌فرستند بر اهل صف اول». [به روایت ابوداود و به اسناد حسن].
پیامبرص فرموده: «لَوْ يَعْلَمُ النَّاسُ مَا فِي النِّدَاءِ وَالصَّفِّ الْأَوَّلِ ثُمَّ لَمْ يَجِدُوا إِلَّا أَنْ يَسْتَهِمُوا عَلَيْهِ لَاسْتَهَمُوا». «اگر مردم می‌دانستند چه خیری در اذان و صف اول نهفته است، سپس چاره‌ای نداشتند بجز قرعه‌کشی برای آن، قرعه‌کشی می‌کردند».
پیامبرص فرموده: «خَيْرُ صُفُوفِ الرِّجَالِ أَوَّلُهَا وَشَرُّهَا آخِرُهَا وَخَيْرُ صُفُوفِ النِّسَاءِ آخِرُهَا وَشَرُّهَا أَوَّلُهَا».
«بهترین صف مردان صف اول، و بدترین آن صف آخر است، و بهترین صف زنان آخرین، و بدترین آن اولین صف است». [به روایت امام مسلم].
به نقل از شیخ و عالم بزرگوار محمد بن صالح العثیمین
سؤال: هرگاه نمازگزار قبل از اتمام نماز فراموش کرد و سلام داد؟
جواب: اگر بعد از گذشت زمان زیادی بخاطر آورد که اشتباه کرده باید از نو نمازش را بخواند، اما اگر بعد از گذشت زمان کمی بیاد آورد، مثلاً بعد از گذشت پنج دقیقه بیاد آورد، نمازش را تکمیل می‌کند و سلام می‌دهد. برای سهوی که انجام داده بعد از سلام دادن دو تا سجده می‌برد، و برای بار دوم سلام می‌دهد.
سؤال: هرگاه نمازگزار در نمازش رکوعی یا سجده یا نشستن زیادی انجام دهد؟
جواب: اگر بعد از فراغت از آن زیاده بخاطر آورد چاره‌ای ندارد بجز سجده سهو.
و اگر در اثنای انجام آن زیادی بخاطر آورد واجب است از آن زیادی دست بکشد.
بعد از سلام دادن بار دیگر برای آن اشتباه سجده می‌کند.
سؤال: هرگاه نمازگزار بجز تکبیر احرام اشتباهی، رکنی را ترک نمود؟
جواب: اگر در رکعت بعدی به محل رکن متروکه رسید رکعت قبلی باطل و رکعت بعدی بجای آن محسوب می‌شود، و اگر در رکعت بعدی به محل رکن متروکه نرسید واجب است به محل رکن متروک رجوع کند، و رکن متروک و آنچه را به دنبال آن می‌آید انجام دهد.
در هر دو حالت بر او واجب است که بعد از سلام دادن برای سهوی که کرده سجده ببرد.
سؤال: هرگاه نمازگزار شک کرد که آیا دو رکعت خواند یا سه رکعت؟
جواب: این از دو حالت خارج نیست، حالت اول: اینکه یکی از این دو حالت در نزد وی راجح‌تر است در این صورت به راجح عمل می‌کند، نمازش را کامل می‌نماید و سپس سلام می‌دهد. حالت دوم: هیچکدام از دو حالت راجح نیستند در این وقت کار خود را بر یقین بنا می‌کند و روی کمترین رکعاتی که خوانده حساب می‌کند، و نماز را به اتمام می‌رساند. برای حالت اول پس از سلام دادن سجدۀ سهو می‌برد، و برای حالت دوم پیش از سلام سجدۀ سهو می‌برد.
سؤال: هرگاه نمازگزار تشهد اول را ترک نمود؟
جواب: در اینجا سه حالت وجود دارد:
۱- اگر فراموش کرد که تشهد بخواند تا اینکه کاملاً بلند شد در این صورت نباید برای خواندن تشهد برگردد و نماز را ادامه دهد.
۲- اگر بعد از بلند شدن و پیش از اینکه کاملاً بلند شود بخاطر آورد، برمی‌گردد و تشهد را می‌خواند و نماز خود را تکمیل می‌کند.
۳- اگر بیاد آورد پیش از اینکه زانوهایش از ران‌ها فاصله بگیرند در این صورت می‌نشیند و تشهد خود را می‌خواند و نمازش را تکمیل می‌کند و نیازی به سجده سهو نیست زیرا نه زیاده و نه نقصی از او سر نزده است.
اما برای حالت اول پیش از سلام سجده سهو می‌برد.
از پیامبرص ثابت شده که هرگاه از نماز فرض فارغ می‌شد و سلام می‌داد سه بار از خداوند طلب مغفرت می‌کرد و می‌فرمود: «أستغفر الله» و می‌فرمود: «اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلاَمُ وَمِنْكَ السَّلاَمُ، تَبَارَكْتَ يَا ذَا الْجَلاَلِ وَالإِكْرَامِ» بدون کلمه «تعالیت» عالم و شیخ بزرگوار عبدالعزیزبن باز/ می‌گوید کلمه «تعالیت» اضافه شده است در اصل وجود ندارد.
سپس می‌فرمود: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَىْءٍ قَدِيرٌ لاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَلاَ نَعْبُدُ إِلاَّ إِيَّاهُ لَهُ النِّعْمَةُ وَلَهُ الْفَضْلُ وَلَهُ الثَّنَاءُ الْحَسَنُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ». سپس ۳۳ بار «سبحان الله» و ۳۳ بار «الحمدلله» و ۳۳ بار «الله اکبر» که مجموعاً ٩٩ بار می‌شود و برای صدمین بار می‌فرمود: «لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ». سپس آیه الکرسی می‌خواند. سپس ﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ﴾ و ﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلۡفَلَقِ﴾ و ﴿قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ﴾ را پس از هر نمازی می‌خواند، و سنت است که این سوره‌ها هر یک سه بار بعد از نماز صبح و مغرب قرائت شوند بدلیل وارد شدن حدیث صحیح از پیامبرص در این مورد. و همچنین مستحب است بعد از اذکار مذکور پس از نماز صبح و مغرب ده بار بگوید: «لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ». بدلیل وارد شدن حدیث در این مورد از پیامبرص.
و اگر امام جماعت بود رو به مردم می‌کند بعد از سه بار استغفار و گفتن: «اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلاَمُ وَمِنْكَ السَّلاَمُ، تَبَارَكْتَ يَا ذَا الْجَلاَلِ وَالإِكْرَامِ» اذکار مذکوره را می‌خواند چنانکه احادیث فراوانی در این مورد از پیامبرص وارد شده‌اند، از جمله حدیث ام‌المؤمنین عائشهل در صحیح مسلم.
همگی این اذکار مستحب هستند. [کتاب تحفة الأخیار: تألیف عالم بزرگوار عبدالعزیزبن باز/].
پیامبرص فرموده: «مَنْ غَدَا إِلَى الْمَسْجِدِ أَوْ رَاحَ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُ فِى الْجَنَّةِ نُزُلاً كُلَّمَا غَدَا أَوْ رَاحَ». [متفق علیه].
هرکس به مسجد رفت و آمد کند، خداوند براى هر رفت و برگشت او، ضیافتی در بهشت تدارک می‌بیند.
و پیامبرص فرموده: «مَنْ تَطَهَّرَ في بَيْتِهِ، ثُمَّ مَضَى إلى بَيْتٍ مِنْ بُيُوتِ اللَّهِ، لِيَقْضِي فَرِيضَةً مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ، كَانَتْ خُطُواتُهُ، إحْدَاهَا تَحُطُّ خَطِيئَةً، وَالأُخْرَى تَرْفَعُ دَرَجَةً».
«کسی که در خانه خود وضو بگیرد سپس برای انجام فریضه‌ای از فرائض خداوند به خانه‌ای از خانه‌های خدا برود هر دو قدمی که بر می‌دارد یکی از خطاهای او را پاک می‌کند و دیگری درجات وی را بلند می‌کند». [روایت امام مسلم].
و پیامبرص فرموده: «صَلاَةُ الرَّجُلِ فِى الْجَمَاعَةِ تُضَعَّفُ عَلَى صَلاَتِهِ فِى بَيْتِهِ وَفِى سُوقِهِ خَمْسًا وَعِشْرِينَ ضِعْفًا، وَذَلِكَ أَنَّهُ إِذَا تَوَضَّأَ فَأَحْسَنَ الْوُضُوءَ، ثُمَّ خَرَجَ إِلَى الْمَسْجِدِ لاَ يُخْرِجُهُ إِلاَّ الصَّلاَةُ ، لَمْ يَخْطُ خَطْوَةً إِلاَّ رُفِعَتْ لَهُ بِهَا دَرَجَةٌ ، وَحُطَّ عَنْهُ بِهَا خَطِيئَةٌ ، فَإِذَا صَلَّى لَمْ تَزَلِ الْمَلاَئِكَةُ تُصَلِّى عَلَيْهِ مَا دَامَ فِى مُصَلاَّهُ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَيْهِ ، اللَّهُمَّ ارْحَمْهُ . وَلاَ يَزَالُ أَحَدُكُمْ فِى صَلاَةٍ مَا انْتَظَرَ الصَّلاَةَ ».
«نماز شخص به جماعت بیست و پنج درجه از نمازی که در خانه یا بازار می‌خواند فضیلت بیشتری دارد -و در روایتی آمده بیست و هفت درجه فضیلت بیشتر دارد- به این صورت که اگر به خوبی وضو گرفت و سپس به قصد نماز رو به مسجد رفت، هر قدمی که برمی‌دارد گناهی از او پاک می‌شود، و درجه‌ای به او اضافه می‌شود، هرگاه نمازش را تمام کرد، بر دوام فرشتگان بر او درود می‌فرستند مادامیکه در جای خود تکان نخورد، فرشتگان می‌گویند: خداوندا بر او درود بفرست، خداوندا به او رحم کن،. و همچنان در نماز قرار دارد مادامیکه منتظر نماز دیگری باشد».
در روایت دیگری آمده که ملائکه می‌گویند: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لَهُ اللَّهُمَّ تُبْ عَلَيْهِ مَا لَمْ يُؤْذِ فِيهِ ومَا لَمْ يُحْدِثْ فِيهِ».
«پروردگارا او را بیامرز، پروردگار توبۀ او را بپذیر مادامی که وضوی وی باطل نشود». [به روایت امام بخاری و مسلم].
و پیامبرص فرموده: «إِنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ أَجْرًا فِى الصَّلاَةِ أَبْعَدُهُمْ إِلَيْهَا مَمْشًى».
«بزرگ‌ترین اجر و پاداش نماز براى مردمى است که از راه دورتر به نماز می‌آیند».
و پیامبرص فرموده: «أَلاَ أَدُلُّكُمْ عَلَى مَا يَمْحُو اللَّهُ بِهِ الْخَطَايَا وَيَرْفَعُ بِهِ الدَّرَجَاتِ. قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ: إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ عَلَى الْمَكَارِهِ وَكَثْرَةُ الْخُطَا إِلَى الْمَسَاجِدِ وَانْتِظَارُ الصَّلاَةِ بَعْدَ الصَّلاَةِ فَذَلِكُمُ الرِّبَاطُ».
«آیا شما را راهنمایی نکنم برای انجام دادن کاری که گناهان شما را پاک و درجات شما را بلند کند؟. عرض کردند آری ای پیامبر خدا، فرمود: وضو را کامل گرفتن در شدت سرما و کراهت داشتن به تکمیل کردن آن، و برداشتن قدم‌های زیاد رو به مساجد و رفتن به مساجد، و انتظار نماز پس از نماز، این است آن چیزی که شایسته است به آن دلبند باشید و نفس خود را به آن ربط دهید».
احادیث در این مورد بسیار زیاد هستند. برادر بزرگوار خود را از این پاداش‌های فراوان محروم مکن و به تو توصیه می‌شود که به آرامی، وقار و سنگینی قدم‌های زیادی بسوی مساجد برداری.
مستحب است دعای خروج از منزل را بخواند که عبارت است از: «بِسمِّ الله آمَنْتُ بالله، اعْتَصَمْتُ بالله، تَوَکَّلْتُ علی الله، وَلاَ حَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ إلاَّ بالله، اللهم إنِّي أَعوذُ بِكَ أَنْ أَضِلَّ أَوْ أُضَلَّ، أو أَزِلَّ أو أُزَلَّ، أو أَظِلمَ أو أُظْلَمَ، أو أَجْهَلَ أو یُجْهَلَ عَلَيَّ». «پروردگارا! من به تو پناه مى برم از اینکه خودم گمراه شوم، یا بوسیله ى دیگرى گمراه شوم، و یا اینکه بلغزم، یا لغزیده شوم، یا ستم کنم، یا مورد ستم قرار گیرم، یا دچار جهالت شوم، یا با من به جهالت رفتار شود».
«اللَّهُمَّ اجْعَلْ فِى قَلْبِى نُورًا وَفِى لِسَانِى نُورًا وَاجْعَلْ فِى سَمْعِى نُورًا وَاجْعَلْ فِى بَصَرِى نُورًا وَاجْعَلْ مِنْ خَلْفِى نُورًا وَمِنْ أَمَامِى نُورًا وَاجْعَلْ مِنْ فَوْقِى نُورًا وَمِنْ تَحْتِى نُورًا. اللَّهُمَّ أَعْطِنِى نُورًا».
«الهى! در قلب، زبان، گوش و چشم من نور قرار ده، و بالا، و پایین، راست، چپ، مقابل، پشت و درون مرا منوّر گردان، و نور را براى من بیفزاى، و بزرگ گردان، و مرا نورى عطا فرما، و در عصب، گوشت، خون، مو و پوست من نورى قرار ده». [به روایت امام بخاری].
سپس دعای وارد شدن به مسجد را می‌خواند که عبارت است از: «بسم الله والصلاة والسلام علی رسول الله، اللهم افتح لي أبواب رحمتك».
«بنام پروردگار درود و سلام بر روان پاک رسول الله، بار الها درهای رحمتت را بر روی من بگشای. هنگام خروج از مسجد می‌گوید: اللهم أفتح لي أبواب فضلك».
«بار الها درهای فضل و نیکت را بر روی من بگشای». باید این دعاها را با قلب حاضر بخواند و یقین داشته باشد که مستجاب می‌شوند.
مستحب است که نمازگزار ستره را برای خود قرار دهد و رو به آن نماز بخواند. پیامبرص فرموده: «لاَ تُصَلُّوا إِلاَّ إِلَى سُتْرَةٍ ، وَلاَ تَدَعْ أَحَدًا يَمُرُّ بَيْنَ يَدَيْكَ ، فَإِنْ أَبَى فَقَاتِلْهُ ، فَإِنَّ مَعَهُ الْقَرِينَ».
«بدون ستره نماز نخوان، و نگذار هیچ کس در جلوت رد شود، اگر اصرار ورزید با او بجنگ، زیرا او شیطان به همراه دارد». [به روایت ابن خزیمه].
باز در این مورد پیامبرص فرموده: «إِذَا صَلَّى أَحَدُكُمْ بالسترة فَلْيَدْنُ مِنْهَا لكي لاَ يَقْطَعُ الشَّيْطَانُ عَلَيْهِ صَلاَتَهُ». «هرگاه یکی از شما رو به ستره نماز خواند باید خود را به آن نزدیک کند تا اینکه شیطان نماز او را قطع نکند». [به روایت امام مسلم] اگر چیزی را برای ستره نیافت در جلو خود خطی بکشد برای ستره [۸].
برادر مسلمان بپرهیز از اینکه در جلو نمازگزار عبور کنی. پیامبرص فرموده: «لَوْ يَعْلَمُ الْمَارُّ بَيْنَ يَدَىِ الْمُصَلِّى مَاذَا عَلَيْهِ لَكَانَ أَنْ يَقِفَ أَرْبَعِينَ خَيْرًا لَهُ مِنْ أَنْ يَمُرَّ بَيْنَ يَدَيْهِ».
«اگر می‌دانست کسی که در جلو نمازگزار عبور می‌کند که چه جرمی دارد، چهل ماه یا چهل سال می‌ایستاد بهتر بود برای وی از اینکه در جلو نمازگزار عبور کند».
راوی حدیث می‌گوید نمی‌دانم که آیا پیامبرص فرمود چهل سال یا چهل ماه. [متفق علیه].
[٧] ستره به دیوار یا ستون یا چوب یا هر چیز دیگری که نزدیک به محل سجده نمازگزار باشد و میان او و عابرین حائل و مانع گردد، اطلاق می‌شود. [۸] دلیل وارده بر خط کشیدن برای ستره در نماز ضعیف است.
در احادیث آمده که روز جمعه بهترین روزهای هفته است. از ابی هریرهس روایت شده که رسول اللهص فرمود: «خَيْرُ يَوْمٍ طَلَعَتْ فِيهِ الشَّمْسُ يَوْمُ الْجُمُعَةِ فِيهِ خُلِقَ آدَمُ وَفِيهِ أُهْبِطَ وَفِيهِ تِيبَ عَلَيْهِ وَفِيهِ قُبِضَ وَفِيهِ تَقُومُ السَّاعَةُ».
«بهترین روزی که خورشید در آن طلوع کرده روز جمعه است، در روز جمعه آدم÷ خلق شده، و در روز جمعه وارد بهشت شد، و در روز جمعه بود از بهشت بیرون شد، و در روز جمعه قیامت برپا می‌شود». [به روایت مسلم، ابوداود نسائی و ترمذی].
نماز جمعه و حضور برای شنیدن خطبه بر هر فرد مسلمانی واجب است، اگر کسی رکعت اول را همراه امام نخواند پس از سلام امام برمی‌خیزد و آن را می‌خواند، اما اگر در تشهد به امام رسید و نتوانست هیچکدام از دو رکعت را همراه امام بخواند باید چهار رکعت ظهر را تمام کند [٩].
[٩] هر چند که نیت دو رکعت نماز جمعه را داشته (مترجم).
رسول اللهص فرموده: «مَنْ غَسَّلَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ، وَاغْتَسَلَ، ثُمَّ بَكَّرَ وَابْتَكَرَ وَمَشَى، وَلَمْ يَرْكَبْ وَدَنَا مِنَ الإِمَامِ وَأَنْصَتَ وَاسْتَمَعَ وَلَمْ يَلْغُ كَانَ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ يخْطُوهَا مِنْ بَيْتِهِ إِلَى الْمَسْجِدِ عمل سَنَةٍ سَنَة أجر صِيَامُهَا وَقِيَامُهَا». [روایت از بخاری، وأئمه أربعه].
«کسی که در روز جمعه غسل کند و خود را بشوید سپس در اولین فرصت با پیاده و بدون سواری به مسجد برود و در نزدیک امام ساکت بنشیند و به او گوش فرا دهد و لغو نکند، -یعنی کاری انجام ندهد که اجر نمازش را کم کند- بخاطر هر قدمی که از خانه رو به مسجد برداشته اجر و پاداش روزه و قیام یک سال تمام برای او حساب می‌شود».
۱- دعا کردن بسیار، زیرا در روز جمعه ساعتی هست که در آن دعا مستجاب می‌شود و آن آخرین وقت روز جمعه است.
۲- درود فرستادن بسیار بر رسول اللهص.
۳- غسل نمودن و استفاده از بوی خوش و زود به مسجد رفتن.
۴- خواندن سوره کهف.
۱- بازی با سنگ‌ریزه و تسبیح جائز نیست.
۲- سخن گفتن جائز نیست بلکه حرام است.
۳- گام برداشتن بر روی مردم برای رسیدن به صف اول جائز نمی‌باشد مگر در حالت ضرورت.
نمازهایی که دارای سبب هستند عبارتند از:
۱- نماز عیدین، ۲- نماز استخاره (طلب خیر)، ۳- نماز تحیت المسجد، ۴- نماز کسوف و خسوف (خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتگی)، ۵- نماز استسقاء (طلب باران).
نماز عیدین در سال اول هجری پایه‌گذاری شده. نماز عیدین سنت مؤکده میباشد و رسول اللهص بر آن مواظبت کرده و به مردان و زنان دستور داده تا آن را انجام دهند.
درمیان علما در مورد حکم نماز عیدین اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی گفته‌اند واجب، و برخی گفته‌اند سنت مؤکده میباشد، و مستحب است که مصلای ویژه داشته باشد.
اگر عذری وجود داشته باشد مانند باران و ترس جائز است که در مسجد خوانده شود. رسول اللهص یک بار در مسجد النبی بخاطر بارش باران نماز عید را خوانده است.
مستحب است غسل کردن، پوشیدن لباس زیبا و استفاده از بوی خوش برای روز عید.
و همچنین مستحب است در عید فطر پیش از خروج به مصلی چند دانه خرما میل کند، سه دانه، یا پنج دانه یا هفت دانه، بصورت تاک.
اما در عید قربان پیش از نماز چیزی نخورد بلکه بهتر آن است پس نماز از ذبیحه و گوشت قربانی خود مصرف کند، و مستحب است با پیاده به مصلى برود، و مسیر برگشت از مصلی را عوض نماید.
اما وقت نماز عید هنگامی شروع می‌شود که آفتاب به اندازۀ سه متر بلند شده باشد.
چگونگی نماز عید
نماز عید دو رکعت میباشد و سنت است نمازگزار پس از تکبیر احرام و قبل از قرائت سوره فاتحه هفت بار تکبیر بگوید، و به هنگام هر تکبیر دستان خود را تا مقابل شانه‌ها بلند کند، و در رکعت دوم پنج بار تکبیر می‌گوید. بعد از اتمام نماز امام (رو به نمازگزاران) خطبه می‌خواند. ابتداء در خطبۀ اول نه بار تکبیر می‌گوید، و در خطبه دوم هفت بار، سپس خطبه را بحمد و ثنای خداوند شروع می‌کند، و مردم را در مسائل دینی راهنمایی می‌کند، و به آن‌ها می‌آموزد که در روزهای عید باید بیشتر درود بر رسول اللهص بفرستند، و خداوند را بیشتر یاد کنند، و به نیازمندان کمک کنند، و صله رحم را بجای آورند، و از دوستان خود دیدن نمایند.
سبب نماز استخاره: کسی که می‌خواهد کاری را انجام دهد یا اینکه در انجام کاری متردد است از پروردگار خود طلب خیر می‌نماید.
حکم نماز استخاره: نماز استخاره مستحب است.
چگونگی نماز استخاره:
دو رکعت نماز سنت را می‌خواند در هر موقعی باشد شب یا روز فرقی نمی‌کند.
سوره فاتحه را قرائت می‌کند و پس از سورۀ فاتحه هر اندازه که توانست قرآن می‌خواند پس از اتمام نماز حمد و ستایش خداوند را بجای می‌آورد و درود بر روان پاک رسول اللهص می‌فرستد این دعا را می‌خواند: «اللَّهُمَّ إِنِّيْ أَسْتَخِيْرُكَ بِعِلْمِكَ، وَأَسْتَقْدِرُكَ بِقُدْرَتِكَ، وَأَسْأَلُكَ مِنْ فَضْلِكَ الْعَظِيْمِ، فَإِنَّكَ تَقْدِرُ وَلاَ أَقْدِرُ، وَتَعْلَمُ وَلاَ أَعْلَمُ، وَأَنْتَ عَلاَّمُ الْغُيُوْبِ، اللَّهُمَّ إِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَـذَا الأَمْرَ -وَيُسَمِّيْ حَاجَتَـهُ- خَيْرٌ لِيْ فِيْ دِيْنِـيْ وَمَعَاشِيْ وَعَاقِبَـةِ أَمْرِيْ -أَوْ قَالَ: عَاجِلِهِ وَآجِلِهِ- فَاقْدِرْهُ لِيْ وَيَسِّرْهُ لِيْ ثُمَّ بَارِكْ لِيْ فِيْهِ، وَإِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا الأَمْرَ شَرٌّ لِيْ فِيْ دِيْنِيْ وَمَعَاشِيْ وَعَاقِبَةِ أَمْرِيْ -أَوْ قَـالَ: عَاجِلِهِِ وَآجِلِهِ- فَاصْرِفْهُ عَنِّيْ وَاصْرِفْنِيْ عَنْهُ وَاقْدِرْ لِيْ الْخَيْرَ حَيْثُ كَانَ، ثُمَّ أَرْضِنِيْ بِهِ».
«اى الله! به وسیله علمت از تو طلب خیر می‌کنم، و بوسیلۀ قدرتت از تو توانایى می‌خواهم، از تو فضل بسیارت را مسألت می‌نمایم، زیرا تو توانایى و من ناتوان، و تو می‌دانى و من نمی‌دانم، و تو دانندۀ امور پنهان هستى. الهى! اگر در علم تو این کار -حاجت خود را نام می‌برد- باعث خیر من در دین و آخرت است -یا می‌گوید: در حال و آیندۀ کارم- آن را برایم مقدور و آسان بگردان، و در آن برکت عنایت فرما، و چنانچه در علم تو این کار برایم در دنیا و آخرت باعث بدى است -یا می‌گوید: در حال و آینده کارم- پس آن را از من، و مرا از آن، منصرف بگردان، و خیر را براى من هر کجا که هست مقدّر نما، و آنگاه مرا با آن خشنود بگردان».
هرگاه انسان مسلمان وارد مسجد شد خواه برای انجام فرض یا قرائت قرآن یا هر چیز دیگری واجب است که با وضو وارد شود و پیش از اینکه بنشیند دو رکعت نماز بخواند هرچند که در اوقات ممنوع وارد شود.
زیرا نماز تحیت المسجد دارای سبب است و نمازهایی که دارای سبب هستند اشکال ندارد که در اوقات ممنوعه خوانده شوند.
اگر کسی وارد مسجد شد و نخواست بنشیند بر او لازم نیست که نماز بخواند بدلیل این فرموده رسول اللهص: «إِذَا دَخَلَ أَحَدُكُمُ الْمَسْجِدَ فَلاَ يَجْلِسْ حَتَّى يُصَلِّىَ رَكْعَتَيْنِ». «هرگاه کسی از شما وارد مسجد شد نباید بنشیند تا اینکه دو رکعت نماز بخواند»، و همچنین دو رکعت نماز پس از طواف کعبۀ معظمه جزء نمازهایی است که دارای سبب هستند [۱۰].
[۱۰] یعنی: هر وقت که باشد خوانده می‌شود خواه اوقات ممنوعه باشد یا نه. (مترجم)
سبب این نماز: گرفتگی خورشید یا ماه یا برخی از آن‌ها است.
حکم این نماز: سنت مؤکده میباشد و برخی از علماء بدلیل فرموده پیامبرص که می‌فرماید «فافزعوا» یعنی بشتابید، آن را واجب دانسته‌اند.
چگونگی این نماز: بعد از تکبیر احرام سوره فاتحه را می‌خواند سپس با یک قرائت طولانی قرآن می‌خواند، سپس رکوع طولانی می‌برد، سپس از رکوع بلند می‌شود. دوباره سوره فاتحه را قرائت می‌کند، سپس با یک قرائت طولانی اما کمتر از قرائت قبلی قرآن می‌خواند، بعداً رکوعی کمتر از رکوع قبلی می‌برد، سپس بلند می‌شود دو تا سجده می‌برد و رکعت بعدی را هم به این صورت می‌خواند. پس از اتمام نماز رو به مردم می‌کند و خطبه را ایراد می‌نماید و در آن مردم را به تقوی توصیه می‌کند و آن‌ها را به انجام اوامر و پرهیز از محرمات امر می‌کند.
سبب این نماز: خشکسالی و انقطاع باران است.
حکم این نماز: سنت مؤکده میباشد.
چگونگی این نماز: امام دو رکعت نماز می‌خواند در رکعت اول هفت بار تکبیر می‌گوید، و در رکعت دوم پنج بار تکبیر می‌گوید و نماز را به صورت جهری و با صدای بلند می‌خواند. پس از فاتحه در رکعت اول سوره (أعلی) را می‌خواند، و در رکعت دوم سوره (غاشیه) را می‌خواند. سپس شروع به خواندن خطبه می‌نماید در ابتدای خطبه اول نه بار تکبیر، و در خطبه دوم هفت بار تکبیر می‌گوید. هرگاه که خطبه به پایان رسید نمازگزاران عباهای خود را وارونه و متحول می‌نمایند. یعنی طرف چپ را به راست و راست را به چپ تغییر می‌دهند و دستانشان را رو به آسمان بلند می‌کنند و متضرعانه دعا می‌کنند و از خداوند طلب باران می‌نمایند.
فضیلت نماز میت: از ابوهریرهس روایت شده که رسول اللهص فرموده: «مَنْ شَهِدَ الْجَنَازَةَ حَتَّى يُصَلَّى عَلَيْهَا فَلَهُ قِيرَاطٌ وَمَنْ شَهِدَهَا حَتَّى تُدْفَنَ فَلَهُ قِيرَاطَانِ». عرض شد ای رسول خدا منظور از قیراطان چیست؟ فرمود: «مِثْلُ الْجَبَلَيْنِ الْعَظِيمَيْنِ». «هر کسی حاضر بر سر جنازه‌ای باشد تا اینکه نماز بر او خوانده شود، یک قیراط خیر به او می‌رسد، و هر کس آن را همراهی کند تا اینکه به خاک سپرده شود، دو قیراط خیر به او می‌رسد یعنی به اندازه دو کوه بزرگ خیر به او می‌رسد».
حکم نماز میت: نماز بر میت مسلمان فرض کفایه میباشد، یعنی اگر کسی آن را انجام دهد تکلیف از دیگران ساقط می‌شود. انجام آن برای دیگران سنت میباشد، و اگر همگی آن را ترک کنند، گناهکار می‌شوند.
شروط نماز میت: شرط صحت نماز بر میت چنین است: ۱- نیت، ۲- رو به قبله نمودن، ۳- پوشیدن عورت، ۴- طهارت نمازگزار و میت، ۵- پرهیز از نجاست، ۶.ـ مسلمان بودن میت و نمازگزار، ٧- حضور جنازه اگر در منطقه باشد.
ارکان نماز میت: نماز میت دارای هفت رکن میباشد که عبارتند از:
۱- قیام، برای کسی که قادر به آن باشد، ۲- تکبیرات چهارگانه، ۳- قرائت فاتحه، ۴- درود فرستادن بر پیامبرص، ۵- دعا برای میت. ۶- ترتیب، ٧- سلام دادن.
سنت‌های نماز میت: ۱- بلند کردن دست‌ها تا مقابل شانه‌ها همراه هر تکبیر، در این مورد در میان علماء اختلاف‌نظر وجود دارد زیرا از رسول اللهص وارد نشده که آیا همراه هر تکبیر دستان مبارکش بلند کرده یا نه، ۲- گفتن أعوذ بالله من الشیطان الرجیم، ۳- دعا برای خود و مسلمانان، ۴. دست راست را روی دست چپ بگذارد و روی سینه قرار دهد، ۵- سلام دادن بطرف راست.
چگونگی نماز میت: امام یا منفرد در مقابل سر مرد، و وسط زن قرار می‌گیرند، و مأمومین در پشت سر امام قرار می‌گیرند، و سنت است سه صف را تشکیل دهند. شیخ ابن باز/ معتقد است که باید صف‌ها تکمیل شوند هرچند که به سه صف نرسند. سپس تکبیر احرام را می‌گوید و بعد از تکبیر أعوذ بالله می‌گوید. اما دعای استفتاح را نمی‌خواند و بسم‌الله و سوره فاتحه را قرائت می‌نماید. بعداً تکبیر دوم را می‌گوید و دستان خود را تا مقابل شانه‌ها بلند می‌کند، بر رسول اللهص درود می‌فرستد و می‌گوید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيْمَ وَعَلى آلِ إِبْرَاهِيْمَ، إِنَّكَ حَمِيْدٌ مَجِيْدٌ، اللَّهُمَّ بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إِبْرَاهِيْمَ وَعَلَى آلِ إِبْرَاهِيْمَ، إِنَّكَ حَمِيْدٌ مَجِيْدٌ».
«بار إلها! بر محمدص و آل محمد درود بفرست همچنان که بر ابراهیم ؛ و آل ابراهیم درود فرستادى، همانا تو ستوده و باعظمت هستى. بار الها! بر محمد و آل محمد برکت نازل فرما همچنان که بر ابراهیم، و آل ابراهیم برکت نازل کردى، همانا تو ستوده و باعظمت هستى».
سپس تکبیر می‌گوید و به دعاهای مأثور برای میت دعا می‌کند. برخی از دعاها عبارتند از: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِحَيِّنَا وَمَيِّتِنَا، وَشَاهِدِنَا، وَغَائِبِنَا وَصَغِيْرِنَا وَكَبِيْرِنَا، وَذَكَرِنَا وَأُنْثَانَا. اللَّهُمَّ مَنْ أَحْيَيْتَهُ مِنَّا فَأَحْيِهِ عَلَى اْلإِسْلاَمِ، وَمَنْ تَوَفَّيْتَهُ مِنَّا فَتَوَفَّهُ عَلَى اْلإِيْمَانِ. اللَّهُمَّ اغْفِرْ لَهُ وَارْحَمْهُ، وَعَافِهِ، وَاعْفُ عَنْهُ، وَأَكْرِمْ نُزُلَهُ، وَوَسِّعْ مُدْخَلَهُ، وَاغْسِلْهُ بِالْمَاءِ وَالثَّلْجِ وَالْبَرَدِ، وَنَقِّهِ مِنَ الْخَطَايَا كَمَا نَقَّيْتَ الثَّوْبَ الأَبْيَضَ مِنَ الدَّنَسِ، وَأَبْدِلْهُ دَاراً خَيْراً مِنْ دَارِهِ، وَأَهْلاً خَيْراً مِنْ أَهْلِهِ، وَزَوْجاً خَيْراً مِنْ زَوْجِهِ، وَأَدْخِلْهُ الجَنّةَ، وَأَعِذْهُ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ وَعَذَابِ النَّارِ وَأَفٍْسِحْ لَهُ فِي قَبْرِهِ وَنَوِّر لَهُ فِیهِ».
«الهى! زنده و مرده، حاضر و غایب، کوچک و بزرگ، مرد و زن ما را مورد آمرزش قرار دهد، یا الله! هرکسى را از میان ما زنده نگه می‌دارى بر اسلام زنده‌اش نگاه دار، و هرکسى را می‌رانى بر ایمان بمیران. بار الها! او را ببخش، و بر او رحم کن، و عافیت نصیبش بگردان، و از وى گذشت کن. الهى! میهمانى او را گرامى بدار، و قبرش را وسیع بگردان، و او را با آب و برف و تگرگ بشوى، و از گناهان، چنان پاکش بگردان که لباس سفید را از آلودگى، پاک و تمیز می‌گردانى. پروردگارا! به او خانه‌اى بهتر از خانه‌اش، و خانواده‌اى بهتر از خانواده‌اش، و همسرى بهتر از همسرش، عنایت بفرما، و او را وارد بهشت کن، و از عذاب قبر و دوزخ پناهش ده. و قبر او را وسیع و نورانی بفرما».
اگر میت مؤنث باشد می‌گوید: «اللهم اغفر لها» با ضمیر مؤنث در تمام دعا.
و اگر میت نوزاد باشد می‌گوید: «اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ فَرَطًا وَذُخْراً لِوَالِدَيْهِ، وَشَفِيْعاً مُجَاباً. اللَّهُمَّ ثَقِّلْ بِهِ مَوَازِيْنَهُمَا وَأَعْظِمْ بِهِ أُجُوْرَهُمَا، وَأَلْحِقْهُ بِصَالِحِ الْمُؤْمِنِيْنَ، وَاجْعَلْهُ فِيْ كَفَالَةِ إِبْرَاهِيْمَ، وَقِهِ بِرَحْمَتِكَ عَذَابَ الْجَحِيْمِ».
«خدایا! او را میزبان و ذخیره و شفاعت کننده‌اى که شفاعتش قبول شود براى پدر و مادرش قرار بده. خدایا! بوسیله‌ى او ترازوى حسنات پدر و مادرش را سنگین بگردان، و بر پاداش آن‌ها بیفزاى، و او را به مؤمنان نیکوکار ملحق بگردان، و در کفالت ابراهیم، قرار ده، و به رحمت خود از عذاب دوزخ حفظ کن».
برای بار چهارم تکبیر می‌گوید و لحظه‌ای مکث می‌کند به طرف راست سلام می‌دهد. و مستحب است خالصانه برای میت دعا کند.
اگر کسی در وسط نماز به امام اقتداء نمود و پیش از اینکه نماز را به اتمام برساند امام سلام داد او برای خودش نماز را ادامه می‌دهد و به اتمام می‌رساند، و اگر خواستند میت را بردارند او پشت سرهم بدون فاصله تکبیرات چهارگانه را می‌گوید و سلام می‌دهد. اگر کسی خواست بر میت نماز بخواند و میت دفن شده بود می‌تواند تا یک ماه بر روی قبر میت نماز بخواند بعد از گذشت یک ماه دیگر بر میت نماز خوانده نمی‌شود. والله أعلم.
حمد و ستایش تنها لایق ذات پروردگار است. درود و سلام بر بنده و فرستاده او محمدص و آل و یاران او باد. اما بعد:
این چند کلمات مختصر و کوتاهی است در مورد چگونگی نماز رسول اللهص به خواهران و برادران مسلمان خود تقدیم می‌دارم تا آن را مطالعه و در این زمینه رسول اللهص را سرمشق خود قرار دهند، که می‌فرماید: «صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي».
«نماز بخوانید همانطور که دیدید من نماز خواندم». [به روایت امام بخاری].
و اینک آن را به خواننده محترم تقدیم می‌دارم:
وضو کامل بگیرد: وضوی کامل آن است که خداوند در قرآن کریم به آن دستور فرموده و می‌فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا قُمۡتُمۡ إِلَى ٱلصَّلَوٰةِ فَٱغۡسِلُواْ وُجُوهَكُمۡ وَأَيۡدِيَكُمۡ إِلَى ٱلۡمَرَافِقِ وَٱمۡسَحُواْ بِرُءُوسِكُمۡ وَأَرۡجُلَكُمۡ إِلَى ٱلۡكَعۡبَيۡنِۚ وَإِن كُنتُمۡ جُنُبٗا فَٱطَّهَّرُواْۚ وَإِن كُنتُم مَّرۡضَىٰٓ أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوۡ جَآءَ أَحَدٞ مِّنكُم مِّنَ ٱلۡغَآئِطِ أَوۡ لَٰمَسۡتُمُ ٱلنِّسَآءَ فَلَمۡ تَجِدُواْ مَآءٗ فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدٗا طَيِّبٗا فَٱمۡسَحُواْ بِوُجُوهِكُمۡ وَأَيۡدِيكُم مِّنۡهُۚ مَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيَجۡعَلَ عَلَيۡكُم مِّنۡ حَرَجٖ وَلَٰكِن يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمۡ وَلِيُتِمَّ نِعۡمَتَهُۥ عَلَيۡكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ ٦﴾ [المائدة: ۶] [۱۱].
و پیامبرص می‌فرماید: «لاَ تُقْبَلُ صَلاَةٌ بِغَيْرِ طُهُورٍ وَلاَ صَدَقَةٌ مِنْ غُلُولٍ». «خداوند نماز بدون وضو را قبول نمی‌کند، و نیز صدقه را از مالی که از راه خیانت بدست آورده قبول نمی‌کند». و حدیثى که رسول اللهص براى کسى که در نماز کوتاهى کرده بود فرمود: «إذَا قُمْت إلَى الصَّلَاةِ فَأَسْبِغْ الْوُضُوءَ». «اگر براى نماز به پا خواستى، بطور کامل وضو بگیر».
۱- رو به قبله نمودن: نمازگزار هرجا که باشد باید تمام بدن خود را رو به قبله نماید و برای نمازی که می‌خواهد انجام دهد خواه فرض یا سنت باید نیت داشته باشد، و نیت بر زبان نیاورد زیرا نیت در قلب است، و به زبان آوردن آن مشروع نیست، بلکه بدعت میباشد، چون نه رسول اللهص و نه اصحاب کرامش به آن نطق ننموده‌اند، و مستحب است نمازگزار خواه امام باشد یا منفرد در مقابل ستره، نماز بخواند، زیرا رسول اللهص به آن دستور فرموده‌اند.
رو به قبله نمودن شرط صحت نماز میباشد، مگر در مسائلی که استثناء شده‌اند و آن در کتاب‌های فقهی بیان شده است.
۲- گفتن تکبیر: تکبیر احرام می‌گوید در حالیکه به سجدهگاه نگاه می‌کند می‌گوید (الله اکبر).
۳- هنگام تکبیر گفتن دستانش را تا مقابل شانه‌ها یا گوشها بلند می‌کند.
۴- گذاشتن دست روی سینه: دست راست را روی دست چپ و مچ می‌گذارد آنگاه روی سینه قرار می‌دهد. بدلیل حدیث وائل بن حُجْر و قبیصه بن هُلْب الطائی از پدرشب.
۵- خواندن دعای استفتاح: مستحب است که دعای استفتاح را بخواند که عبارت است از: «اللَّهُمَّ بَاعِدْ بَيْنِيْ وَبَيْنَ خَطَايَايَ كَمَا بَاعَدْتَ بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ، اللَّهُمَّ نَقِّنِيْ مِنْ خَطَايَايَ كَمَا يُنَقَّى الثَّوْبُ الأَبْيَضُ مِنَ الدَّنَسِ، اللَّهُمَّ اغْسِلْنِيْ مِنْ خَطَايَايَ بِالثَّلْجِ وَالْمَاِء وَالْبَرَدِ». «بار الها! بین من و خطاهاى من، همانند فاصله اى که بین مشرق و مغرب انداخته اى، فاصله بیانداز، و مرا از خطاهایم پاک ساز، همانند لباس سفیدى که از آلودگى پاک مى شود. بار الها! خطاهاى مرا با برف و آب و تگرگ بشوى». [متفق علیه].
و اگر خواست بجای آن می‌گوید: «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ وَبِحَمْدِكَ، وَتَبَارَكَ اسْمُكَ، وَتَعَالَى جَدُّكَ، وَلاَ إِلَهَ غَيْرُكَ». «بار الها! پاک و منزهى، و حمد از آنِ توست، و نامت با برکت است وقدرت و شکوه تو بسیار بالاست و هیچ معبودى بجز تو «بحق» وجود ندارد». [به روایت امام مسلم].
اشکالی ندارد اگر دعاهای استفتاح دیگری که از سنت وارد هستند بخواند و بهتر آن است که گاه‌گاه دعاهای دیگر را بخواند. سپس می‌گوید: «أعوذ بالله من الشیطان الرجیم ـ بسم‌الله الرحمن الرحیم» و سوره فاتحه را قرائت می‌کند. بدلیل فرموده رسول اللهص که می‌فرماید: «لا صَلاَةَ لِمَنْ لَم یَقْرَأ بفَاتحَة الکِتَاب». «نماز کسی که سورۀ فاتحه را نخواند جائز نمی‌باشد». و پس از «ولا الضالین» در نمازهایی که با صدای بلند خوانده می‌شود با صدای بلند، و در نمازهایی که با صدای پایین خوانده می‌شود با صدای پایین بگوید: «آمین» سپس هر اندازه که میسر است قرآن بخواند و بهتر آن است که در نمازهای ظهر و عصر و عشاء سوره‌های متوسط بخواند و در نماز فجر سوره‌های طولانی و در مغرب سوره‌های کوتاه بخواند و گاه‌گاه در نماز مغرب سوره‌های طولانی و متوسط را هم بخواند. چنانکه از رسول اللهص ثابت شده بهتر است نماز عصر کوتاه‌تر از نماز ظهر باشد.
۶- رکوع: تکبیر می‌گوید در حالیکه دستانش را تا مقابل شانه‌ها یا گوش‌هایش بلند کرده و به رکوع می‌رود. کمر و سرش را هموار می‌سازد، و دستانش را بر روی زانو قرار داده و ا نگشتانش را باز می‌گذارد. آرام می‌گیرد و می‌گوید: «سبحان ربي العظیم» «منزه است پروردگار بزرگوارم».
و بهتر است سه بار آن را تکرار کند و مستحب است به همراه آن این دعا را هم بخواند: «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَبِحَمْدِكَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِيْ». «پروردگارا! تو پاک و منزّهى، خدایا تو را ستایش مى نمایم، الهى، مرا ببخشاى».
٧- بلند شدن از رکوع: سرش را از رکوع بلند می‌کند، و دستانش را تا مقابل شانه‌ها یا گوش‌هایش بلند می‌کند می‌گوید: «سمع الله لـمن حمده» «خداوند حمد و ستایش کسی را که او را ستود شنید».
خواه امام باشد یا منفرد و در هنگام قیام می‌گوید: «مِلْءَ السَّمَوَاتِ، وَمِلْءَ الأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا، وَمِلْءَ مَا شِئْتَ مِنْ شَيْءٍ بَعْدُ».
«الهى! حمدى که آسمان‌ها و زمین و میان آن‌ها و هر چه تو بخواهى را پر کند، از آنِ تو است».
اگر بعد از آن این دعا را زیاد کند بهتر است: «أَهْلَ الثَّنَاءِ وَالْمَجْدِ، أَحَقُّ مَا قَالَ الْعَبْدُ، وَكُلُّنَا لَكَ عَبْدٌ اللَّهُمَّ لاَ مَانِعَ لِمَا أَعْطَيْتَ، وَلاَ مُعْطِيَ لِمَا مَنَعْتَ، وَلاَ يَنْفَعُ ذَا الْجَدِّ مِنْكَ الْجَدُّ».
«الهى! تو اهل ستایش و عظمت هستى. الهىّ تو شایسته ستایش بندگان هستى. همگى ما بندگانت هستیم، آن چه تو بفرمائى هیچ کس جلوى آن را نمی‌گیرد، و آنچه جلوى آن را بگیرى کسى قدرت ندارد آن را عطا نماید. الهى! صاحب ثروت، او را ثروتش از عذاب تو نجات نمى‌دهد و «تمامى شکوه» و ثروت از آنِ تو است».
زیرا در برخی از احادیث صحیح ثابت شده است که رسول اللهص هنگام بلند شدن از رکوع این دعاها را می‌خواند، باز هم اگر شخص نمازگزار مأموم باشد هنگام بلند شدن از رکوع می‌گوید «ربنا لك الحمد» و دعاهای مذکور را می‌خواند و مستحب است پس از اعتدال از رکوع دستایشان را روی سینه قرار دهند. همچنان که پس از تکبیر احرام دستان را روی سینه قرار می‌دادند. به دلایلی که از رسول اللهص ثابت شده است مانند حدیث وائل بن حجر و حدیث سهل بن سعدس.
۸- سجده: تکبیر می‌گوید و زانوهایش را پیش از دستانش به زمین می‌گذارد و سجده می‌کند، اگر ممکن نباشد زانوهایش را پیش از دستان به زمین بگذارد اشکالی ندارد که دستانش را به زمین بگذارد.
انگشتان دست و پایش را رو به قبله می‌نماید. انگشتان دست را بهم می‌چسباند و روی اعضای هفتگانه قرار می‌گیرد. اعضای هفتگانه از این قرارند:
۱- پیشانی همراه بینی، ۲و ۳- دو دست، ۴ و ۵- دو زانو، ۶ و ٧- انگشتان هر دو پا. سپس می‌گوید: «سبحان ربي الأعلی». «منزه است پروردگار بلندمرتبه‌ام».
سه بار یا بیشتر آن را تکرار می‌نماید و مستحب است به همراه آن این دعا را هم بخواند: «سُبْحَانَكَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا وَبِحَمْدِكَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِيْ». «پروردگارا! تو پاک و منزّهى، خدایا تو را ستایش مى نمایم، الهى، مرا ببخشاى».
بهتر است در سجده بسیار دعا کند.
رسول اللهص می‌فرماید: «فَأَمَّا الرُّكُوعُ فَعَظِّمُوا فِيهِ الرَّبَّ وَأَمَّا السُّجُودُ فَاجْتَهِدُوا فِى الدُّعَاءِ فَقَمِنٌ أَنْ يُسْتَجَابَ لَكُمْ». «اما در رکوع پروردگار را به بزرگی یاد کنید، و اما در سجده تلاش کنید که بسیار دعا کنید، زیرا شایسته است که دعا مستجاب شود». (به روایت از امام مسلم).
و در حدیث دیگر آمده که رسول اللهص می‌فرماید: «أَقْرَبُ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ مِنْ رَبِّهِ وَهُوَ سَاجِدٌ فَأَكْثِرُوا الدُّعَاءَ». «به هنگام سجده بنده از همه جا به خداوند نزدیک‌تر است، پس در سجده به کثرت دعا کنید». [به روایت امام مسلم].
و در سجده خیر دنیا و آخرت را برای خود و مسلمانان مسئلت نمایید خواه نماز فرض باشد یا نقل.
بازوها و آرنج‌هایش را به پهلو و شکمش را به ران‌ها و ران‌هایش را به ساق نچسباند و آرنج‌هایش را بلند نگه دارد و به زمین نچسباند رسول اللهص می‌فرماید: «اعْتَدِلُوا فِى السُّجُودِ ، وَلاَ يَبْسُطْ أَحَدُكُمْ ذِرَاعَيْهِ انْبِسَاطَ الْكَلْبِ».
«در سجده حد وسط را رعایت نمائید و بسان سگ دستانتان را مگسترانید». [متفق علیه].
٩- بلند شدن از سجده: به گفتن تکبیر سر را از سجده بلند می‌نماید و پای چپ خود را پهن کرده و روی آن می‌نشیند. پای راست را نصب نموده و انگشتان پایش را رو به قبله می‌کند و دستانش را روی ران‌ها و زانوهایش قرار می‌دهد و می‌گوید: «رَبِّ اغْفِرْ لِيْ رَبِّ اغْفِرْ لِيْ، اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِيْ وَارْحَمْنِيْ، وَاهْدِنِيْ، وَارْزُقْنِيْ، وَعَافِنِيْ، وَاجْبُرْنِيْ».
«اى الله! مرا ببخش، مرا ببخش بار الها! مرا ببخش. به من رحم کن، مرا هدایت کن، به من رزق و عافیت عطا کن، کوتاهی‌هاى مرا جبران کن».
و آرام می‌گیرد تا اینکه مهره‌های کمر بجای خود برگردند. زیرا رسول اللهص اعتدال پس از رکوع و نشستن در میان دو سجده را طول می‌داد.
۱۰- سجده دوم: تکبیر می‌گوید و برای بار دوم سجده می‌برد همانند سجده اول.
۱۱- بلند شدن از سجده دوم: تکبیر می‌گوید و از سجده بلند می‌شود، همانند نشستن میان دو سجده لحظه‌ای مکث می‌نماید که آن حالت را جلسه استراحت گویند. قول صحیح‌تر بر آن است که جلسه استراحت مستحب و ترک آن اشکالی ندارد و در آن ذکر و دعاء وجود ندارد.
سپس با تکیه به زانوها اگر ممکن باشد برای رکعت دوم بلند می‌شود، و اگر ممکن نباشد با تکیه بر دستان بلند شود. سپس سوره فاتحه و هر اندازه که میسر باشد قرآن می‌خواند و آنچه را که در رکعت قبلی انجام داد تکرار می‌کند، و جائز نیست مأموم از امام سبقت بگیرد، زیرا رسول اللهص امتش را از آن برحذر داشته، و نیز مکروه است همراه امام حرکت کند. مستحب است پس از قطع صدای امام بلافاصله بدنبال امام حرکت نماید. رسول اللهص می‌فرماید: «إنَّمَا جُعِلَ الإِمَامُ لِيُؤْتَمَّ بِهِ. فَلا تَخْتَلِفُوا عَلَيْهِ. فَإِذَا كَبَّرَ فَكَبِّرُوا، وَإِذَا رَكَعَ فَارْكَعُوا. وَإِذَا قَالَ: سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ، فَقُولُوا: رَبَّنَا وَلَكَ الْحَمْدُ. وَإِذَا سَجَدَ فَاسْجُدُوا». «امام برای آن است که به او اقتدا شود. پس هر وقتی تکبیر گفت شما نیز تکبیر بگویید. از امام پیشی نگیرید هرگاه به رکوع رفت شما نیز به رکوع بروید. هر وقت امام گفت «سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ» شما بگویید «رَبَّنَا وَلَكَ الْحَمْدُ» هر وقت به سجده رفت شما نیز به سجده بروید». [متفق علیه].
۱۲- اگر نماز دو رکعتی باشد: مانند نماز فجر، نماز جمعه، و نماز عیدین پای راست خویش را نصب می‌نماید و پای چپ را پهن می‌کند و روی آن می‌نشیند. دست راست را روی ران راست قرار می‌دهد. همه انگشتان را بجز انگشت سبابه می‌بندد وقتی به ذکر «الله» رسید به آن به وحدانیت خداوند اشاره می‌نماید و نیز هنگام خواندن دعا به آن اشاره می‌کند.
اگر انگشت کوچک و انگشت چسبیده به آن را ببندد و انگشت وسط و انگشت شست را حلقه نماید و با انگشت سبابه هنگام ذکر «الله» و دعا اشاره نماید بهتر است، زیرا هر دو صورت از رسول اللهص واردند. أفضل آن است که گاهی این صورت، و گاهی آن صورت را انجام دهد. و دست چپ را روی ران چپ و زانو قرار می‌دهد سپس تشهد را می‌خواند که عبارت است از: «لتَّحِيَّاتُ ِللهِ، وَالصَّلَوَاتُ وَالطَّيِّبَاتُ، السَّلاَمُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاَتُهُ، السَّلاَمُ عَلَيْنَا وَعَلَى عِبَادِ اللهِ الصَّالِحِيْنَ، أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُوْلُهُ». «[فرمانروائى، رحمت و برکت و پاکى مخصوص الله است]، سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد اى پیامبر، سلام بر ما و کلیه بندگان صالح خدا، من گواه می‌دهم که هیچ معبودى بجز الله «بحق» وجود ندارد و محمدص بنده و رسول اوست».
سپس می‌گوید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيْمَ وَعَلى آلِ إِبْرَاهِيْمَ، إِنَّكَ حَمِيْدٌ مَجِيْدٌ، اللَّهُمَّ بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَعَلَى آلِ مُحَمَّدٍ، كَمَا بَارَكْتَ عَلَى إِبْرَاهِيْمَ وَعَلَى آلِ إِبْرَاهِيْمَ، إِنَّكَ حَمِيْدٌ مَجِيْدٌ».«بار إلها! بر محمدص و آل محمد درود بفرست همچنان که بر ابراهیم، و آل ابراهیم درود فرستادى، همانا تو ستوده و باعظمت هستى. بار الها! بر محمد و آل محمد برکت نازل فرما همچنان که بر ابراهیم ؛ و آل ابراهیم برکت نازل کردى، همانا تو ستوده و باعظمت هستى».
از چهار چیز به خداوند پناه می‌برد و می‌گوید: «اللَّهُمَّ إِنِّيْ أَعُوْذُ بِكَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْرِ، وَمِنْ عَذَابِ جَهَنَّمَ، وَمِنْ فِتْنَةِ الْمَحْيَا وَالْمَمَاتِ، وَمِنْ فِتْنَةِ الْمَسِيْحِ الدَّجَّالِ». «بارالها من به تو از عذاب دوزخ و از عذاب قبر و از فتنه‌های زندگی و مرگ و از بدی فتنه دجال پناه می‌برم».
سپس از خیر دنیا و آخرت هر اندازه که خواست از خداوند طلب می‌کند. اشکال ندارد اگر برای پدر و مادر و بقیۀ مسلمانان نیز دعا کند خواه نماز فرض باشد یا سنت. در حدیث ابن مسعود آمده هنگامی که رسول اللهص تشهد را به او یاد می‌داد فرمود: «ثُمَّ يَتَخَيَّرُ مِنَ الدُّعَاءِ أَعْجَبَهُ إِلَيْهِ فَيَدْعُو» «سپس دعاهایی را بدلخواه خود انتخاب می‌نماید و به آن‌ها دعا می‌کند».
و در روایت دیگری آمده: «ثُمَّ يَتَخَيَّرُ مِنَ الْمَسْأَلَةِ مَا شَاءَ». «هر مسئلتی که دلخواه بود انتخاب می‌نماید». و این شامل هر چیزی که منفعت دنیوی و أخروی باشد می‌شود.
سپس به طرف راست و چپ سلام می‌دهد: «السلام علیکم ورحمة الله، السلام علیکم ورحمة الله».
۱۳- اگر نماز سه رکعتی یا چهار رکعتی باشد: مانند مغرب، ظهر، عصر، عشاء پس از دو رکعت تشهد مذکور را همراه با فرستادن درود بر رسول اللهص می‌خواند سپس با تکیه بر زانوها بلند می‌شود و دستانش را تا مقابل شانه‌ها بلند می‌کند و می‌گوید: «الله أکبر» و دستانش را روی سینه قرار می‌دهد و تنها سوره فاتحه را می‌خواند. اشکال ندارد اگر گاه‌گاه در رکعت سوم و چهارم نماز ظهر سوره‌ای یا چند آیه از قرآن بخواند، چنانکه در حدیث أبو سعید الخدریس آمده است.
و اگر در تشهد درود فرستادن بر رسول اللهص را ترک نمود اشکالی پیش نمی‌آید. زیرا فرستادن درود در تشهد اول مستحب میباشد، و بعد از رکعت سوم مغرب و چهارم ظهر و عصر و عشاء تشهد می‌خواند و بر رسول اللهص درود می‌فرستد. پناه می‌برد به خدا از چهار چیز. از عذاب جهنم و عذاب قبر و فتنه‌های مرگ و زندگی و فتنه دجال و بهتر است که بیشتر دعا کند.
برخی از دعاهای مشروع در اینجا این است: ﴿رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا حَسَنَةٗ وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِ حَسَنَةٗ وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ﴾ [البقرة: ۲۰۱]. «پروردگارا در دنیا به ما نیکی رسان، و در آخرت نیز به ما نیکی عطا فرما، و ما را از عذاب آتش دوزخ محفوظ نگهدار»، از انسس روایت شده که بیشتر دعای رسول اللهص این بود که می‌فرمود: ﴿رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا حَسَنَةٗ وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِ حَسَنَةٗ وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ﴾ [البقرة: ۲۰۱]. و به دلیل حدیث ابی حمید برای نشستن تشهد آخر پای چپ را زیر پای راست قرار می‌دهد و مقعد و کفل خویش را روی زمین می‌گذارد. پس از تشهد می‌گوید: «السلام علیکم ورحمة الله»«السلام علیکم ورحمة الله».
بعد از سلام سه بار از خداوند طلب مغفرت می‌نماید و می‌گوید: «أَسْتَغْفِرُ اللهَ (ثلاثاً), اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلاَمُ وَمِنْكَ السَّلاَمُ، تَبَارَكْتَ يَا ذَا الْجَلاَلِ وَالإِكْرَامِ. لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ، اللَّهُمَّ لاَ مَانِعَ لِمَا أَعْطَيْتَ، وَلاَ مُعْطِيَ لِمَا مَنَعْتَ، وَلاَ يَنْفَعُ ذَا الْجَدِّ مِنْكَ الْجَدُّ. لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ، وَلاَ نَعْبُدُ إِلاَّ إِيَّاهُ، لَهُ النِّعْمَةُ وَلَهُ الْفَضْلُ وَلَهُ الثَّنَاءُ الْحَسَنُ، لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ مُخْلِصِيْنَ لَهُ الدِّيْنَ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُوْنَ».
«از الله طلب آمرزش می‌کنم [سه مرتبه] الهى تو سلامى، و سلامتى از جانب تو است، تو بسیار بابرکتى، اى صاحب عظمت و بزرگى. معبودى «بحق» بجز الله، وجود ندارد. شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوست، ستایش شایستۀ اوست، و او بر هر چیزى توانا است، الهى! آن چه تـو بـدهى، هیچ کس مانع آن نمی‌گردد، و آنچه تو منع کنى، هیچ کس نمی‌تواند آن را بدهد. توانگر، او را ثروتش از عذاب تو نجات نمی‌دهد، و «تمامى شکوه و» ثروت از آنِ تو است. هیچ معبودى جز او «بحق» نیست. جز او کسى دیگر را عبادت نمی‌کنیم، نعمت و فضل از آنِ اوست، ستایش نیکو مخصوص اوست، معبودى بجز او وجود ندارد، همۀ ما با اخلاص او را بندگى می‌کنیم هر چند کافران دوست نداشته باشند».
سپس ۳۳ بار «سُبْحَانَ اللهِ» و ۳۳ بار «الْحَمْدُ لِلَّهِ» و ۳۳ بار «اللهُ أَكْبَرُ» که مجموعاً ٩٩ بار می‌شود و برای بار صدم می‌گوید: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ» بعداً آیه الکرسی و ﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ ٢ لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ ٣ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ ٤﴾.
«به نام خداوند بخشنده مهربان. بگو: خداوند، یکتا و یگانه است، (۱) خداوندى است که همه نیازمندان قصد او مىکنند، (۲) (هرگز) نزاد، و زاده نشد، (۳) و براى او هیچگاه شبیه و مانندى نبوده است! (۴)».
﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلۡفَلَقِ ١ مِن شَرِّ مَا خَلَقَ ٢ وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ ٣ وَمِن شَرِّ ٱلنَّفَّٰثَٰتِ فِي ٱلۡعُقَدِ ٤ وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ ٥﴾
«۱- بگو: پناه می‌برم به پروردگار سپیده صبح. ۲- از شر تمام آنچه آفریده است. ۳- و از شر هر موجود شرور هنگامی که شبانه وارد می‌شود. ۴- و از شرّ آن‌ها که در گره‌ها می‌دمند. ۵- و از شرّ هر حسودی هنگامی که حسد می‌ورزد».
﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ قُلۡ أَعُوذُ بِرَبِّ ٱلنَّاسِ ١ مَلِكِ ٱلنَّاسِ ٢ إِلَٰهِ ٱلنَّاسِ ٣ مِن شَرِّ ٱلۡوَسۡوَاسِ ٱلۡخَنَّاسِ ٤ ٱلَّذِي يُوَسۡوِسُ فِي صُدُورِ ٱلنَّاسِ ٥ مِنَ ٱلۡجِنَّةِ وَٱلنَّاسِ ٦﴾
«۱- بگو: پناه می‌برم به پروردگار مردم. ۲- به مالک و حاکم مردم. ۳- به (خدا و) معبود مردم. ۴- از شرّ وسوسه‌گر پنهانکار. ۵- که درون سینه انسان‌ها وسوسه می‌کند. ۶- خواه از جن باشد یا از انسان».
را می‌خواند، و مستحب است سه سوره مذکور را پس از نماز فجر و مغرب سه بار تکرار نماید، و نیز مستحب است بعد از اذکار مذکور ده بار پس از نمازهای فجر و مغرب بگوید: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيْكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيِيْ وَيُمِيْتُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيْرٌ».
«معبودى بجز الله یگانه نیست، شریکى ندارد، پادشاهى از آنِ اوست و ستایش مر او راست، زنده مى کند و مى میراند، و او بر هر چیز تواناست».
اگر نمازگزار امام باشد پس از استغفار و گفتن: «اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلاَمُ وَمِنْكَ السَّلاَمُ، تَبَارَكْتَ يَا ذَا الْجَلاَلِ وَالإِكْرَامِ» رو به مأمومین می‌نماید و اذکار مزبور را می‌خواند.
در این مورد احادیث بسیار هستند از جمله حدیث عائشه که در صحیح امام مسلم آمده است و همگی این اذکار سنت می‌باشند.
برای هر زن و مرد مسلمانی مستحب است که پیش از نماز ظهر چهار رکعت و پس از آن دو رکعت بعد از نماز مغرب، دو رکعت پس از نماز عشاء دو رکعت و پیش از نماز فجر دو رکعت که مجموعاً دوازده رکعت میباشد بخواند، و آن‌ها را سنت رواتب می‌نامند، زیرا رسول اللهص در حضر به انجام آن‌ها مواظبت فرموده‌اند اما در سفر بجز رواتب فجر و نماز وتر سنت نمی‌خواند.
و در این باره رسول اللهص الگوی ماست. خداوند می‌فرماید: ﴿لَّقَدۡ كَانَ لَكُمۡ فِي رَسُولِ ٱللَّهِ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ﴾ [الأحزاب: ۲۱]. «در (زندگى) رسول خدا سرمشق و الگوی زیبایی برای شما است».
و رسول اللهص فرموده «صَلُّوا كَمَا رَأَيْتُمُونِي أُصَلِّي». «نماز بخوانید همانطور که دیدید من نماز خواندم». [بخاری].
بهتر آن است که نمازهای رواتب و وتر در منزل خوانده شود و اگر در مسجد خوانده شد اشکالی ندارد.
رسول اللهص می‌فرماید: «أَفْضَلَ صَلاَةِ الْمَرْءِ فِى بَيْتِهِ، إِلاَّ الصَّلاَةَ الْمَكْتُوبَةَ». «بهترین نماز انسان آن است که در منزل خوانده شود بجز نمازهای فرض». [متفق علیه].
محافظت بر نمازهای سنت رواتب سبب داخل شدن به بهشت است. در صحیح مسلم از ام حبیبهل روایت شد که می‌گوید: شنیدم از رسول اللهص می‌فرمود: «مَا مِنْ عَبْدٍ مُسْلِمٍ يُصَلِّي للهِ تَعَالى كُلَّ يَوْمٍ ثِنْتَيْ عَشرَةَ رَكْعَةً تَطَوُّعاً غَيرَ الفَرِيضَةِ، إلاَّ بَنَى الله لَهُ بَيْتاً في الجَنَّةِ». «هر مسلمانی روزانه دوازده رکعت نماز سنت را برای خدا بخواند در بهشت خانه‌ای را برای او می‌سازد».
امام ترمذی این حدیث را به آنچه گفته شد تفسیر نموده است.
اگر چهار رکعت سنت پیش از عصر و دو رکعت پیش از مغرب و دو رکعت پیش از عشاء را بخواند کار نیکی انجام می‌دهد. رسول اللهص فرموده: «رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً صَلَّى أَرْبَعًا قَبْلَ الْعَصْرِ». «رحمت خداوند بر آن کسی که پیش از عصر چهار رکعت نماز سنت بخواند». به روایت امام احمد و ابوداود و ترمذی که آن را حسن دانسته و ابن خزیمه و ابن خزیمه آن را تصحیح نموده و اسناد حدیث صحیح میباشد.
و نیز رسول اللهص فرموده: «بَيْنَ كُلِّ أَذَانَيْنِ صَلاَةٌ بَيْنَ كُلِّ أَذَانَيْنِ صَلاَةٌ». «درمیان هر اذان و اقامه‌ای نماز سنت وجود دارد». برای بار سوم فرمود «لمن شاء»«برای هر کسی که دوست داشته باشد نماز سنت بخواند». [به روایت امام بخاری].
و اگر پیش از ظهر چهار رکعت و بعد از آن چهار رکعت بخواند کار خوبی انجام داده. رسول اللهص فرموده: «مَنْ حَافَظَ عَلَى أَرْبَعٍ قَبْلَ الظُّهْرِ وَأَرْبَعٍ بَعْدَهَا حَرَّمَهُ اللَّهُ عَلَى النَّارِ». «کسی که بر چهار رکعت سنت پیش از ظهر و پس از آن محافظت نماید خداوند جسد او را بر آتش دوزخ حرام می‌نماید». [امام احمد و اهل سنن آن را از ام حبیبهل روایت نموده‌اند].
منظور این است که دو رکعت به رواتب ظهر اضافه نماید. زیرا رواتب قبل از ظهر چهار رکعت میباشد و بعد از آن دو رکعت، اگر دو رکعت دیگر را به آن اضافه نماید آنچه در حدیث ام حبیبهل آمده است بدست می‌آید.
درود و رحمت فراوان بر خاتم پیامبران محمد بن عبدالله و بر آل و یاران او باد و نیز بر آن کسانی که تا روز قیامت از او به نیکی تبعیت می‌کنند.
دیکته کننده: عبدالعزیزبن باز/
[۱۱] ترجمه آیات در صفحه ۲۱ گذشت.
ستایش خداوندی را سزا است که پروردگار جهانیان است. درود و رحمت بر روان پاک اشرف انبیاء و مرسلین محمدص و بر آل و یاران او باد. و بعد:
این چند کلمه کوتاهی است در مورد احکام نماز و طهارت مریض و آن را به خواهران و برادران مسلمان تقدیم می‌دارم.
خداوند سبحان برای انجام هر نمازی طهارت و پاکیزگی را اساس قرار داده‌است. برطرف نمودن حدث و بی‌وضویی و برطرف نمودن نجاست خواه از بدن یا لباس یا مکان نماز دو شرط اساسی نماز می‌باشند، هرگاه انسان مسلمان اراده نماز نمود بر او واجب است که وضو بگیرد یا غسل کند اگر نیاز داشته باشد.
باید پیش از وضو برای کسی که قضای حاجت انجام می‌دهد با آب یا سنگ خود را پاک نماید تا نظافت کامل شود.
و اینک بیان برخی از احکام متعلق به طهارت:
پاک نمودن با آب برای هر آنچه که از پیش یا پس انسان خارج می‌شود مانند ادرار و مدفوع واجب است، اما اگر کسی خوابید یا بادی از او خارج شد کافی است که وضو بگیرد و نیازی به پاک کردن خویش ندارد، زیرا پاک نمودن با آب برای برطرف نمودن نجاست میباشد، و در اینجا نجاستی در کار نیست.
پاک کردن با سنگ، جای پاک کردن با آب را می‌گیرد، یعنی انسان می‌تواند به جای آب از سنگ استفاده کند، و باید سه سنگ باشد. رسول اللهص می‌فرماید: «مَنِ اسْتَجْمَرَ فَلْيُوتِرْ». هر کس خواست برای نظافت خویش از سنگ بجای آب استفاده کند باید از تاک استفاده نماید، سه تا باشد، یا پنج تا، یا هفت تا.
و نیز می‌فرماید: «إِذَا ذَهَبَ أَحَدُكُمْ إِلَى الْغَائِطِ فَلْيَذْهَبْ مَعَهُ بِثَلاَثَةِ أَحْجَارٍ فَإِنَّهَا تُجْزِئُ عَنْهُ». «هرگاه کسی از شما به قضای حاجت رفت سه سنگ را همراه خود ببرد. استفاده از آن‌ها بجای آب برای او کافی است». [به روایت ابوداود] و رسول اکرمص نهی فرموده که برای طهارت کمتر از سه سنگ باشد. [روایت از مسلم].
جائز نیست با سرکین و استخوان و خوراک و هر چیزی که دارای احترام باشد استفاده نمود، و بهتر آن است که از سنگ و هر چیزی که همانند سنگ میباشد، مانند دستمال کاغذی استفاده نموده و به دنبال آن آب را بکار گرفت، زیرا سنگ عین نجاست را برطرف می‌نماید، و آب محل آن را پاک می‌کند، پس بهتر است از هر دو تا استفاده نمود.
انسان مختار است که آیا با سنگ یا با آب یا اینکه از آب و سنگ برای پاک نمودن خود استفاده نماید. از انسس روایت شده که: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِج يَدْخُلُ الْخَلاَءَ فَأَحْمِلُ أَنَا وَغُلاَمٌ نَحْوِى إِدَاوَةً مِنْ مَاءٍ وَعَنَزَةً فَيَسْتَنْجِى بِالْمَا». «رسول اللهص به قضای حاجت می‌رفت من و غلامی همانند خودم ظرفی از آب و نیزه‌ای یا عصایی که لبه آن تیز باشد برای رسول اللهص برمی‌داشتیم. رسول اللهص با آب خود را پاک می‌نمود» [۱۲]. [متفق علیه].
از ام‌المؤمنین عائشهل روایت شده که به گروهی از زنان می‌گفت: «مُرْنَ أَزْوَاجَكُنَّ أَنْ يَسْتَطِيبُوا بِالْمَاءِ فَإِنِّى أَسْتَحْيِيهِمْ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ج كَانَ يَفْعَلُهُ ». «همسران خود را امر کنید که با آب خود را پاک نمایند و من شرم می‌کنم که به همسران شما بگویم، رسول اللهص برای قضای حاجت از آب استفاده می‌نمود». [ترمذی می‌گوید این حدیث صحیح میباشد].
اگر خواست که از آب یا سنگ استفاده کند، آب بهتر است زیرا آب محل نجاست و عین نجاست و اثر آن را از بین می‌برد، و برای پاک نمودن بهتر است.
اگر خواست تنها از سنگ استفاده کند، سه تا سنگ کافی است. اگر محل نجاست با سه تا سنگ پاک شود، و اگر سه تا کافی نباشد چهار تا یا پنج تا یا بیشتر تا محل نجاست پاک شود. و بهتر است تاک را بکار گیرد مثلاً سه تا یا پنج تا یا هفت. رسول اللهص می‌فرماید: «مَنِ اسْتَجْمَرَ فَلْيُوتِرْ». «هر کسی خواست برای پاک نمودن خویش از سنگ استفاده کند، تاک را بکار گیرد».
جائز نیست با دست راست خود را پاک نماید از سلمان فارسی روایت شده که: «نَهَانَا رَسُولَ اللَّهِ ج أَنْ يَسْتَنْجِىَ أَحَدُنَا بِيَمِينِهِ». «رسول اللهص ما را نهی فرمود از اینکه با دست راست خود را پاک نمایم». و می‌فرماید: «لاَ يُمْسِكَنَّ أَحَدُكُمْ ذَكَرَهُ بِيَمِينِهِ وَهُوَ يَبُولُ». «هیچ کس از شما هنگام ادرار با دست راست ذکر خود را نگیرد و در قضای حاجت با دست راست خود را پاک نکند».
اگر دست چپ قطع شده بود یا شکسته بود یا هر مشکل دیگری داشت اشکالی ندارد از دست راست استفاده نماید، و اگر از آب و سنگ استفاده کند اکمل‌تر و بهتر است.
خداوند متعال شریعت اسلامی را بر سهولت و آسان‌گیری پایه‌ریزی نموده، و برای کسانی که دارای عذر می‌باشند در انجام عبادات به اندازۀ عذرشان تخفیف داده‌است تا بدون مشقت و آسانی بتوانند عبادات خود را انجام دهند. خداوند می‌فرماید: ﴿وَمَا جَعَلَ عَلَيۡكُمۡ فِي ٱلدِّينِ مِنۡ حَرَجٖ﴾ [الحج: ٧۸].
«خداوند در دین (اسلام) کار سنگین و دشوارى را بر شما نگذارده است».
و می‌فرماید: ¬﴿يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُ ٱلۡيُسۡرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ ٱلۡعُسۡرَ﴾ [البقرة: ۱۸۵].
«خداوند آسایش شما را می‌خواهد خواهان زحمت شما نیست».
و می‌فرماید: ﴿فَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ مَا ٱسۡتَطَعۡتُمۡ﴾ [التغابن: ۱۶]. «آنقدر که در توان دارید از خدا بپرهیزید و تقوا پیشه کنید».
رسول اللهص می‌فرماید: «إِذَا أَمَرْتُكُمْ بِأَمْرٍ فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ». «هرگاه شما را به انجام کاری امر نمودم هر اندازه که در توان دارید آن را انجام دهید». و می‌فرماید: «إِنَّ الدِّينَ يُسْرٌ». «دین آسان و بر سهولت پایه‌ریزی شده است».
مریض اگر نتوانست برای وضو یا غسل از آب استفاده کند، یا ترس داشت که اگر از آب استفاده کند مریضی‌اش بیشتر شود، یا سلامتی‌اش به خطر افتد تیمم می‌کند.
تیمم عبارت است از اینکه: یک بار هر دو دست خویش بر روی خاک پاک می‌زند و به صورت خود می‌کشد و کف دستانش را بر پشت آن‌ها می‌مالد. خداوند می‌فرماید: ﴿وَإِن كُنتُم مَّرۡضَىٰٓ أَوۡ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوۡ جَآءَ أَحَدٞ مِّنكُم مِّنَ ٱلۡغَآئِطِ أَوۡ لَٰمَسۡتُمُ ٱلنِّسَآءَ فَلَمۡ تَجِدُواْ مَآءٗ فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدٗا طَيِّبٗا فَٱمۡسَحُواْ بِوُجُوهِكُمۡ وَأَيۡدِيكُم مِّنۡهُ﴾ [المائدة: ۶].
«اگر یکی از شما بیمار بودید یا اینکه مسافر باشید یا اینکه یکی از شما از قضاى حاجت برگشته‌اید یا آمیزش جنسى با زنان کرده‌اید و در این صورت آب نیافتید با خاک پاک تیمم کنید و با آن بر صورت‌ها و دست‌های خود بکشید».
حکم کسی که نتواند از آب برای وضو یا غسل استفاده کند مانند حکم کسی است که آب نداشته باشد. خداوند می‌فرماید: و می‌فرماید: ﴿فَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ مَا ٱسۡتَطَعۡتُمۡ﴾ [التغابن: ۱۶]. «هر اندازه که می‌توانید از خدا بهراسید و پرهیزگاری کنید».
رسول اللهص می‌فرماید: «إِذَا أَمَرْتُكُمْ بِأَمْرٍ فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ». «هرگاه شما را به انجام کاری امر نمودم هر اندازه که در توان دارید آن را انجام دهید».
رسول اللهص به عمار پسر یاسر فرمود: «إنَّمَا يَكْفِيك أَنْ تَقُولَ بِيَدَيْك هَكَذَا».
رسول اللهص دستان مبارکش را روی زمین زد و سپس به صورت و دستان خود کشید. تیمم جائز نیست مگر به خاک پاک و دارای گرد و غبار باشد.
و باید نیت داشته باشد، بدون نیت تیمم جائز نیست. رسول اللهص می‌فرماید: «إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى» «کردار انسان‌ها به نیت آن‌ها بستگی دارد، و برای هر انسانی آنچه که نیت دارد محسوب می‌شود».
[۱۲] رسول اللهص آن نیزه یا عصا را در مقابل خود نصب می‌نمود و پارچه‌ای را روی آن قرار می‌داد تا دیده نشود. (مترجم)
۱- اگر مریضی او کم باشد و با بکارگیری آب ترس تلف شدن و مریضی خطرناک و به تأخیر افتادن مریضی و درد زیاد، نداشت مانند: درد سر، و درد دندان، و مانند آن، و ممکن بود از آب گرم استفاده نماید، تیمم برای او جائز نمی‌باشد، زیرا تیمم برای دفع ضرر میباشد و در اینجا ضرری در کار نیست. و آب هم وجود دارد، پس واجب است از آب استفاده کند.
۲- و اگر مرض خطرناک باشد، و با بکارگیری آب نفس خود را از دست دهد، یا اعضایی از دست دهد، یا مرض خطرناک‌تری ایجاد شود، و یا منفعتی را از دست دهد، در این صورت‌ها تیمم برای وی جائز میباشد. خـداونـد می‌فرماید: ﴿وَلَا تَقۡتُلُوٓاْ أَنفُسَكُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ بِكُمۡ رَحِيمٗا﴾ [النساء: ۲٩].
«خودکشی مکنید که خداوند نسبت به شما مهربان است».
۳- و اگر مرض طوری باشد که شخص مریض توان حرکت کردن را نداشته باشد، و کسی هم نباشد که به او آب برساند، جائز است تیمم کند، و اگر شخصاً نتوانست تیمم کند دیگری او را تیمم کند.
اگر لباس او، یا بدن، یا فرش او کثیف شد، و نتوانست آن را برطرف نماید، جائز است با آن حالت نماز بخواند. خداوند می‌فرماید: ﴿فَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ مَا ٱسۡتَطَعۡتُمۡ﴾ [التغابن: ۱۶]. جائز نیست بخاطر ناتوانی از طهارت و برطرف نمودن نجاست نماز را از وقت خود به تأخیر اندازد.
۴- اگر در بدن مریض زخم‌های زیاد وجود داشت، یا جوش‌ها و دمل‌های چرکین در بدن او وجود داشت، یا شکستگی یا مریضی که نتواند از آب استفاده کند و جنب شد با دلایل پیشین جائز است تیمم کند، و اگر ممکن باشد که قسمت سالم بدن را بشوید واجب است آن را بشوید و برای بقیه تیمم کند.
۵- اگر مریض در محلی قرار داشت که نه آب وجود دارد و نه خاک، و نه کسی که آب یا خاک را به او برساند، در این حالت بدون تأخیر نماز می‌خواند، بدلیل فرموده خداوند که: ﴿فَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ مَا ٱسۡتَطَعۡتُمۡ﴾ [التغابن: ۱۶].
۶- اگر مریض دچار مرض سلسل البول، یا استمرار خروج خون یا باد شده بود و پس از معالجه شفا نیافته بود، باید برای هر نمازی هنگام رسیدن وقت آن وضو بگیرد، و آنچه را که به بدن یا لباس او اصابت کرده بشوید، یا اگر ممکن باشد در هنگام نماز از لباس تمیزی استفاده کند.
خداوند می‌فرماید: ﴿وَمَا جَعَلَ عَلَيۡكُمۡ فِي ٱلدِّينِ مِنۡ حَرَجٖ﴾ [الحج: ٧۸].
«خداوند در دین کارهای سنگین و دشوار را بر دوش شما نگذاشته است».
و می‌فرماید: ﴿يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُ ٱلۡيُسۡرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ ٱلۡعُسۡرَ﴾ [البقرة: ۱۸۵].
«خداوند راحتى شما را می‌خواهد و خواهان زحمت شما نیست».
رسول اللهص می‌فرماید: «إِذَا أَمَرْتُكُمْ بِأَمْرٍ فَأْتُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ». «هرگاه شما را به انجام کاری امر نمودم هر اندازه که در توان دارید آن را انجام دهید». برای خود احتیاط کند نگذارد نجاست در بدن و لباس و مکان نماز پخش شود.
و در عین وقت می‌تواند هر اندازه که برای او میسر است نماز بخواند، یا از روی مصحف قرآن تلاوت کند تا وقت تمام می‌شود، و هنگامی که وقت نماز بعدی رسید وضو را اعاده نماید یا تیمم کند، اگر از بکارگیری آب معذور باشد. زیرا رسول اللهص امر فرموده به مستحاضه که برای هر نمازی باید وضو بگیرد [۱۳] مستحاضه زنی را گویند که دائم در خون غیرقاعدگی باشد.
هنگامی که وقت نماز رسید و وضو گرفت دیگر اشکالی ندارد، اگر ادرار یا باد یا خون خارج شود.
اگر روی اعضای مریض چوب شکسته‌بندی یا گچ قرار گرفته باشد و مریض به آن‌ها نیاز داشته باشد، برای وضو یا غسل کافی است روی آن‌ها را مسح کند، و بقیه اعضای سالم را بشوید. اگر شستن اعضای سالم و مسح شکسته‌بندی نیز مشکل ایجاد می‌کند، کافی است تیمم بکند، بجای اعضای بسته شده و اعضایی که شستن آن‌ها ایجاد مشکل می‌کنند.
هر آنچه وضو را باطل می‌کند، تیمم را نیز باطل می‌کند، و تیمم نیز باطل می‌شود به توانایی بکارگیری آب برای کسی که از استعمال آن معذور بوده، یا به یافتن آب، برای کسی که بخاطر نبودن آن تیمم کرده است.
[۱۳] این هم حکم مستحاضه را دارد. (مترجم)
اهل علم اجماع کرده‌اند بر اینکه کسی که نمی‌تواند در حال ایستادن نماز بخواند، به حالت نشستن نماز بخواند، و اگر از نشستن هم معذور باشد، روی پهلو در حالیکه رو به قبله نموده است بخواند، و مستحب است که روی پهلوی راست قرار بگیرد، و اگر نتواند روی پهلو قرار بگیرد، بر پشت و رو به آسمان نمازش بخواند.
رسول اللهص به عمران بن حصین فرمود: «صَلِّ قَائِمًا ، فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَقَاعِدًا ، فَإِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَعَلَى جَنْبٍ». «نمازت را با ایستادن بخوان، اگر نتونستی به حالت نشستن، و اگر نتوانستی روی پهلو دراز بکش و نماز بخوان». [روایت از بخاری]. و در روایت نسائى آمده: «فإن لم تستطع فمستلقیاً». «اگر نتوانستی بر پشت و رو به آسمان نمازت را بخوان».
اگر کسی قادر باشد که به ایستادن نماز بخواند اما نتواند به رکوع و سجده برود، باید به حال ایستادن نماز بخواند، و برای رکوع اشاره کند، سپس بنشیند برای سجده نیز اشاره کند. خداوند می‌فرماید: ﴿وَقُومُواْ لِلَّهِ قَٰنِتِينَ﴾ [البقرة: ۲۳۸].
«و از روى خضوع و اطاعت، براى خدا بپاخیزید!».
و رسول اللهص می‌فرماید: «صَلِّ قَائِمًا». «به حالت ایستادن نماز بخوان» و نیز بخاطر عام بودن فرموده حق تعالی که می‌فرماید: ﴿فَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ مَا ٱسۡتَطَعۡتُمۡ﴾ [التغابن: ۱۶].
«هر آن اندازه که در توان دارید از خدا بهراسید و پرهیزگاری کنید».
اگر کسی درد چشم داشت و پزشکان ماهر به او گفته باشند اگر بر پشت و رو به آسمان نماز بخوانی بهبودی می‌یابی بر پشت و رو به آسمان نمازش را بخواند. و اگر کسی از بردن رکوع وسجده معذور باشد کافی است به حالت خمیدن به آن‌ها اشاره نماید، و برای سجده کمی بیشتر خم شود.
اگر کسی به تنهایی قادر به سجده بردن نباشد، رکوع می‌برد و برای سجده اشاره می‌نماید.
و اگر کسی نتوانست پشتش را خم کند کافی است گردنش را خم کند.
و اما اگر کسی بعلت پیری یا هر مشکل دیگری پشتش خم شده و به حالت رکوع درآمده باشد، هنگامی که خواست به رکوع برود یک کمی بیشتر خم شود، و اگر ممکن باشد برای سجده رفتن کمی صورتش را به زمین نزدیک کند.
اگر کسی نتواند برای رکوع یا سجده با سر اشاره کند کافی است نیت داشته باشد و تکبیر بگوید. مادامی که عقلش را از دست نداده باشد، با دلایلی که گذشت به هیچ وجه نماز از او ساقط نمی‌شود.
هرگاه مریض در اثنای نماز آنچه را که از انجام آن ناتوان مانده بود توانست انجام دهد، مانند ایستادن، یا نشستن، یا رکوع، یا سجده، یا اشاره، به آن منتقل می‌شود، و آن را انجام می‌دهد و نمازش را کامل می‌نماید.
هرگاه کسی خوابید، خواه مریض باشد یا نه، نماز نخواند و یا از یاد برد که نماز بخواند، هرگاه بیدار شد، یا به یاد آورد واجب است بلافاصله نمازش را بخواند، جائز نیست تا وقت رسیدن نماز دیگری آن را به تأخیر اندازد. رسول اللهص می‌فرماید: «مَنْ نَامَ عَنْ صَلاَةٍ أَوْ نَسِيَهَا حَتَّى ذَهَبَ وَقْتُهَا وَعَلَيْهِ قَضَاؤُهَا إِذَا ذَكَرَهَا لاَ كَفَّارَةَ لَهَا إِلاَّ ذَلِكَ». «اگر کسی خوابید یا از یاد برد که نماز بخواند، هرگاه بیدار شد یا به یاد آورد فوری آن را بخواند، و بجز خواندن آن، کفاره دیگری ندارد». رسول اللهص این آیه را تلاوت فرمود: ﴿وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ لِذِكۡرِيٓ﴾ [طه: ۱۴].
«نماز را برپاى دار، تا همیشه به یاد من باشى».
به هیچ صورت جائز نیست نماز را ترک نمود بلکه بر هر مکلفی واجب است که در روزهای مریضی بر انجام نمازها حریص‌تر باشد از روزهای سلامتی و صحت. جائز نیست که هیچ کس فرضی را ترک نماید تا اینکه وقت آن فوت شود، هرچند که مریض باشد، مادامی که عقلش را از دست نداده باشد. بلکه بر او واجب است هر اندازه که می‌تواند آن را انجام دهد.
اگر عمداً آن را ترک نمود در حالیکه هنوز عاقل و سرحال است و می‌تواند آن را انجام دهد هرچند که به اشاره باشد، گناهکار است بلکه برخی از اهل علم معتقد هستند به این کار کافر می‌شود، زیرا رسول اللهص می‌فرماید: «الْعَهْدَ الَّذِي بَيْنَنَا وَبَيْنَهُمْ الصَّلَاةُ فَمَنْ تَرَكَهَا فَقَدْ كَفَرَ».«عهد و پیمانی که در میان ما و کافران فرق می‌گذارد، نماز است. هر کسی آن را ترک کند کافر می‌شود».
و نیز رسول اللهص می‌فرماید: «رَأْسُ الأَمْرِ الإِسْلاَمُ وَعَمُودُهُ الصَّلاَةُ وَذِرْوَةُ سَنَامِهِ الْجِهَادُ».
«سر کارها اسلام است، و ستون آن نماز است، و بلندترین قلۀ آن جهاد در راه خدا است».
رسول اللهص می‌فرماید: «بَيْنَ الرَّجُلِ وَبَيْنَ الشِّرْكِ أَوِ الْكُفْرِ تَرَكُ الصَّلاَةِ».
«فرق میان شخص مسلمان و شرک و کفر ترک نماز میباشد». [صحیح امام مسلم]. باتوجه به دلایل قرآنی و احادیثی که در مورد شأن و منزلت نماز آمده‌اند این قول (یعنی تارک نماز کافر می‌شود) اصح‌تر و قوی‌تر میباشد.
اگر برای نمازگزار مشکل باشد که هر نمازی را سر وقت بخواند می‌تواند نمازها را با هم جمع کند.
مثلاً نماز ظهر و عصر را با هم جمع می‌کند، و مغرب و عشاء را با هم جمع می‌کند، خواه جمع تأخیر یا جمع تقدیم باشد، هر طور برای وی آسان باشد آن را انجام می‌دهد.
برای توضیح بیشتر بگویم اگر بخواهد نماز عصر را به پیش می‌کشد و همراه با نماز ظهر آن را می‌خواند.
و اگر بخواهد نماز ظهر را به تأخیر می‌اندازد و همراه با عصر می‌خواند.
و اگر خواست عشاء را به پیش می‌کشد و همراه نماز مغرب می‌خواند.
و یا مغرب را به تأخیر می‌اندازد و همراه عشاء می‌خواند.
و اما نماز فجر با نمازهای عشاء و ظهر خوانده نمی‌شود زیرا وقت نماز فجر جدا از وقت نمازهای قبل و بعد آن میباشد.
این بود برخی از احکام متعلق به حالات مریض در انجام طهارت و نماز.
از خداوند سبحان مسئلت می‌نمایم که به مریضان مسلمان شفا عطا فرماید، و گناهانشان را به رحمت خود بپوشاند، و عفو و مغفرت و سلامتی دنیا و آخرت را شامل همگان گرداند. تنها او بخشندۀ کریم است.
مفتی عام عربستان سعودی
و رئیس هیئت کبار علماء و اداره فتوی و تحقیقات علمی
عبدالعزیز بن عبدالله بن باز
۱- قرآن کریم.
۲- صحیح بخاری.
۳- صحیح مسلم.
۴- کتاب الصلاه شیخ ابن القیم.
۵- آداب أثر الصلاة شیخ محمد بن عبدالوهاب.
۶- مواقیت الصلاة شیخ محمد بن عثیمین.
٧- الکلم الطیب شیخ الإسلام ابن تیمیه.
۸- تحفة الأخیار شیخ عبدالعزیز بن باز.